3. Әдәбият дәресләрен төркөмләү

Бүгенге методика фәнендә дәресләрне төрләргә бүлү — үҙәк мәсьәләләрнең берсе. Дәресләр эчтәлекләре, максатлары, кулланылган ысулдары ягыннан күптөрле булсалар да, алар­ның уртак яклары да бар. Шуңа күрә төрләргә аеру, төркөм­ләү мөһим. Ул әдәбият курсының эчтәлеген төгәлләштерә, аның аерым элементларын, ысул һәм алымнарны, укучылар­ның эшләү юлларын ачыклый.

Төркөмләүләр бик күп. Аерым педагог-методистлар төр­көмләү нигеҙенә укыту максатын салалар, мәҫәлән, С. В. Ива­нов бүленеше мондый: кереш дәрес, белемнәрне гамәлдә куллану дәресе, күнекмәләр тәрбияләү дәресе, кабатлау дәресе, контроль дәрес, катнаш дәрес, яңа белешмәләр алу дәресе.

Әгәр төркөмләү билгесе итеп ысул, эш формасын алсак, төрләр: дәрес-лекция, репродуктив дәрес, проблемалы дәрес, дәрес-диспут, кинодәрес, дәрес-концерт һ.б. (Н. А. Станчек төркемләве) булыр.

Дәресләрне оештыру максатын үҙәккә куеп, М. И. Мәх­мүтов мондый төркемләү бирә: яңа материалны өйрәнү; белемнәрне һәм күнекмәләрне камилләштерү; контроль һәм дөрөҫләү дәресләре.

Әдәбият методикасы да бу мәсьәләгә махсус игътибар бирә. 30 нчы елларда ук В. В. Голубков түбәндәге төркемләүне тәкъдим итә: кереш дәрес; әсәрне уку дәресе; юнәлешле әңгәмә дәресе; әсәрне анализлау дәресе; өҫтәмә материалны өйрәнү дәресе; нәтижә чыгару дәресе; белемнәрне үзләштерү дәрәжәсен бәяләү дәресе. Дәрес, бу төркемләү, нигездә, зур эпик әсәрләр өйрәнгәндә генә кулланыла, монда әдәбият курсына караган күп кенә дәресләр бөтөнләй юк. Ләкин әлеге төркем алдагыларын төзү өчен жирлек була.

калдырылган 2—3 ми­нут өй эше бирү өчен житә

Дәрес проблемасының төрле якларын: дәрес вариантларын, дәрес төрләренең сыйныфка бәйле үзгәрүен, тема үзенчәле-генең дәрес төрләренә тәэсирен һ.б.ны өйрәнүгә багышланган фәнни хезмәтләр бар. Мәҫәлән, V—VIII сыйныфларда иң киң таралган дәрес оясы булып кереш дәрес — текст белән танышу дәресе — анализ дәрес(ләр)е — нәтищәләр чыгару дәресе килә. IX—XI сыйныфлар өчен монографик темалар белән бәйле биография өйрәнү дәресе — анализ дәрес(ләр)е — язучы ищатының әһәмиятен билгеләү дәресе жыелмасы, йә булмаса, кереш дәрес — темага кыскача күзәтү ясау дәресе -1 йомгак-дәрес рәвешендә күзәтү темаларын өйрәнү оясы уңайлылардан санала.

Аларда дәресләрне төркөмләү, нигездә, максат белән бәйле. Әлеге төркемләүгә таянып, бүгенге көн методистлары әдә-бияттан дәрес жыелмаларының төрле вариантларын эшлиләр, тәкъдим итәләр. Ләкин бу нөсхәләр барлык сыйныфлар өчен уртак дәрес төркеме хеҙмәтен үти ал мыйлар.

Рус әдәбиятын укыту методикасында Н. И. Кудряшев исеме белән бәйле төркемчә киң билгеле. Әдәбият өчен махсус эшләнгән бу төркөмләү шактый камил, барлык төр дәресләрне диярлек үз эченә сыйдыра.

Ул түбәндәгечә:

I. Әдәби әҫәр тикшерү дәресләре.

1. Әсәрне кабул итәргә әҙерләү.

2. Текст белән эшләү.

3. Әҫәр өйрәнүне гомумиләштерү.

П. Әдәбият теориясе һәм тарихын өйрәнү дәресләре.

1. Әдәби-теоретик күнекмәләр булдыру.

2. Фәнни-әдәби тәнкыйть мәкаләләре белән эшләү.

3. Язучы биографиясен өйрәнү.

4. Тарихи-әдәби материалдар ж,иткерү.

5. Гомумиләштерү, кабатлау, сорашу.

III. Сөйләм үстерү дәресләре.

1. Тормыш күренешләре һәм әдәбият-сәнгать әсәр-ләренә нигеҙләнеп, иждци эшләр башкару.

2. Телдән ждваплар бирергә һәм докладлар ясарга өйрәтү дәресләре.

1. Сочинениеләр язу күнекмәсе бирү.

2. Сочинениеләрне анализлау.

Шулай итеп, әдәбият дәресләрен төркөмләү өлкәсендә төрле фикерләр яшәп килә. Соңгы елларда дәресләрне струк-турасы-төзелеше ягыннан төркөмләү мәсьәләсе дә методист-

50

ми|нИ.1 ц игътибарын үзенә ж,әлеп итте. Ләкин бу эшләнмә-Парнең әлегә төркемчә дәрәж,әсенә ирешкәне юк.

Одобият дәресе, аның төрле якларын өйрәнү белән беррәт-1.Н1, уку йортларын бердәм дәүләт таләпләренә буйсынудан прмпдыра башлау, авторлык-спонсорлык мәктәпләре, хосусый, КМХСус мәктәпләр ачылу укытуның башка формаларын да щүлөгәдән чыгарды», дәрес белән янәшә яки аны алыштырып мңадан-яңа формалар яши башлады. Әдәбият укыту методика-1ЫНЫҢ яңа бер сукмагы шушыннан юл алып китәр, яңа кипел екләргә күтәрелер, дип өмет итәргә кирәк. Монысы — 1 и кәчәк эше.

Д;>рес уздырырга әзерләнү аны планлаштырудан башлана. |, А. Коряушкина бу эшне күп этапларга бүленгән төзек бер МОтема итеп тәкъдим итә (Коряушкина В. А. Урок литера­туры в средней школе.—Минск: Изд-во «Университетское», |<>КГ>.—С. 49—50). Аның фикеренчә, башта теманың про-I рпммадагы аннотациясен һәм дәреслектә бирелешен өйрә-Мргө кирәк. Аннары өҫтәмә әдәбият: методик һәм әдәби-РЮретик материалдар сайлана. Аннары гына планлаштыру пиемә керешелә. Моның өчен бер төркем сорауларга ждвап-||ц|) табыла:

1. Укучы язучы иж,аты белән беренче тапкыр гына очра-

мы? Әгәр юк икән, нинди әсәрләр өйрәнелгән? Укучы элек

, ш.иптергән мәгълүматларны ничек итеп яңа материалга үреп щибөрергә?

2. Укучылар язучы биографиясе белән ни дәрәж,әдә таныш? .'{. Элегрәк өйрәнелгән кайсы язучыларның иждтын ана-

ш.и'а тартырга була? Бу авторлар иждтының кайсы яклары ртнк?

1. Дәрестә язучының замандаш иждтчыларыннан кемнәр к п>) алыначак?

5. Язучының традицияләре дәвам иттерелгәнме? Кемнәр пфпфыннан, ничек?

(). Программада танып белү максатлары ничек форма-чаштырылган?

7. Дәрестә нинди ысул һәм алымнар куллану максатка н|)шилы булыр?

Н. Дәрестә нинди теоретик төшенчәләр үҙләштерелергә

шеш?

Ө. Теманы өйрәнү барышында укучылар нинди күнекмәләр КЛалар? Кайсылары ныгытыла?

10. Дәрес һәм сыйныфтан тыш укуны Мондый әҙерлек укытучыга әдәбият дәресен күзалларга ярдәм итә. Аннары һәр дәрескә план төзелеп, анда дәреснең темасы, максаты, нинди материалларга мөрәжәгать итүе һәм кайсы структур өлешләр файдаланыласы, аларда ничек эшләргә ж,ыену хакында языла.

План-конспект дәресне бөртекләп, укытучының сүзләрен-сорауларын да, укучыларның ж,авап вариантларын да уйлап күз алдына китерергә ярдәм итә. Ул план һәм дәрес барышы өлешләреннән тора.

План-конспектны мәктәптә практика узучы студентлар, ачык дәрес бирүче укытучылар яза. Яшь белгечләргә хезмәт-ләренең беренче елларында план-конспект язып эшләү тәкъ-дим ителә.

План әлешен төзүнең кайбер нечкәлекләре бар. Дәрескә һәрвакыт укыту максаты куела. Укыту максатының саны дәрестә өйрәнел әчәк материал ның характерына бәйле. Әгәр дәрес бер үҙәк тирәсенә ж,ыела, бер типтагы эшләрне үз эченә ала икән, бу вакытта максат та берәү була. Мәҫәлән, Ускй-ныфта М. 5Ңәлил иждтын өйрәнүнең икенче дәресен «Кызыл ромашка» шигырен анализлауга багышлыйбыз икән, укыту максаты да шулай язылыр. Беренче дәрестә исә, гадәттә, биографик белешмә бирелә (1) һәм әҫәр анализлана (2). Димәк, ике максат күрсәтү кирәк була. Берничә әҫәр өйрә­нелгәндә яки бер әҫәр материалында төрле эшләр башка-рылганда да шулай. Укыту максатлары берничә икән, алар бер-бер артлы языла. Шуннан соң гына күнекмәләр булдыру максатына күчәргә кирәк. Әдәбияттан күнекмәләр булдыру максатын йә программада тәкъдим ителгән теоретик төшен-чәләрне, йә дәреслектә әҫәр текстыннан соң урнаштырылган авторлар сүзе-мәкаләсендә файдаланылган әдәби терминнарны, яки укытучы мөһим санаган кагыйдәләрне укучыларга житкерү өчен куябыз. Мәҫәлән, V сыйныфта К. Такташның «Ак чәчәкләр» шигырен өйрәнгәндә — лирик герой төшен-чәсен аңлату, яки М. 5Ңәлилнең «Кызыл ромашка» шигырен тикшерү белән бәйләп сынландыру төшенчәсенең әсәрдә тоткан урынын билгеләү максатлары шундыйлардан. Аннары тәрбия максаты билгеләнә. Аны мөмкин кадәр тар, бер дәрестә башҡарып чыгарлык итеп күҙаллау яхшы. Кайчак укытучы «Туган якка мәхәббәт тәрбияләү», «Ата-анага хөрмәт хисе уяту» кебек зур максатлар куя. Аларны «Туган якка мәхәббәт хисе турында сөйләшү», «Ата-анага хөрмәт төшенчәсен игъти-барда тоту» кебегрәк формалаштыру яхшы. Дәрестә күнекмә­ләр булдыру һәм тәрбия максатлары куелмаска да мөмкин. 52

ничек бәйләргә? I I.

Гадәттә, укыту максатларының саны яңа белем һәм г \ никмәләр булдыру әлешенең ничә киҫәктән торуын билгели н-ш. Ләкин укыту максатына ирешү эше башка этапта да п иииллштырылырга мөмкин.

Дәрестә кулланылган ысуллар — укыту максатларына м I н -ш ү юллары алар. Шуңа күрә ысулларны дәрес билгеләү

п укыту максатларының санына һәм аларга ирешү эше-

III и ничек башкарылуына игътибар итәргә кирәк.

4. Уку-укытуда яңа технологиялар

1980 еллардан башланган мәктәп реформасы уку-укыту имңышына нәзари һәм гамәли үзгәрешләр кертүне күздә тота. Вирыннан да бигрәк, сыйныф-дәрес рамкаларын күздә тотып (ителә торган «традицион укыту» белән янәшә мәктәпкә яңа и'хиологиялэр, инновацион дәресләр күбрәк үтеп керә. Яңа-11.П. яклылар традицион укытуның фәлсәфи нигеҙен мәжбүр ш", 1 юдагогикасы тәшкил иткәнлеккә, аның мәгълүмат бирүгә ни.1 тотуына, балага якын килү ягыннан авторитар (таләп итү Педагогикасы) булуына, өстенлек алган ысул буларак аңлату-■ фсөтүгә мөрәжәгать итүенә басым ясыйлар.

Яңа технологиялар (яңа технологиялар хакында ж,ентек-Мрөк мәгълүмат алу өчен кара: Селевко Г.К. Современные ц|||)л:к)вательные технологии: Учебное пособие.— М.: Народное Образование, 1998.— С. 256) исә аерым шәхескә белем бирү, ■им.! тәрбияләү һәм үстерү максатлары куя. Фәлсәфи нигеҙ итем алар гуманлылык, балага ждйлашуны сайлый. Уку-\| ьпуның характеры ягыннан, дөньяви белем бирү, аерым йс|) очракларда аны дини компонентлар белән баету күздә ттыла. Укытуны оештыру зур булмаган төркемнәрдә алып омрмлырга тиеш. Сыйныф-дәрес кысалары да кире кагылмый.

«Педагогик технология» төшенчәсе өч яссылыкта кул-ваныла:

1. Фәнни: педагогик технологиялар — педагогика фәненең у.и'ичэлекле укыту максатларын, эчтәлеген, методларын Гокъдим итә һәм өйрәнә торган әлеше.

2. Аңлату: укытуның күздә тотыла торган нәтиэңәл ел егенә ирешү өчен хеҙмәт итә торган максатлар, эчтәлек, метод һәм 'ш|1!)лар берлегенең кулланылу барышын аңлату.

8) Хәрәкәт: технологик (педагогик) пронесены гамәлгә | вртү тәртибе.

Шулай итеп, педагогик технология укытуның иң нәти-К0Ле юлларын эзләүче фән тармагы мәгънәсендә да, укытуда

Нинди күрсәтмә материаллардан файдаланырга була?

ф айдаланырга тәкъдим ителә торган принциплар, ысуллар, чаралар берлеге төсендә дә, укыту процессы кебек тә аңла^ шыла. Ул гомумпедагогик масштабларда да, аерым методи-каларда да, уку-укыту барышының кечкенә аралыгына мөнәсәбәтле дә кулланыла.

Педагогик технологияләр уку-укыту процессы, укытучы һәм укучы эшчәнлеге белән бәйләнгән, аның структурасын, ысулдарын, формаларын камилләштерүгә йөз тота. Һәр педа­гогик технологиянең өч әлеше була: концептуаль нигеҙе, идеясе; эчтәлеге, ягъни укытуның гомуми һәм конкрет мак-сатлары, укыту материалының эчтәлеге; технологик барыш — уку-укыту процессын оештыру, укучы эшчәнлеген һәм укы­тучы эшчәнлеген хасил итүче ысул һәм формалар һ.б.

Соңгы 20—25 ел эчендә бик күп яңа педагогик техно­логияләр тәкъдим ителде. Россиядәге гомуми белем бирү әлкәсе бу яктан «бум» кичерә, сайлау алдында тора. Бу, әлбәттә, авторлык мәктәпләре, яңа тип уку йортлары: лщцещ гимназияләр, про-гимназияләр ачылу белән дә бәйле. Пе­дагогика фәнендә яңа технологияләрне төркемләүләр дә бар. Без исә әдәбият предметына якын килә торган яки шушы предметка алып килү мөмкинлеге булган технологияләргә тукталырбыз, аерым бер кызыклы идеяләр белән дә та­ныштырырбыҙ .

1. Хеҙмәттәшлек педагогикасы. 1980 елларда совет мәктәбенең иң яхшы традицияләрен (С. Т. Шацкий, В. А. Су-хомлинский, А. С. Макаренко) һәм педагогика фәненең уңышларын (К.Д. Ушинский, Л.Н. Толстой, Ж.-Ж. Руссо, Я. Корчак һ.б.) >ңыеп, гомуми л әштереп, бер төркем педагоглар тәкъдим итә. Хәҙерге «Россия Федерациясендәге гомумбелем бирү концепциясе» шуңа нигеҙләнә.

Аның эчтәлеге өлкәннәр һәм балаларның бергәләп үсүе, үзара аңлашу һәм рухи тәңгәллеккә омтылу, уку-укыту эшчәнлегенең барышын һәм нәтижәләрен бергәләп анализлау кебек шәрехләнә. Ул, барыннан да элек, укытучы һәм укучы мөнәсәбәтләрен үзгәртүне күздә тота. Традицион педагогикада укытучы — педагогик барышның субъекты, ә укучы — объек­ты буларак карала. Яңа технологиядә бу укучыны да субъект итеп карау кирәклеге хакындагы кагыйдә белән алыштырыла. Шуңа күрә педагогик барышта ике субъект бергәләп эшләргә, хәрәкәт итәргә, дуслык һәм хеҙмәттәшлек мөнәсәбәтләре урнаштырырга тиеш булалар.

54

Хеҙмәттәшлек педагогикасында 4 юнәлеш аерып чыга-рыла: балага гуманлы-шәхси якын килү; активлаштыручы

1ым үстерүче дидактик комплекс; тәрбия концепциясе; м| > ш.» тирәне (мәктәп, гаилә, тирәдәге кешеләр) укыту-тәрбия шин.! тарту.

⁹ Ш. А. Амонашвили технологиясе. «Тормыш мәктәбе» I < •(>мләнгән_бу _конңепңияне күренекле грузин недағоғы, •мик Шалва Александрович Амонашвили башлангыч ш өчен тәкъдим итә. Ул дөньяви укытуны дини мәдә-ии н т :>.пементлары белән кушып алып баруны күздә тота.

Ну технология без югарыда карап киткән хеҙмәттәшлек игдшогикасының концепциясен кабатлый. Балага табигать 1шм космос тудырган иң камил ж,ан иясе итеп карау, аңа ччфмышта үзе бап1карачак вазифаны (миссия) аңларга өйрәтү, күңелендәге өч: камилләшүгә; олы булуга; хөрлеккә омты-И.1 ш ш,г үстерү игътибар үҙәгенә куела.

Технологиянең эчтәлегендә төрле предметлар укыту мето-ДИКасына кагылышлы кагыйдәләр бар. Әдәбиятка мөнәсә-Питле, укуны танып белү белән кушу, уку-язу эшчәнлеген Пиргө үстерү, лингвистик тоемлау тәрбияләү, укучыны көн-| .■ |ск эшчәнлекне планлаштырырга өйрәтү, кыюлык һәм цыдамлык тәрбияләү, аралашу культурасы булдыру, рухи иммилләшүгә ярдәм итү, югары кыйммәтләрне (рух, күңел, йорәк, яхшылык, ярату, тормыш, үлем һ.б.) аңлап, үҙең аша

■ кчерү баскычына күтәрү, әйләнә-тирәдәге матурлыкны күрергә «күз ачу» билгеләнә. Уку-укыту эшчәнлеген билгеле 'ир чортиптә оештыру белән бергә, гуманлылык, һәр балага Ш0ХСИ якын килү, аралашу осталыгы, гаилә резервларына ми|).)ж,әгать итү алга чыга.

:{. Е.Н. Ильин системасы. Авторы — Санкт-Петербургның 11 кче мәктәбендә рус әдәбияты укытучысы Евгений Николае-1ИГ1 Ильин. Ул әдәбиятны кеше формалаштыручы предмет ктеп карауга нигеҙләнә.

Е.Н. Ильин технологиясенең эчтәлеге предметның үзенчә-.игклореннән үҫеп чыга. Мәктәп программасына кергән әдәби игорләр бик күп әхлакый проблемалар күтәрә. Шушы сорау-мроблема дәреснең үҙәген, «төш»ен тәшкил итәргә тиеш: «орну укучы өчен актуаль, әһәмиятле, аңа кагылышлы бул-

■ м и; ;ща ждвап эҙләү әсәрне жентекләп укуны, дәреслек һәм Мтөмә әдәбият белән танышуны, әсәрнең язылу тарихын һәм н чу ми биографиясен ачыклауны таләп итсен.

Укыту процессы мондый төзелеп1 кебек күзаллана: шәхси

90

■ I |.,|>ибәдән — әдәби әҫәр анализлауга — аннан китапка. Ул укучыны әдәби әҫәргә деталь, сорау, проблема аша якы- ннйтуны таләп итә. Әдәбият дәресе:

55

• к еше формалаштыручы процесс, аралашу дәресе, эш кенә түгел, сәнгать, тормышның үзе;

• бер пәрдәле спектакль, укытучы һәм укучының бергә­ләп иждт итүе;

• ачышлар ясау;

• укытучы белән укучының иждци нигездә, рухи тигеҙ­лектә, шәхесара аралашуда бергәләп әшләве.

Шулай итеп, бу технология, бер яктан, бары тик укыту предметының нигеҙен тәшкил иткән фәнне (бу очракта — әдәбият теориясе) үҙләштергәндә генә, укучылар белән бергә­ләп югарырак баскычка күтәрел ү мөмкин икәнлекне бил гели. Икенче яктан, әдәбиятның үз әхлакый, гуманлылык потен­циалын тулы килеш файдалану кирәклеген күрсәтә. Өчен-чедән, әдәбият дәресен сәнгать законнарына кору ханында сүз алып бара (автор «закон трех О: очарование книгой, окрылить героем, обворожить писателем» тәкъдим итә). Аныңча, әдә­бият предметыннан белем бирү — шул ук тәрбия эше ул. Шуңа күрә укучы каршына дәрес темасы белән генә түгел, бәлки үткен проблема белән килергә кирәк. Белем исә аралашу ярдәмендә үҙләштерелә ала. Укытучының сүзне хис белән куша алуы әдәбият предметы өчен бик тә әһәмиятле. Шуңа да, автор фикеренчә, әдәбият укытучысы рәссам да, табиб та булырга тиеш.

4. Проблемалы укыту. Ул Америка философы, психологы һәм педагогы Дж. Дьюи (1859—1952) тәкъдим иткән закон-чалыкларга нигеҙләнә. Проблемалы укыту педагогик процесс-ны укытучы ж,итәкчелегендә укучыларның проблемалы ситуацияләрне чишүгә юнәлтелгән эшчәнлеге буларак карый, шуның нәтиж,әсендә белемнәр үҙләштерелә, күнекмәләр формалаштырыла, фикерләү үсә.

Проблемалы укыту материалны проблемалы ситуациялар төсендә тәкъдим итүне сорый. Алар яңа материалны аңлат-канда да, ныгытканда да, укучыларның белемнәрне үзләштерү дәрәжөсен күзәтү һәм бәяләү вакытында да урынлы.

Проблемалы ситуация укучыны активлаштыручы эш-гамәлләр, сораулар ярдәмендә тудырыла. Укытучы укучы-ларны каршылыклы күренеш белән таныштыра, аны чишү юлын табарга тәкъдим итә. Бер үк күренешкә төрлечә якын килү юллары билгеләнә, сораулар куела. Проблемалы бирем-нәр бирелә. Проблеманы чишү барышында укучылар яңа белемнәрне үҙләштерәләр, мәгълүмат алалар.

Проблемалы укыту технологиясен гамәлгә ашыру өчен: иң үткен мәсьәләләрне сайлап алу, укытуның проблема 56

гудыруга корылган моделен төзү, укытучының осталыгы, укучыны активлаштыра алуы кирәк.

5. В. Ф. Шаталов технологиясе. Ул укытуны камилләш-тгрүдә схемалар һәм терәк^билгеләргә таянаТ~Биктор ФёдшИ— ронич Шаталов — Донецк ачык университеты профессоры. Технология берничә принципка нигеҙләнә:

- материалны ^сү^^__тапкьIрлар кабатлау, -һәр- үзләштерү •табын көчле кузәтү-контрольдә тоту; материалның үзләш­терү өчен авыр формада тәкъдим ителеше; эре блоклар белән •йрөнү; терәк материалга таяну;

• һәр укучыга гпәхси якын килү;

• гуманлылык (һәр бала талантлы!);

• мәщбүр итмичә укыту;

• конфликтсыз укыту, һәр баланың уңышын билгеләп, бвяләп бару, үҫеш юлларын алдан күрсәтеп зшләү;

• укыту һәм тәрбиянең берлеге.

Уку-укыту процессын гамәлгә ашыру түбәндәге методик етруктурада башкарыла: яңа материалны сыйныфта такта н н ында аңлату, яңадан бер кат терәк конспект-плакат ярдә­мендә аңлату, аны татын бер тапкыр күздән кичерү, укучы-карның үз конспектлары белән мөстәкыйль әшләве, ныгыту. Опдә мөстәкыйль эш (терәк конспект, дәреслек һәм әти-41 иләр ярдәмендә) түбәндәгечә башкарыла: укытучының пңлатканын конспект аша иҫкә төшерү, китаптан әлеге материалның бирелеше белән танышу, укыганны конспект белән чагыштыру, дәреслек материалын конспект ярдәмендә Овйләп карау, конспектны иҫтә калдыру-ятлау, иҫтә калдыр-I 'п п йы яҙып карау һәм конспект белән чагыштыру. Беренче кат кабатлау: сыйныфта конспектны яттан кабатлау, укыту­чының тикшерүе, башта язмача, аннары телдән сорашу. Тврак__ конспектны материал белән эшләүнең төрле этапларында •лешЛәп кычкырып сәйләү. Икенче кат кабатлау: зачет еораулары нигеҙендә әзерләнү, такта янында, язмача, телдән ж,аваплар бирү, үзара сорашу һәм дөресләргә ярдәм итешү, уеп элементлары кертү. Контроль, билге кую.

Шулай итеп, ул материалны блокларга туплап, күп итеп ипрүне, аны үзләштерүдә терәк схемаларга таянуны, өйдә шуны өйрәнүне, беренче кат кабатлаганда — үзләштерү дәрә-щөсең тикшерүне, икенче кат кабатлаганда гомумиләштерү һум системага салуны игътибар үҙәгенә куя.

I 6. С. Н. Лысенкова технологиясе. Ңа ттт л а шмң^сьгшныфл ар омен Софья Николаевна Лысенкова — Мәскәүнең 587 нче мэк-, тәп укытучысы тәкъдим итә. Ул өч закончалыкка нигеҙләнә:

1. П рограммадагы авыр темаларны кабул итәргә алдан ук Әҙерлек эн1е алып бару.

2. Эш барышына комментарий биреп бару: укучы үҙенең нинди эш башкарганын (уйлыйм, сөйлим, язам) кычкырып әйтә килә.

3. Терәк төшенчәләр, ягъни укучы үҙләштерергә тиеш бул-ган белемнең сөземтәсе. Алар схемалар, таблицалар, карточ­калар, рәсемнәр төсен ала.

Технология берничә кагыйдә бирә: хеҙмәттәшлек педаго­гикасы; укучыларны үстерүнең төп юлы — аларның уңышка ирешүен даими билгеләп бару; класста дуслык, үзара ярдәм итешү атмосферасы тудыру; хаталарны төзәтү түгел, ә булдыр­мау өстендә эшләү; һәр укучыга материалны көче житәрлек итеп аңлату, житкерү; белә торган бала ярдәмендә белми торган баланы өйрәтү.

Бу технология традицион педагогикадагы аңлату-күрсәтү ысулына нигеҙләнә, аны сәй л эш ү элементлары белән баетып, укытуны төркем һәм баланың шәхси ихтыяжларын иҫәпкә алып оештыру аша югары нәтижәлелеккә ирешә. ҠЩ- Уку-укытуны шәхсиләштерү технологиясе. Аны Инге Уйт, А.С. Границкая, В.Д. Шадриков кебек педагог-галимнәр тәкъдим итә. Бу концепция уку-укыту процессын оешты-руны, укытуның тиҙлеген һәм ысул-алымнар сайлауны укучыларның шәхси үзенчәлекләренә коруны аңлата. Ул сыйныф эчендә һәр баланың шәхси сыйфатларын саклау, сәләтен үстерү һәм укучыларда мөстәкыйльлек, эш ярату, ищадилык тәрбияләүгә йөз тота. Укучының мәктәптә һәм өйдә мөстәкыйль эшләве әһәмиятле санала. Шуңа күрә шәхси өй эшләре бирү һәм аларның үтәлеше аерым контрольгә алына. Сыйныфта уку-укыту барышын оештыру исә һәр укучының үзләштерү мөмкинлегенә караганда катлаулырак, аны үстерерлек булырга тиеш дип күрсәтелә.

Бу технология шәхси биремнәр язылган дәфтәрләр баҫты­рып чыгаруны (Инге Унт), укучыларның шәхси үзенчә-лекләрен иҫәпкә алып, уку планын, программа һәм методик ярдәмлекләрне 6 дәрәжәдә тәкъдим итүне (В.Д. Шадриков) кирәк таба. Шушы катлаулылык ягыннан алты дәрәжә бардык укучьшарны да^коланлап .ала дип санала.

«Мәдәниятләр сөйләшүе» технологиясе. Аны галим-

/философ В.С. Библер һәм укытучы С.Ю. Курганов тәкъдим итә. Аның нигеҙенә М.М. Бахтинның «сөйләшү буларак мәдәният», Л.С.Выготскийның «эчке сөйләм» идеясе һәм

\В.С. Библерның «мәдәнияттәге фәлсәфи логика» законча-

58ныклары салынган. Технологиядә сөйләшү (диалог) ике яссы-лыкта файдаланыла: укытуны оештыру формасы; предметны Кабул итү. Ул укучының аң һәм фикерләү мөмкинлекләрен тиләшүгә әзерли, аны «мин-минлек», рационализмнан азат ИТӘ, укыту предметын бер-берсенә охшамаган мәдәниятләр с пйләшүе итеп оештыра.

Технологияне тәкъдим итүчеләр фикеренчә, теләсә кайсы Шәхестә сөйләшүгә омтылыш, аралашу ихтыяжы бар. Дөнья-КЫҢ «күптавышлылыгы» һәр'шәхси аңда чагылыш таба. Гойләшү исә — шәхес ирегенең уңай эчтәлеге, ул һич тә каршылыкларны ачыклау түгел, бәлки төрле фикерләрнең цвәшә яшәве дигән сүз.

Әлеге технологиянең методикасы укыту материалын укучы очен табышмак итеп күҙаллау, һәм шул табышмакның чише-пеш моменты хәтердә ныгытылу өчен уңай булу белән билге-ПӨНӘ. Сүз-табышмак, сан-табышмак, табигать күренеше табыш­ма гы, «мин»-табышмак, тарих табышмагы — менә шулар дә-рсс-сөйләшүләрнең эчтәлеген билгели. Бу технология әдәбият, тарих-һәм мәдәният тарихы дәресләре өчен кулай дип санала.

9. Үҫтерелешле укыту технология л әре. 19^6^елны_£оеҫия— Могариф министрлыгы Л.В~Занков һәм Д.Б-Элъконин, II.В. Давыдов эшләгән үҫтерелешле укыту технологиядще йулуны рәсми төҫтә таныды. Бу хәрәкәтнең чишмә башы гракка китә. 1930 елларда Л.С.Выготский баланың үҫешенә караганда алдарак баручы һәм аны камилләштерүгә юнәл-телгән укыту идеясе белән чыга. Аның фикеренчә, белем — укытуның ахыргы максаты түгел, бәлки баланы үстерү чара-(1.1 гына.

1950—1960 елларда Л.В. Занков шушы идеяне тормышка ашыра башлый һәм башлангыч мәктәп өчен интенсив, төрле. лклап үстерү системасы тәкъдим итә. 1960 елларда Эльконин Һ.)м Давыдов укучының интеллектуаль мөмкинлекләрен үстерү мәсьәләсе белән шөгыльләнә башльгалар. «Үҫтерелешле укыту» төшенчәсен беренче булып В.В. Давыдов куллана. Ли ың эчтәлеге берничә закончалык, «гомумиләштерү» белән билгеләнә. Гомумиләштерүләр:

1. Үҫтерелешле укыту — яңа, актив-эшлекле укыту тәре, ул аңлату-күрсәтүгә корылган укытуга алмашка килә.

2. Үҫтерелешле укыту укучының үҫеш закончалыкларын иҫәпкә ала, шәхеснең үзенчәлекләренә яраклаша.

3. Үҫтерелешле укытуда педагогик тәэсир итү алдан бара, укучыга стимул һәм юнәлеш бирә, аның табигатендәге сый-фатлар үҫешен тиҙләтә.

59

4. Б ала педагогик эшчәнлекнең тулы хокуклы субъекты булып тора.

5. Үҫтерелешле укыту баладагы барлык сыйфатларны да үстерүне күздә тота.

6. Үҫтерелешле укыту бала мөстәкыйль үҙләштерә алмаган материал ж,иткерүне күздә тота.

7. Үҫтерелешле укыту дидактик яктан теоретик фикерләү-не мөһим ҫаный.

8. Үҫтерелешле укыту — максатчан эшчәнлек. Бу вакытта бала аңлы рәвештә максатлар куя һәм аларга иждди эшләү аша ирешә.

9. Үҫтерелешле укыту уку-укыту мәсьәләләрен чишү аркы-лы тормышка ашырыла.

10. Үҫтерелешле укыту — балаларның бергәләп уйлау эш-чәнлеге, сөйләшү, эшлекле аралашу.

Татарстан мәктәпләренә бу технология Башкортстаннан, психология фәннәре докторы Әхмәт Зәки улы Рәхимов исеме белән килеп керде (Рәхимов технологиясе). Аның «Психо-дидактика» хеҙмәтенә нигеҙләнеп, күп кенә фәннәрдән: математика, әлифба, татар теле, әхлак — уку әсбаплары донья күрде. 1991 елдан башлап Чаллы, Яшел Үҙән, Казан мәктәп-ләрендә шушы концепциягә нигеҙләнгән укыту методикасы кулланыла баш лад ы. Ә. 3. Рәхимов та төп кагыйдәләр итеп укытучы һәм укучының дәрестә субъект буларак эшләвен, укытучының балалар фикер эшчәнлеге белән идарә итүче дирижер вазифасы башкаруын күрсәтә. Дәрестә балалар төркемнәргә бүленеп эшлиләр, бәяне һәр укучы үзенә үзе куя, үз-үзен тәрбияләү планы яза. Ялгышса, хатасын үзе төҙәтә. Ягъни бу концепция буенча, һәр бала һәр дәрестә үз-үзен жиңәргә өйрәнә.

10. Альтернатив технологиялар. Вальдорф педагогикасы. Немец философы һәм педагогы Рудольф Штейнер (1861—1925) тәкъдим -итә. Аның фикеренчә, танып белү сәләте һәм ихтыяж,ы кешене камилләштерә. Беренче мәктәп «Вальдорф- Астория» фабрикасы каршында ачыла, исеме шуннан килеп чыккан. Бу педагогика баланы рухи ж,ан иясе, күңелендә илаһи башлангыч йөртүче итеп карый. Нәр бала ждргә, дөньяга ниндидер вазифа үтәргә килә. Аның жднын иреккә чыгарып, шул вазифаны башкарырга мөмкинлек бирү кирәк. Бу педагогика «ирекле тәрбияләү» яки «иректә тәрбияләү» кебек аңлатыла ала һәм түбәндәге закончалыкларга таяна: баланы табигый, аның табигатенә хас сыйфатларны камил- ләштерүгә көйләп үстерү; мәж,бүриятсез укыту һәм тәр-

60

бияләү; тәрбияләү чарасы буларак ирек; укыту һәм тәрбияләү балага яраклаша, киресенчә түгел; уку барышында бала ы-телек үҫешенең барлык этапларын үзе уза; теләсә нинди укыту — балада билгеле бер сыйфатлар тәрбияләү ул; сәла-м.плек культы; иждт итү культы; шәрык һәм гареб мәдә-и м итләрен тоташтыру; акыл, йөрәк һәм кул үҫешенең бер­леге; бер укытучыга таяну; укытучының һәм укучының

•трмышы бер.

Бу педагогика сәнгатькә аерым игътибар бирә. Сәнгать Какында өҫтәмә мәгълүматлар бирү һәм сәнгатькә катңатдг. Тыру күздә тотыла. Шулай ук хеҙмәт тәрбиясе һәм сәламәт-цеккә аерым игътибар бирелә. Биредә бердәм программа-д.>1>еслекләр, билгеләр юк. Уеннар_га^_бергәләп иждт итүгә йөз тотыла.Укытучы яшь ягыннан олырак булган иптәш итеп Санала. Баланы ничек бар — шулай кабул итү дәрес.

Укытуның эчтәлеге «эпохаларга» бүленә:

I сыйныф: Әкиятләр; Образдан — хәрефкә; 5К,ыр; Бәйләү;

Ритмика.

II сыйныф: Тылсым һәм легендалар; Язу; Арифметика;

Флейта, рәсем, кул хеҙмәте.

III сыйныф: Дөнья яратылышы; Ноталар; Рәсем; Ыргаклы

бәйләү.

IV сыйныф: Гомуми һәм аерым; Вакланма; Европа миф-

Нары; Орнамент, канун, чигү.

V сыйныф: Гармония һәм Борынгы Греция; Унарлы вак- 1;шма;Оркестр; Агач белән эшләү.

VI сыйныф: Урта гасырлар, яхшылык һәм явызлык көрә- ще; Рим; Физика, процентлар, геометрия; Агач юыну.

VII сыйныф: Пространство һәм Ренессанс; Алгебра; Ши-

п.фьләр; Тегү.

VIII сыйныф: Революция, XIX гасыр; Экономика; Химия; Композиторлар; Металл белән эшләү.

9. сыйныф: Экология; Техник прогресс; Әхлак; Сәнгатьләр тарихы; Столярлык һәнәре.

10. сыйныф: Сәясәт; Тарих; Ж,әмгыять; Физика; Драма­тургия; Керамика.

XI сыйныф: ЗҢәмгыять; Әдәбият; Музыка; Скульптура;

Китап төпләү.

XII сыйныф: Мәдәният тарихы; Импровизация.

Татарста«*¹а~-Ва^ь-дө-рф--тге7Щтотҡка 1991 елны 146 нчы мәктәп базасында «Вальдорф педагогй-| асының ирекле мәктәбе» дип аталган уку йорты эшли баш-

61

лый. Ул -бүген дә бар. МЖК территориясендә шушы юнә-лештәге балалар бакчасы ачыла.

Укыту технологияләре арасында аларны куллануда укы-тучьгаың шәхси сыйфатлары. ходык-фигыле теп урын били торганнары да бар. Мәҫәлән,ртхтималлыклы укыту техноло-гиясе. Аңы укытучы Александр Михайлович Лобок башлан-гыч мәктәп өчен тәкъдим итә. Биредә баланың үз-үзбнә ышаныч уяту, үҙен күрсәтүенә ирешү әһәмиятле санала. Юмор ярдәмендә укыту, билгеләр ҡуймау, каралама культы, хата-ларны гадәти хәл буларак кабул итү һ.б. күздә тотыла. Мария Монтеесори концепциясенең төп идеясе баланы укыту һәм тәрбияләү өчен уңайлы тирәлек булдыру кирәклеге белән билгеләнә^ Француз.,педагогы,_С,„Фр_Ш£=Х 1896—1966) хеҙмәт ;Ә1й ижади эшләү ярдәмендә белем алу да, шәхес буларак камилләшү дә мөмкин д ип ҫаный. Бүген Франциядә күп кенә кечкенә авылларда аның мәктәп л әре бар. Аларда укучылар төрле проектлар эшлиләр, шуларны яклыйлар, тәкъдим итәләр һәм гамәлгә ашыралар. Кооператив оештырылып, төзелеш эшләре башкарыла, программалар уйлап табыла, сәнгать әсәрләре тудырыла, китаплар басыла һ.б. Һәр укучы үзенә шәхси уку программасы сайлый, укытучы ярдәмендә атналык уку планы төзи. Көн дәвамында бакчада, фермада, мастерскойда яки теҙелештә эшләү дә шушы планга керә. Ь.әр укучы 4 газета-бит чыгарып бара: «Мин башкардым», «Мин эшләргә теләр идем», «Мин мактыйм», «Мин тән-кыйтьлим».

Болар арасында уен_технологияләре дә бар. Мәҫәлән, Б.ПГНикитинның үҫтерелешле уеннар технологиясе укуны, уен кагыйдәләренә корып, уеннар ярдәмендә алып баруны күздә тота. Программалаштырылган укыту технологияләре (мәҫәлән, В.П. Беспалько) белем бирү барышын фәнни эшлән­гән компьютер программасы нигеҙендә алып баруга корыла.

ЯҪыеп кына әйткәндә, Россиядәге гомуми белем бирү базары бүген күптөрле педагогик технологиялар белән тулды. Аларны сайлап алу, тәжрибәләр ясау чоры дәвам итә. Әлбәттә, мондый мөмкинлек уку-укыту һәм тәрбия эшенең һич тә актуальлеген жуймаганлыгы, бу өлкәдә үзгәрешләр ясарга теләге булган акыллы, сәләтле кешеләр күп булу хакында сөйли.

Дүртенче бүлек

ӘДӘБИ ӘҪӘР ӨЙРӘНҮ БАСКЫЧЛАРЫ

Мәктәптә әдәбият курсының төп эчтәлеге әдәби әҫәр ойрәнүдән гыйбарәт. Әдәби әсәрне аңлау, кабул итү, анализлау ние катлаулы, әдәби әҫәр язучының фикерләү рәвешен чигылдырган кебек, укучыдан да әлеге фикерләү юлын әдип а|)тыннан кабатлауны таләп итә. Әсәрне үҙләштергәндә, укучы |Йтерсең лә берничә баскычны үтә. Беренчесе һәм иң әһә­миәтлесе — уку, аның алдыннан еш кына кереш әлеш, кереш д.»росләр булырга мөмкин. Укудан соң текстны анализлау Һ.)м йомгаклау, әҫәр буенча нәтижәләр чыгару әлеше килә.

Әлбәттә, әдәби әсәрне мәктәптә өйрәнү — тулы бер процесс, ЯМЫ киҫәкләргә аеру — шартлы күренеш. Инде уку бары­шында ук укучының хәтере, хыялы, фикерләве әдәби әсәрне бвяли, анализлый башлый. Кереш һәм йомгаклау өлешләре •>д.)Г)и әсәрне кабул итәргә әҙерләп һәм нәтижәләр чыгарып Кына калмый, аның мәгънәсенә тирәнрәк үтеп керергә, аны п.шләргә юл күрсәтә. Шуңа күрә баскычлар бер-берсен тулы-ипндырып, баетып, бергә үрелеп китәләр. Ләкин һәркайсының үл үзенчәлекләре бар. Шунысын да онытмаска кирәк: алар-1И.Н1, эчтәлеге, материал ны бирү тәртибе һәм эшләү юллары ■Оврнең төр һәм жанр сыйфатларына да бәйле. Әдәби әҫәр •Йрөнү баскычлары методиканың үҙгәреп торучы төшенчә-ч.1|)оннән санала. Аларга әсәрнең үз сыйфатлары, укучы-варның яшь һәм үҫеш үзенчәлекләре, укыту һәм тәрбия мшссатларының куелышы, укучының шәхси мөмкинлекләре теэсир итә.