1. Телдән сөйләм үстерү

Әдәбиятны аңлау өчен телне яхшы белергә кирәк. Әдә-пмнтны аңларлык итеп тел өйрәнү өчен тел дәресләре генә | п ч ми, әдәбият дәресләрендә дә махсус шөгыльләнү сорала. Лрллашу чарасы булган тел дөньяга караш, шәхси фикер п\ идыруга ярдәм итә, тәрбия чарасы буларак холык-фигыль фпрмалашуга, укучының хисләрен үстерүгә булыша. Бу ц|>дәмнең күләме исә укытучының эшләү рәвешеннән, оста-п.п'ыннан тора.

Телдән сөйләм үстерү эше берничә дәрәжәдә, төрдә башка-■Ыла. Шуларның беренчесе — бәйләнешле сөйләм өстендә ипләү.

бәйләнешле сөйләм өстендә эшләүнең төп ысул һәм ииммнары булып ижади уку, сәйләү, әңгәмә тора. Ләкин бәй-ИНешле сөйләм үстерү дәреснең бик кыска, башка максат-|*рны күздә тотып кертелгән өлөшләрендә дә игътибар | (егендә булырга тиеш. Чөнки бәйләнешле сөйләм өстендә ин укытучы сөйләвеннән, укучы жавабыннан ук башлана.

Укытучы сөйләве — монологик сөйләм үрнәге. Анда иң Ц#Һиме — эчтәлек, мәгънә. Шуңа да төп фикер, укучы иҫендә иллдырырга тиеш әлеш, сүзләр басым белән, сөйлөмдә аерып ипслүе шарт. Бу, бер яктан, әлеге өлөшләргә укучының ип.тибарын юнәлтеп, иҫтә калдырырга мәжбүр итсә, икенче щц ган, бала үз сөйләмен дә шулай корырга күнегә.

Кушма жөмләләргә мөрәжәгать итү фикерләү дәрәжәсен дә күрсәтеп тора дип, тел-әдәбият дәресләрендә балаларны имтлаулы төзелмәләрдән файдаланырга өйрәтәбеҙ. Укыту-•11.1 п ың үз сөйләме дә кушма (әлбәттә, аңлаешлы, укучы тошенеп барырлык) жөмләләрдән торуы яхшы. Чөнки укы-I \м 1.1 жөмләләре укучы өчен үрнәк калып хеҙмәтен үти.

303

Аннан соң, укытучының сөйләме «жанлы», эчтәлекле, ышан-дырырлык, матур булганда гына укучы бу сөйләмне миҫал, үрнәк итеп алачак.

Укучыны жавап бирергә өйрәтү дә махсус игътибар, вакыТ сорый. Монологик сәйләү, бу очракта укучы жавабы, һәрмпк тыңлаучыга юнәлтелгән була, аңа аңлату максатын күздә тотп, Укучыны тыңлаучы аңларлык итеп жавап бирергә өйрәтү һя жавап өстендә эглләүне, төзәтүне, ачыклауны, мактау-дәрт ләндерүне таләп итә.

Укучыларның телдән чыгыш-докладларын куллану ш у. лай ук бәйләнешле сөйләм үстерү юлларыннан санала Телдән чыгыш ясауны укытучы тәкъдим иткән пл.-п

таянып оештырырга күнектерү әйбәт. Әкренләп чыгып

укучылар мөстәкыйль планлаштыра алалар. Аларны баштй чыгышның төп фикерен, үҙәген билгеләргә, шушы фикерш иҫбатлау юлларын эҙләргә, нәтижәләр чыгарып йомгак ясар1 | өйрәтү кирәк була.

Рәттән язылган текстта абзацларны бүлү һәм төп фик<>|>ш' табу алымы да шушы максатка — фикереңне башкаларш житкерергә өйрәтүгә хеҙмәт итә. Моның өчен махсус сәп ым үстерү дәресләрендә кызыл юлларсыз текст язылган картон калар таратырга, магнитофон яҙмасы тыңларга мөмкин.

Бәйләнешле сөйләм үстерүдә ижади (сәнгатьле) укупыи әһәмияте зур. Сөйләмнең мәгънәсе сүзләрдә генә түь мимика-хәрәкәтләрдә, сөйләүченең йөз-кыяфәтендә, бигрә| интонациядә чагыла. Сәнгатьле укый белү, автор фикер аңлап, нәкъ ул теләгәнчә башкаларга житкерү, аерым ләрне билгеләп үтү, басымнарны дәрес кую, ачык һәм то1 тиешле тон белән әйтү — болар барысы да сәнгатьле \ ЦI вакытында өйрәнелә, шомартыла торган нәрҫәләр. СәнгатьЛй уку сөрләренә төшенү, үз чиратында, сөйләмнең сәнгатын өстендә эп1ләргә ярдәм итә.

35

Бәйләнешле сөйләм үстерү максаты белән сөйләүнең торл( төрләре кулланыла. Бу өлкәдә сәйләү — иң нәтижәле ал ЫМ нарның берсе.

Текстны үзгәртмичә сәйләү, планга карап сәйләү, мөһим яки ошаган өлешне аерып сәйләү, әсәрдән о:нч кушып сәйләү, сөйләүченең затын үҙгәртеп сәйләү һ,б сөйләүнең мәктәптә кулланыла торган төрләре. Бу эш чыдан алдан ныклап әзерләнүне: текстны кат-кат уку, п 1йИ төзү, аерым сүз һәм сүзтезмәләрне иҫтә калдыруны с<>| Сөйләүнең һәр тәре аерым методик максатны күздә тотып кулланыла. Мәҫәлән, әҫәр белән беренчел танышу вакытыи |й 304

ойләү укучыны кызыксындырган өлешләрне барлау, әсәрдән Нлган тәэсирләрне күзәтү өчен кирәк. Анализ вакытында имләү төп фикерне аерып алырга, әһәмиятле өлеп1ләрне иншрга ярдәм итә. Образ турында сәйләү аның халәтен, чищ,1к-фигыль үзенчәлекләрен ачып бирә. Кыскача сәйләү и ч»иең сюжет-композиция үзенчәлекләрен билгеләү, текстны |\п.1, бөтен килеш карап чыгу, күздән кичерү ягыннан шиш лы. Дәреслектәге мәкаләләрне сәйләү төп фикерне аңлау, •цинк эзлеклелектә кабатлап бирә алу ягыннан файдалы һ.б.

('ойләү шулай ук рәсемгә карап, укыганны бәяләү рәве-шспдә, шәхси күзәтүләр, караган кино-спектакльләр, мөстә-I миль укыган китап турында фикер әйтү рәвешендә була ала.

Пиремле: чагыштырулар, эпитетлар, метафоралар кушып ■ имләү исә образлы сәйләргә һәм сәйләтергә өйрәтү ягыннан .(Һәмиятле. Нинди генә төрдә булмаҫын, сәйләү һәрчак укы-

I ум и ярдәме, күзәтүе, төзәтүе белән үрелеп барса, әйбәт

II ' 111жәләргә китерә. Барыннан да элек, укучы укытучының Vтиши ни таләп итүен аңларга тиеш. Кереш укытучы сүзе — Ш ыту, шулай ук биремне төшәнергә, сәйләү объекты турын- |.| фикер тудырырга ярдәм итә. Әңгәмә эшнең юнәлешләрен,

п.шмкларын билгели. Мондый әҙерлектән соң сәйләү төрләре ш топдә эшләү кыенлыкларга очрамый.

Сүз белән эшләү. Телдән сәйләү тиз фикерләүне, кыска и.щ;1 арада тиешле сүз табуны сорый. Әгәр укучының сүз гншлыгы житми икән, ул үз уй-хисләрен аңлатырга сүзләр пшмый: бик үк туры килми торган гыйбарәләр, паузалар-I укталышлар килеп чыга. Шуңа күрә укучыларның сүзлек '..мппәсен баету, сүзгә аңлы караш тәрбияләү мөһим.

Телгә яңа сүзләр кертү берничә баскычта башкарыла. Ппрысыннан да элек сайлап алу баскычы килә. Балалар июнендә файдаланыла ала торган, әдәби телдә яшәп килүче, >| ир эчендә әһәмиятле урын тотучы сүзләр генә телгә керте-Юргә тиеш. Кулланылыштан төп1еп калган сүзләр яки вульга-|м1.1мнар, аңлатылып үтелсә дә, махсус эшләү өчен тәкъдим Ктөлми.

Сайланган сүзгә лингвистик анализ ясау аның мәгънәсен н м әл билгеләргә ярдәм итә. Моннан тыш, сүзнең кулла-нылыш үзенчәлеген, әсәрдәге эстетик вазифасын да ачыклау |м||пм. Аны укучыга тәкъдим итү вакытында дәрес әйтелеш Һәм яҙылышына игътибар юнәлтү кирәк. Ныгыту максаты "' 'ын сүзнең синонимнарын, антонимнарын табу, картиналар, И | чюстрацияләр белән эшләү, әлеге сүз кергән жөмләләр төзү | 1-иек алымнар тәкъдим ителә. Өйрәнелгән сүзгә вакыт-вакыт

Ю К 1/73 305

әйләнеп кайтып, аның телдә урнашып калу-калмавын күл», тергә туры килә.

Укучыларның сүзлек составын баету түбән сыйныфлар ' I тематик юнәлешләрдә алып барыла. Югары сыйныфларда т | терминнар, китапча гңөмлә калыплары, чит сүзләр хисаГм.мш үсә.

Түбән сыйныфларда, мәҫәлән, «баетып сәйләү» алымын <чц кулланырга була. Аның өчен кыска, гади ж,өмләләр ал 1.1 ни, укучылар аларны мөмкин кадәр киңәйтеп, ҙурайтып төаерш тиешләр. Кемнеке матуррак — ул укучыны жиңүче итин, ярыш оештырырга да мөмкин.

Матур әдәбият теле — образлы тел. Анда тел-сурәт ц I, чаралары ап1а һәр язучының сөйләм үзенчәлеге күрен», Автор кулланган чаралар, алымнар ж,ыелмасы язучыш.ш дөньяга карашын, иж,ат юнәлешен дә билгели. Язучы сүзләрад билгеле бер максат белән сайлап ала, урнаштыра. Шуңа Щ сүзнең мәгънәсен, күпмәгънәлелеген, тәэсирлелеген, синоним нарын, антонимнарын табу сүз белән эшләүнең бер т«р# булып тора.

«Стилистик эксперимент» дип аталган алым укучыларның тексттагы төсмерләргә, образларга бай өзектән аерым сүзлир не башкалары, мәгънә ягыннан якын булган сүзләр бе |*М алыштыруны сорый. Шул ук вакытта сүзнең нигә шунды! варианты кулланылу да күҙәтелә. Мондый биремнәр сүзнщ төгәл, нәкъ язучы теләгән мәгънәне бирү өчен хеҙмәт т,, турында нәтижә чыгаралар. Мәҫәлән, «Малай маңгае асп.ңщ нан гына беҙгә карады» ж,өмләсендә «маңгае астынпии» сүзтезмәсен «сөзеп» дигән сүз белән алыштырырга мөмкин Ләкин бу вакытта беренче варианттагы оялчанлык сый (| ип 11 усаллык белән алышына.

«Үҙгәртеп тәзе» алымы ж,өмләдәге сүзләрне икенче тор ц итеп әйтүне сорый. Ул да сүзнең бәясен, кыйммәтен күрс»1 • мәгънә төсмерләренең алышынуын күҙәтергә мөмкииш бирә. Мәҫәлән, «Менә көз жңтте», «Елгада боз каткан» коб( I гади ж,өмләләрне үҙгәртеп карыйк. «Елның яңгырлы, снры яфраклы чагы килде» рәвешендә беренчесе образлы сәйлем! I әверелә, икенчесен «Елга өстен боз каплаган»" дип үзгәртөр| I була, «Елга өстен көмеш көзге каплаган» варианты да бар,

Портрет, пейзажны күзәтү, әпитет-метафораларны, кун релмә мәгънәдә кулланылган сүзләрне анализлау шушы ун максатка хеҙмәт итә.

Фразеологик эш. Әдәби әҫәр теле кыска, төгәл, сүзләрш к көтелмәгәнчә янәшә килеп, образлар тудыруы белән аерылын 306

Юра. Сурәтле тел өстендә эшләү телне тоемлауны, сөйләм ■ и.турасын үстерү өчен кирәк.

Фразеологик эшнең бер тәре — эчтәлеге ягыннан охшаш ттсстларны чагыштыру. Мәҫәлән, аерым шагыйрьләрнең шпгырьләрендә табигать күренешен сурәтләп биргән урын­ан рп ы, чәчмә әсәрдә охшаш эчтәлекле өлешләрне һ.б. Бу эш тон сүзләрне аерып алып, бәяләү, сүзләр арасындагы бәйлә­нешке билгеләү юнәлешендә бара.

Мәкаль-әйтемнәргә, образлы гыйбарәләргә игътибар юнәл-| ү, аларга салынган күчерелмә мәгънәне аңларга өйрәтү дә |Ларны укучыларның теленә кертү максаты белән эшләнә. М.жаль-әйтемнәргә туры килә торган хәлләр табу, яки кире-сончә, хәл-вакыйганы мәкаль-әйтем белән бәяләү, әдәби п'ройлар телендәге афоризмнарны, канатлы сүзләрне чагыш-тыру, әлеге үткен гыйбарәләр аркылы герой холкын, әдипнең горойларга бәясен күрү — барысы да фразеологик эшнең Мрым өлөшләре булып санала.

Фразеологик эш бөтен әдәби текст төзү юнәлешендә дә гщрырга мөмкин. Шуның бер варианты — картина яки рә-1-смгә карап телдән хикәя уйлау. Башлангыч сыйныфларда МО очрый торган мондый эш V—VI сыйныфларда да дәвам КТӨ. Текстның планын төзү, эчтәлеген ачыклау белән чиклән-мпчә, рәсемдәге сурәтне нинди образлы гыйбарәләр ярдәмендә 1С үм алдына китереп була — шул турыда сөйләшү, аерым I ^,н м л әл әрне бергәләп төзеп карау югары сыйныфларда сюжет-им язарга өйрәтүнең беренче адымнары да. Фразеологик эш нчен дә бик күп уеннар, кызыклы биремнәр тәкъдим итү иш,ш килә. Без дә берничәсен әйтеп үтик. Мәҫәлән, текст Нылган карточкалар таратып, шуны телдән төзәтү-үзгәртү п н-ендә башкарыла торган уеннар:

«Төҙәтеп карыйк». Укучыларга мондый бирем тәкъдим телә: «Сезнең алдыгызда яшь автор әҫәре. Уңышсыз жөмлә-Вврне, мәгънәсен үзгәртмичә генә, башкалары белән алыш-п.фыгыз». Тиз генә телдән башкарыла торган мондый эш Гвкстка тоем булдыра.

«Кулъязмалар бүлегендә». Тексттагы аерым сүзләр уры­нына күп нокталар гына куелган булырга тиеш. Бирем Шарты буенча, укучылар кулъязмалар бүлегендә эшли. Текст-Иарда танып булмаган урыннар очрый, шуларны торгызырга Кирәк. Бу эш шулай ук үз фикереңне белдерү өчен сүзләр Табу, мәгънә төҫмөрләре өстендә уйлану ягыннан уңышлы.

Мондый уен-биремнәр еш кулланылмый, ләкин аларның үл вазифасы, әһәмияте бар. Һәр укучының жавабын тыңлау,

иң уңышлы вариантны сайлап алу да сөйләм эшенә ждваплы килергә, үз сүзләреңә-ж,өмләләреңә игътибарлы булырг| өйрәтә.

Мондый биремнәрнең карточкалардан башка гына эшли торганнары да күп. Аларны бүтән, мәҫәлән тәрбияви мак сатлар белән үткәрү дә мөмкин. Миҫал өчен, «Яңа укучы» уены. Аның шарты түбәндәгечә: «Сыйныфка яңа укучы килде дип фараз итик. Аны сыйныф һәм укучылар бел#| таныштырырга кирәк. Һәр укучы үҙенең күршесе хакыидп аның холык-фигылен ачарлык берничә жөмлә төзеп таныш тыра». Бу бирем укучыларда үз-үзенә ышаныч тәрбиялаү. сыйныфта дустанә атмосфера тудыру ягыннан да әһәмиятля. Икенче бирем-уен «Рецензент» дип атала. Укучы бу вакытта кемнеңдер мәкаләсенә бәя язучы рецензент рол<чш керә. Шарт буенча, аңа автор фикере ошый, ләкин ул ачы.мми ждггмәгән. Шуны үпкәләтмәслек сүзләр табып белдерер!.I кирәк. Шактый катлаулы бу эш сөйләм культурасы хакыидп да мәгълүмат бирә, әлбәттә.

Фразеологик эш күптөрле башкарыла ала. Һәр укытучы бу юнәлешне үз тәжрибәсе белән баета, үзе уңайлы тал кап ысулларны файдалана. Тексттагы эпитет һәм метафора, афо ризмнарны күзәтү, жөмләләрне үзгәртү, сүзнең контекст г;им әһәмиятен тою кебек вак детальләр, эшләр укучыны матур, төгәл, образлы сәйләргә өйрәтүе белән әһәмиятле, әдәбит дәресләрендә әдәби сәйләргә күнектерүе белән алыштыргыгма Сөйләм ярлылыгы әдәби әҫәр анализлау-бәяләүнең берып п< булуына китерә, әдәби әҫәр кебек катлаулы бөтенне, Һ ч¹ язучының йөзен, язу үзенчәлеген, тел үҙгәлеген аңлау им кыенлаштыра. Димәк, телдән сөйләм үстерү әдәбиятпы өйрәнү белән турыдан-туры бәйләнештә дигән сүз.

2. Яҙма сөйләм һәм аның төрләре

Яҙма сөйләм телдән сәйләү белән тыгыз бәйләнештә дидек. Ләкин яҙма сөйләм күләме белән киңрәк була, уйле нуны, фикерне төгәл оештыруны сорый. Шул ук вакытт! язучының вакыты күбрәк, ул кирәк булган материал им аерып ала, тиешле тел формасы таба, кат-кат укый-тоа.пм, кирәк икән, сүзлекләрдән-ярдәмлекләрдән файдалана а Щ Яҙма сөйләмне күзәтү, төзәтү дә ж,иңелрәк.

Яҙма сөйләмнең ике тәре: төп һәм ярдәмче төрләре бул! Икесе дә әдәбият дәресләренең теләсә кайсы баскычында 1ым махсус сөйләм үстерү дәресләрендә кулланылалар.

308

Яҙма сөйләмнең ярдәмче эш төрләре сүзлекне баетуга һәм укучыларның грамоталылыгын күтәрүгә, иждци фикерләүне үпчфүгә хеҙмәт итәләр. Ярдәмче эш төрләренең бер ишеләре укучыларның язу культурасын үстерү белән бәйләнгән. Лларга күңелдән язу, билгеле бер максат белән әдәби әсәрдән цитаталар һәм өзекләр яҙып алу, эпиграф сайлау кебек эш

сирләре керә.

Текстны күңелдән язу аны иҫтә калдыру, жвмлә калып-пирын хәтергә сеңдерү ягыннан яхшы. Моның өчен програм-Ивда ятларга күрсәтелгән текстлар сайлана, шигырьләр дә, ч.1чмә әсәрләр дә тәкъдим итәргә мөмкин. Бу алым укучы-чарның игътибарын үҫтерә, грамоталылыгын күтәрә.

Өзекләр китерә белү әсәрнең эчтәлеген тирән аңларга ирдом итә, телдән һәм яҙма сөйләмне берләштерә, укучының ногик фикерләвен һәм хәтерен яхшырта. Цитаталар сайлап мну, әдәби әҫәр текстыннан өзекләр яҙып алу сочинение л әргә |лсрлек буларак та файдалы.

Бу эш тәре стилистик күнегүләр рәвешен дә алырга мөм-КИН. Мәҫәлән, әҫәр текстыннан чагыштырулар кергән жөм-цөләрне яҙып алырга һәм аларның әсәрдәге әһәмиятен пңлатырга кушу әсәрнең теленә игътибарны юнәлтә. Шулай

дәреслектәге яки өҫтәмә тәкъдим ителгән рәсемнәргә исем пушу, әсәрдән пейзаж, портрет, характер үзенчәлеген, аерым ггройларга авторның яки башка катнашучыларның бәясен күгәргән өзекләрне яҙып алу, аларны анализ вакытында Кушып ждбәрү әҫәр турында сөйләшүне баета_н әкренләп әҫәргә тулы бәя бирә башларга күнектерә.

Эпиграф белән эшләү сочинениенең үҙәк мәсьәләсен аерып цыгарырга ярдәм итә. Эпиграфларның аерым вариантларын укытучы тәкъдим итүе, чагыштыру һәм бәяләү аларның трләрен һәм ничек сайланырга тиеш л еген күрсәтә. Укучы уве эпиграфны өйрәнелә торган әҫәр текстыннан, тәнкыйть макаләләреннән, башка язучыларның әсәрләреннән алырга момкин. Канатлы сүзләр, мәкаль-афоризмнар да эпиграф булып китә. Һәр сочинениегә дә эпиграф таләп итү мәж,бүри Түгел, ләкин бу өлкәдә махсус эш алып бару кирәк. Уңышлы Свйланган эпиграф эшне бөтенлекле, эчтәлекле итә, аны баета,

бИЗИ.

Әсәрдән, тәнкыйть мәкаләләреннән өзекләр эпиграфта гына түгел, сочинениенең үз эчендә дә телгә алынырга мөмкин. Ллар төрле максатларга хеҙмәт итәләр:

1. укучының үз фикерен ныгытуга;

2. үз ниятен ачыграк, көчлерәк, матуррак яңгыратуга;

309

3. әдәби әсәрне белү һәм аңлау дәрәжөсен күрсәтүгә;

4. кемнеңдер абруйлы, төгәл фикере белән таныштыруга;

3. текстның әдәби колоритын, тел үзенчәлекләрен миҫал итеп күрсәтүгә;

6) яҙма эшнең аерым өлешләрен ялгау, кушу, беркетүгә. Шул рәвешле, өзекләр яҙма эшне бизи, тулыландыра,

аерым фикерләргә, детальләргә игътибарны юнәлтә, аларны калкытып куя. Кайчак сочинение эчендә әсәрдән өзекләр китерү мәжбүри санала. Мәҫәлән, әгәр сочинение темасы итеп «Дәрдемәнд поәзиясендә сагыш, сызлану һәм аның сәбәп ләре» яки «И. Юзеев лирикасында «үзе таныш, үзе яңа моң» кебек аерым бер иж,ат, бигрәк тә шагыйрьләр иждты алыми икән, бу темаларны шигырьләр-поэмалардан өзекләр китер-мичә ачып-ачыклап булмый.

Планның төрле төрләре: хикәя, боерык, өндәү ж,өмләләр дән торган, әҫәр өзекләреннән төзелгәннәре кулланыла. V I VI сыйныфларда гади план төзелсә, соңрак инде катлаулм планнар белән эш йөртелә башлый. Югары сыйныфлардп укучылар тәнкыйть мәкаләләренең, укытучы лекциясенең, үм ждвапларының һ.б. планнарын төзиләр. Иждци эшләр, илиш сочинениеләр язу да план төзүдән башлана.

План ярдәмендә фикерләү логикасын саклау ж,иңел, я<Ц башлаганчы ук сочинениене бербөтен итеп күз алдына баО тырырга һәм, язу барышында вакыт-вакыт аңа күз салым, дәрес юлдан читкә тайпылмаганлыгыңны, алга таба кайоМ юнәлештә яҙып китәчәгеңне күҙәтергә мөмкин. Планда эшМ нәрсәдән башлау, аның ничә һәм нинди бүлекләрдән тори чагы, материалның нинди эзлеклелектә биреләчәге һвЩ ясалачак нәтижәләр «ярылып ята».

Мисалларга мөрәж,әгать итик. «Кол Галинең «Кыйссии Йосыф» поэмасында гаделлек төшенчәсе» дигән тема биремде һәм без аны мондый төп фикер: «Автор өчен матурлы һ. камиллек — гаделлектә, аныңча, кешеләр белән идарә итү дә, башкалар белән мөнәсәбәтләр дә, кешенең уйлары да гәдем булырга тиеш» дигән фикер аркылы аңлатырга ж,ыен;н>р р | ди. Бу вакытта сочинение планы да әлеге фикернең төрл| якларын чагылдырыр:

1. Гаделлек — әдәбияттагы мәңгелек мәсьәләләрнең берев)

2. «Кыйссаи Йосыф» сюжетының «гаделсезлеккә — жомш рәвешендә төзелүе:

а) Якубның дая улына карата гаделсезлеге Йосыфн1>1 юги р туына сәбәп була;

310

б) Камчының Йосыфка гаделсезлеге аркасында туфам кхатынын алып кайта, Камчылы ишан өшкереп,рак булган өчен. Идеологлыкка дәгъва итүчеләр — болы һ, 188

в) Гарәпнең дөясенә кылган гаделсезлеге аны аяксыз н алдыра;

г) Йосыфка агалары кылган гаделсезлек аларга һәм халыкка ачлык булып әйләнеп кайта һ.б.

3. Кешеләр белән идарә итүдә гаделлек. Акыллы патша — Цосыфка хас төп сыйфатлар:

а) гадел хөкем йөртү;

б) кайгыртучанлык;

в) мәрхәмәтлелек.

4. Кешеләр арасындагы мөнәсәбәтләрдә гаделлек бу луга номачаулый торган сыйфатлар:

а) көнчелек;

б) әләк;

в) мин-минлек;

г) гафу итәлмәү.

5. Кешенең уйлары, омтылышлары да гадел булырга тиеш. Автор бу фикерне Аллага ышану белән бәйли.

6. Йосыф — Кол Галинең гадел патша, гадел туган, гадел кеше идеалы.

Шагыйрьләр иждты, лирик әсәрләр турында тема бирел­гәндә, цитаталар ярдәмендә теҙелгән план әдипнең әсәрләрен, иж,атын төп фикер тирәсенә жыя. Мәҫәлән, «Г. Кандалый (Ирик героеның тормышка, кешеләргә мөнәсәбәте» темасы имынса, без аның турында «Тормышның аерым якларын, бигрәк тә наданлыкны тәнкыйтьләде, ләкин тормышны, кешеләрне яратып язды, хатын-кыз азатлыгы темасына морәжәгать итте, хатын-кыз матурлыгын данлады, үзеннән р он, татар әдәбиятына үлмәҫ мирас калдырды» дигәнрәк фикер пигәбеҙ. План исә мондый булыр:

1. «Онытмам сез наданнарны,— Элеп алмыйча һич калмам!..»

2. «Парау илендә бер матур Өчен йокымны югалттым...»

3. «Мажик ир булса юлдашың Күзеңдин китмәгәй яшең!..»