ўласцівасцькіраваць,тамувыступаеякпрыслоўе.Toe жназіраеццаіўслове
акамянеўшы ў сказе Ён стаяў нібы акамянеўшы, маўчаў і не варушыўся.
Звычайнадзеепрыслоўепераходзіцьупрыслоўе,калістаіцьпаслядзея слова, да якога адносіцца: Ён страляў лежачы; Гэта трэба зрабіць не марудзячы.
Дзеепрыслоўныязваротызаслабленымдзеяслоўнымзначэннеммогуць выступаць у ролі прыназоўнікаў (улічваючы што-небудзь, уключаючы што-небудзь, канчаючы што-небудзь, пачынаючы што-небудзь, не лічачы чаго-небудзь, зыходзячы з чаго-небудзь), а таксама ў якасці пабочных словазлучэнняў:Мною,кажучысловамівядомагапаэта,авалодаўнеспакой,
ахвота да перамены месцаў. Часцей за ўсё такія прыназоўнікі ўжываюцца ў публіцыстыцы і афіцыйна-справавым маўленні: Адносіны ўзаемада-
памогі і супрацоўніцтва працягваюцца, зыходзячы з агульных інтарэсаў («Звязда»); У паветры слаўся ледзьве ўлоўны пах чабору, а вада ў Віліі, нягледзячы на нядаўнія дажджы, была празрыстая (Я. Галубовіч); Улічваючы факт татальнай «акупацыі» тэатральнай прасторы Беларусі камедыямі нізкапробнай вартасці, становіцца зразумелым абранне менавіта гэтай п’есы («Культура»).
УЖЫВАННЕ ДЗЕЕПРЫСЛОЎЯЎ
У сучаснай беларускай мове нарматыўным з’яўляецца ўжыванне дзее- прыслоўятолькіпрынаяўнасцідзейніка–суб’ектадзеяння:ЗямляРадзімы!
Ў сэрцы боль салодкі хто не адчуў, сустрэўшыся з табой? (А. Звонак).
Згэтагавынікае,штодадатковаедзеянне,абазначанаедзеепрыслоўем,павінна выконвацца той асобай (прадметам), якая з’яўляецца суб’ектам. Дзеепрыслоўеадноснасвабоднаразмяшчаеццаўсказеісемантычнаспалучаецца з дзейнікам: Бацька слухаў вершы Янкі Купалы, то ўздыхаючы , то падпіраючы галаву рукою, то дзесьці ціха ходзячы ў сваіх думках (Я. Скры-
ган).Нельгаўаднымсказеўжывацьдзеепрыслоўеідзеяслоў-выказнік,якія абазначаюць дзеянні розных асоб або прадметаў, паколькі такое ўжыванне лічыццапарушэннемлітаратурнайнормы:Назбіраўшыпоўныякошыкігры-
боў, дзяцей захапіў вялікі азарт; Слухаючы цікавую лекцыю, у студэнтаў узнікалі пытанні; Падыходзячы да горада, у дзяўчынкі з’явілася думка вярнуцца назад.
Існуюць два прыёмы самаправеркі правільнасці ўжывання дзеепры слоўяў:
●●перабудовасказа–заменадзеепрыслоўядзеясловам,затымзлучэнне аднародных дзеясловаў злучнікам і: Алесь спыніўся, прайшоўшы з кіла-
метр. – Алесь прайшоў з кіламетр і спыніўся;
220
●●дзеепрыслоўеможнапераставіцьбліжэйдадзейніка:Алесьспыніўся,
прайшоўшы з кіламетр. – Алесь, прайшоўшы з кіламетр, спыніўся.
Нарматыўнымі з’яўляюцца наступныя выпадкі ўжывання дзеепры слоўяў:
●●упэўна-асабовыхаднасастаўныхсказах:Знаходзячыся тут,уяўляеш усё больш ярка і выразна;
●●сказах,дзевыказніквыражаныспалучэннемслоўкатэгорыістану(лёг-
ка,проста,трэба, варта,добра,неабходнаіінш.)зінфінітывам:Неабходна было рухацца наперад, маючы ў авангардзе адзін батальён.
Уабагульнена-асабовыхсказахасноўнаеідадатковаедзеянні,абазнача- ныя дзеясловам-выказнікам і дзеепрыслоўем, таксама адносяцца да адной асобы,алеянаўсведамляеццаабагульнена,яклюбы,кожны(утакіхвыпадкахможнаўставіцьзайменнікіты,яны):Нехвалісясеўшы,ахвалісяз’еўшы (Прыказка); Гуляючы, розуму не прыдбаеш(Прыказка).
Нельга ўжываць дзеепрыслоўі:
●●пры выказніках, выражаных словамі днее, вечарэе, падмарожвае,
відаць, чуваць; ●●у безасабовых сказах, дзе няма інфінітыва.
Не дапускаецца змешваць суфіксы дзеепрыслоўяў закончанага і неза-
кончанага трыванняў: напішучы (напісаўшы), меўшы (маючы), чакаўшы (чакаючы), ставіўшы (ставячы), быўшы (будучы) і інш.