4. Белем һәм күнекмәләрнең үзләштерелүен иҫәпкә алу, тикшерү

Урта мәктәптә татар әдәбиятын укытуның төп максаты — әдәбияттан белем бирү, күнекмәләр формалаштыру, дигән идек. Белем һәм күнекмәләр үҙләштерелеп барсын өчен, аларны ныгыту кирәк була. Ул укучыларның билгеле бер вакыт аралыгында өйрәнгән материалларын системага салыр-га, уку-укыту барышындагы уңышларны һәм кимчелекләрне ачыкларга мөмкинлек бирә. Моннан тыш, укытучыга үз эшенә үзгәрешләр кертү кирәклеген иҫкәртә, камилләшү юлларын билгеләргә ярдәм итә.

Ныгытуның юллары булып кабатлау һәм тикшерү тора. Алар өйрәнгәннәрне тагын бер кат күздән кичерергә ярдәм итә. Шартлы рәвештә аларның ике: агымдагы; һәм тема яки чирек, уку елы ахырындагы кабатлау, тикшерү төрләрен аерырга мөмкин.

Агымдагы кабатлау үзләштергәннәрне ныгыту өчен генә түгел, бәлки яңа материал үзләштерүне жиңеләйтү макса-тыннан да кулланыла. Һәр дәрестә әле генә өйрәнгән материал дәреснең белем һәм күнекмәләрне ныгыту яки йомгаклау әлешендә тагын бер тапкыр кабатланырга мөмкин. Болай эшләү укучының иҫендә калырга тиешле өлешләрне барлау, тагын бер кат ишеттерү ягыннан файдалы. Шуның белән янәшә үк агымдагы тикшерү эше башкарыла. Аларның төп формасы — сорашу. Ул дәрестә әһәмиятле урын тотачак икән, дәрес максаты буларак аерып чыгарыла. Сорашу берничә төрле: аерым бер укучылардан гына; аерым төркем уку-чылардан яки фронталь (класскүләм) сорашу төсен ала. Катнаш, ягъни кемнәрнеңдер — телдән, кемнәрнеңдер язмача ждвап бирүен оештырырга мөмкин. Кайчак тестларга мөрә-жәгать итү, яҙма эшләр уздырып алу кирәк була. Тикшерү һәрчак билге кую, мактау һәм канәгатьсезлек белдерүләр белән төгәлләнә. Шуңа күрә укучыга стимул хеҙмәтен үти.

Яңа тема өйрәнер алдыннан кабатлау аерым әһәмияткә ия. Ул кайчакта язучы-әдипнең тормыш юлы-ижаты хакында укучыларның ниләр белүен, түбәнрәк сыйныфларда яки мөстәкыйль танышкан мәгълүматларны барлый. Мәҫәлән, V сыйныфта Г. Тукай иждтын өйрәнүгә керешкәнче, укучы-ларның балалар бакчасында, өйдә, бапглангыч сыйныфларда шагыйрь хакында ниләр ишеткәнлеге ачыклана. Ә инде Х сыйныфта шагыйрьнең тормыш юлын-иждтын монографик тәкъдим итү алдыннан V сыйныфта тикшерелгән «Исемдә калганнар» автобиографик повесте, «Шүрәле», «Пар ат», «Туган жиремә» кебек әсәрләре күздән кичерелә.

Аерым бер очракларда яңа тема өйрәнер алдыннан әдәби барышка караган мәгълүматларны иҫкә төшерү сорала. Мәҫәлән, VII сыйныфта Ф. Кәрим ижатына керешкәнче, сугыш чоры әдәбиятына хас үзенчәлекләрне барлау шагыйрь күтәргән темаларны, солдат-лирик герой бирелешен аңларга ярдәм итә. Ә инде югары сыйныфларда обзор темалар шушы вазифаны үз өстенә ала.

Элегрәк үҙләштерелгән теоретик төшенчәләрне иҫкә төшерү исә укучыны анализга алып керү ягыннан кызык. Моннан тыш, ул белемнәрне күнекмә дәрәж,әсендә ныгытуга хеҙмәт итә.

Теманы өйрәнеп бетергәннән соң кабатлау элегрәк чыга-рылган нәтиж,әләрне зуррак гомумиләштерү итеп жыярга, укучыларның үзләштерү дәрәжәсенә карап, өҫтәмәләр кер-тергә мөмкинлек бирә. Ул йомгаклау дәресе, сочинениегә әҙерлек вакытында башкарыла ала. Зачет, имтихан, сочинение яки изложение язу, тест башкару, кайчак сорашу кебек тә уздырыла.

Чирек, уку елы ахырында кабатлау шулай ук яңадан бер кат узылганнарны күздән кичерергә ярдәм итә. Ул, нигездә, контроль, тикшерү өчен кирәк. Мондый эш әңгәмә, сорау-ларга ждваплар бирү кебек башкарыла ала. Ләкин бу вакытта зур, проблемалы, укучылар барлык үҙләштергән материал ны колачлап алып жавап бирерлек сораулар сайлануы яхшы. Гадәттә, бу сораулар алдан ук һәр укучыга да житәрлек итеп әҙерләнә, дәрестә укучы берничә тапкыр ждвап бирә. Кич-шиксез билге куелырга тиеш 5—6 укучы алдан ук билгеләнә. Дәрес барышында укытучы һәр ждвапны билгеләп бара, нәтижәдә дәрес ахырында билге куела.

Бу очракта сораулар төгәл формалаштырылган һәм уку­чының шулай ук төгәл жавап бирүен таләп итә торган булырга тиеш. Әйтеп, ярдәм итеп жибәрүләр урынсыз. Әдәбияттан жавап бирү һәрвакыт диярлек тексттан мисаллар китерүне таләп итә. Укучының текст белән таныш булуы, мисалларның дәрес сайлануы, урынлы китерелүе, аннан соң гомумиләштерү ясый алу билгегә тәэсир итә. Шулай ук жавапның тулы һәм төгәл булып чыгуы гына түгел, бәлки

аңлап, татарча матур итеп, өзек-төтексез, бәйләнешле бирелүе дә иҫәпкә алына.

Кабатлау максатыннан, билгесез текстны укып, тулы яки өлешчә яҙма анализ ясау, нәзари күнекмәләрне фаидалана белүгә караган биремнәр башкару, иждди биремнәр үтәү шулай ук әһәмиятле. Бу вакытта укучыларның үзләштерү дәрәж,әсен бәяләү белән беррәттән, аерым бер укучыларның, бигрәк тә дәрестә башкаларга ияреп, кушылып баручыларның фикерләү мөмкинлекләрен күрү, аларның хеҙмәтен стимул-лаштыру алгы планга чыга.

Контроль изложение яки сочинениеләр, укучыларның белем һәм күнекмәләрне үзләштерү дәрәж,әсен тикшерү белән бергә, грамоталылыгын, сөйләү-фикерләү дәрәж,әсен дә күр-сәтеп тора. Дәрес, әңгәмә белән чагыштырганда, мондый эш күләмле материалны күздән кичерә-системага сала алмый.

Шулай итеп, мәктәптә укучыларның татар әдәбиятыннан белем һәм күнекмәләрен ныгыту, тикшерү төрлечә оешты-рылырга мөмкин. Ничек кенә булмаҫын, аның укучы хеҙмә­тенә билге кую белән төгәлләнүе мөһим. Чөнки ул эшләргә күнектерү, укучының үз-үзен һәм башка укучыларның эшчәнлеген бәяли алуына ярдәм итү ягыннан аерым бер тәрбияви әһәмияткә ия.

БИБЛИОГРАФИЯ

1. Айзерман Л. Уроки нравственного прозрения.— М.: Педа­гогика, 1983.

2. Активные формы преподавания литературы. Лекции и семи­нары на уроках в старших классах / Сост. Р. И. Альбеткова.— М.: Просвещение, 1991.

3. Андреев В. И. Педагогика. Учебный курс для творческого само­развития.— КазаныЦентр инновационных технологий, 2000.

4. Вабанский Ю. Методы обучения в современной общеобра­зовательной школе.— М.: Педагогика, 1985.

5. Бушмин А. Наука о литературе. Проблемы. Суждения. Спо­ры.— М.: Наука, 1980.

6. Вопросы методики преподавания литературы.— М.: Изд. АПН РСФСР, 1961.

7. Громцева С. Н. и др. Проверочные работы по литературе в VIII—X классах: Пособие для учителя.— М.: Просвещение, 1982.

8. Жабицкая Л. Г. Восприятие художественной литературы и личность.— Кишинев, 1974.

9. Збарский И. С, Полухина В. П. Внеклассная работа по лите­ратуре (IV—VIII классы).— М.: Просвещение, 1975.

10. Ильин Е.Н. Герой нашего урока.— М.: Педагогика, 1991.

11. Ильин Е.Н. Рождение урока.— М.: Педагогика, 1986.

12. Кан-Калик В. А., Хазан В. И. Психолого-педагогические основы преподавания литературы в школе.— М.: Просвещение, 1989.

13. Коряушкина В.А. Урок литературы в средней школе.— Минск: Изд-во «Университетское», 1985.

14. Кудряшев Н. И. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы.— М.: Просвещение, 1981.

15. Курдюмова Т. Историзм школьного курса литературы.— М.: Просвещение, 1974.

16. Леонов С. А. Речевая деятельность на уроках литературы: Методические приемы творческого изучения литературы.— М.: Флинта—Наука, 1999.

17. Лернер И. Я. Дидактические основы методов обучения.— М.: Знание, 1991.

18. Лопатин В. В., Лопатина Л.Е. Малый толковый словарь русского языка.— М.: Русский язык, 1993.

19. Лотман Ю.М. О поэтах и поэзии. Анализ поэтического текста.— Спб.: Искусство, 1996.

20. Неупокоева И. Г. История всемирной литературы. Проблемы системного и сравнительного анализа.— М.: Наука, 1976.

363

21. Николина Н.А. Филологический анализ текста.— М.: Академия, 2003.

22. Никольский В. Методика преподавания литературы в средней школе.— М.: Просвещение, 1971.

23. Методика преподавания литературы/ Под ред. 3. Я. Рез.— М.: Просвещение, 1985.

24. Методика преподавания литературы/ Под ред. О. Ю. Бог­ дановой и В.Г. Маранцмана.— М.: Просвещение, Владос, 1995.— С. 134.

25. Методика преподавания литературы /Под ред. 3. Я. Рез.— М.: Просвещение, 1985.

26. Методика преподавания русской литературы в IX—XI клас­сах /Под ред. К. М. Нартова.— Л.: Просвещение, 1989.

27. Мещерякова М. Литература в таблицах и схемах.— М.: Рольф, 2000.

28. Молдавская Н.Д. Литературное развитие школьников в процессе обучения.— М.: Просвещение, 1976.

29. Педагогика. АПН СССР — АПН ГДР. / Отв. ред. Ю.К.Бабан-ский.— Москва-Берлин, 1978.— С. 283.

30. Познавательные задачи в обучении гуманитарным наукам./ Под ред. И.Я.Лернера— М.: Педагогика, 1972.

31. Преподавание литературы по новым программам/ Под ред. Кудряшева Н.И.— М.: Просвещение, 1970.

32. Проблемы преподавания литературы /Под ред. Т.Ф.Курдю-мовой.— М.: Просвещение, 1978.

33. Рез З.Я. Изучение лирики в школе (IV—VII классы).— Л.: Просвещение, 1968.

34. Селевко Г. К. Современные образовательные технологии. Учебное пособие.— М.: Нар. образование, 1998.

35. Скаткин М. Совершенствование процесса обучения.— М.: Педагогика, 1971.

36. Современный урок русского языка и литературы / Под ред. 3. С. Смелковой.— Л.: Просвещение, 1990.

37. Теория литературы. Литературный процесс / Под ред. Ю. Б. Борева.— М.: ИМЛИ РАН, 2001.—т. IV.

38. Хализев В.Е. Теория литературы.— М.: Высшая школа, 1999.

37. Харламов И. Педагогика.— М.: Педагогика, 1980.

40. Щербина В. В. Проблемы литературного образования в средней школе.— М.: Просвещение, 1982.

41. Эсалнек А. Я. Основы литературоведения. Анализ худо­жественного произведения. Учебное пособие.— М.: Флинта—Наука, 2001.

II

1. Әдәбият белеме сүзлеге / Төз.-редактор А. Г. Әхмәдуллин.— Казан: Татар, кит. нэшр., 1990.

2. Әминев А. Г., Әдһәмова Г. М. Урта мәктәптә әдәбият укыту методикасы.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1986.

3. Әминев А., Сайкин Ш. V—VII сыйныфларда әдәбият укыту методикасы.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1965.

4. Бәширова И. Сүз белән сурәт ясау: Әдәбият укытучысына ярдәмгә.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1974.

5. Баширова И. Сәнгатьле чәчмә әсәрләр теле: VIII—Х сый-ныфлар өчен татар әдәбиятыннан кулланма.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1979.

6. V—XI сыйныфларда татар теле һәм әдәбиятыннан дәрестән тыш эшләр / Төз. 3. Н. Хәбибуллина, Х. Г. Фәрдиева.— Казан: Мәгариф, 2000.

7. Галимуллин Ф. Мәктәптә сәнгатьле уку.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1984.

8. Закирщанов Ә. М. Мәктәптә татар әдәбиятын укыту мәсьәлә­ләре: Әдәбият укытучылары өчен методик кулланма.— Казан: Мастер Лайн, 1997.

9. Закирщанов Ә. М. Сыйныфтан тыш уку дәресләре (V—IX сый-ныфлар).— Казан: Печатный двор, 2002.

10. Заһидуллина Д. Ф. Урта мәктәптә татар әдәбиятын укыту методикасы.— Казан: Мәгариф, 2000.

11. Исламов Ф. Ф. Әдәбият дәресләрендә туган якны өйрәнү материалларыннан файдалану.— Казан, 1983.

12. Исламов Ф. Ф. Татар әдәбиятын укытканда милләтара бәйләнеш.— Казан: Мастер Лайн, 2000.

13. Исламов Ф. Ф. Мәктәптә халык авыз иж,аты әсәрләрен өйрәнү.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1988.

14 Исламов Ф. Ф. Татар әдәбиятын укытканда сәнгатьнең башка төрләреннән комплекслы файдалану методикасы (V—XI сыйныф-лар).— Казан: Мастер Лайн, 1997.

15. Исмәгыйлева С. Г. IV—VIII классларда лирик әсәрләрне өйрәнү.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1985.

16. Исмәгыйлева С. Г. Мәктәптә драма әсәрләрен өйрәнү.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1983.

17. Исмәгыйлева С. Г. Рус мәктәпләрендә белем алучы татар балаларына ана теле һәм әдәбиятын укыту: Укытучы өчен кул­ланма.— Казан: Мәгариф, 1993.

18. Лотфи Г., Сайкин Ш. Әдәби уку методикасы.— Казан: Таткнигоиздат., 1956.

19. Нигъмәтуллин Ә. Урта мәктәптә татар әдәбиятын өйрәнүнең фәнни-методик нигеҙләре.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1983.

20. Сайкин Ш. V—VII сыйныфларда яҙма эшләр.— Казан: Татгосиздат, 1959.

21. Хәбибуллина 3. Сочинениене ничек язарга.— Казан: Тат. кит. нәшр, 1983.

22. Хәбибуллина 3. Н., Щамалетдинова Л. М. Мәктәптә татар теле һәм әдәбияты кабинеты.— Казан: Тат. кит. нәшр, 1981.

23. Хаков В. Мәктәптә татар язучыларының тел үзенчәлекләрен өйрәнү: XX йөз башы татар әдәбияты укытучылары өчен ярдәм-лек.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1984.

24. Ханбиков Я. Класстан тыш уку.— Казан: Тат. кит. нәшр., 1960.

25. ЯхинА.Г. Әдәбият дәресләре.— Казан: Мәгариф, 2003.

364

ЭЧТӘЛЕК

Кереш З

Беренче бүлек Мәктәптә уку-укыту предметы буларак әдәбият

1. Предметның асылы, максаты һәм бурычлары 5

2. Әдәбият укыту принциплары 10

Икенче бүлек Әдәбиятны укыту ысулдары, алымнары һәм чаралары

1. Укыту эшендә ысул төшенчәсе 17

2. Ысулларның эчтәлеге 23

3. Укыту алымнары 34

4. Әдәбият укытуда кулланыла торган чаралар 39

Өченче бүлек Әдәбият дәресе

1. Бүгенге таләпләр 42

2. Дәрес теҙелеше 47

3. Әдәбият дәресләрен төркемләү 49

4. Уку-укытуда яңа технологиялар 53

Дүртенче бүлек Әдәби әҫәр өйрәнү баскычлары

1. Кереш дәресләр 63

2. Әсәрне өйрәнүнең нигеҙе буларак уку 68

3. Әдәби әсәрне анализлау 72

4. Йомгаклау 95

Бишенче бүлек Чәчмә әсәрләрне өйрәнү

1. Чәчмә төр сыйфатлары һәм анализ 97

2. Эпик жанрлар бирелеше 104

3. Сыйныфта эшләү нечкәлекләре 122

Алтынчы бүлек Драма әсәрләре белән эшләү

1. Драма тәренең үзенчәлекләре турында 128

/ 2. Драматик жанрлар 135

\ 3. Эшне оештыру тәртибе 145

366

ЙҪиденче бүлек Лирик әҫәр һәм аны тикшерү

1. Лирик төргә хас үзенчәлекләр 153

2. Лирик жанрлар 164

3. Лиро-эпик жанрлар 180

4. Укып кичерергәме, бүлгәләп тикшерергәме? 200

Сигезенче бүлек