2. Язучы ияҫатын зңентекләп өйрәнү дәресләре

Югары сыйныфларда өйрәнү әлкәсе_ булып үткән һәм Вүгенге көннең күренекле әдипләренең ижаты тора. Сый-НЫфта бер әҫәр белән таныштыру күздә тотылганда да, сүз и |учы иждты турында бара, әлеге әҫәр шул иждтның бер ■акиле кебек өйрәнелә. 5Ңентекләп өйрәнү дәресләре (моно-графпк темалар) аерым өлен1ләргә таркала алалар.

277

Язучы биографиясе белән таныштыру

5Ңентекләп өйрәнү, гадәттә, язучы биографиясен үл :>чем I ала. Язучы биографиясе әдәби-тарихи жирлектә, үз чоры әдиЙМ тормышының бер әлеше кебек бирелә. Аның замандашллры, көрәштәш-дуслары, остазлары һәм эшен дәвам итүчелир турында сәйләү дә биографиягә үрелеп китә.

Кәр әдәби әсәрдә аны тудыручы — язучының шәхесе, әдин нең тормышны аңлау-аңлатуы чагылыш таба. Шуңа томи-мичә торып әдәби текстны бөтен тулылыгында, дәрес ти к т рүгә ирешеп булмый. Язучы шәхесенең үзенчәлекләрен, холм фигылен, яҙмышын, тарихи һәм эстетик карашларын ачыкл аның биографиясен өйрәнү аркылы тормышка ашырыла.

Дөнья кешедә төрлечә чагыла. Язучы-шагыйрьләр б«| берсеннән темалар сайланышы, укучы белән сөйләшү сук ми I лары, ягъни ищат юнәлеп1е һәм агымнарга мөрәж;әгать ИТ әдәби осталык, ижади алымнар куллану ягыннан бик кы аерылып тора. Ни өчен шулай, аларның ищат үзенчәлвГ нәрҫәгә нигеҙләнә? Биография мәктәптә нәкъ менә шуип сорауга жавап табу, әдипләрнең дөньяга карашына, эстет кыйбласына аңлатма бирү өчен өйрәнелә.

Аннары, мәктәп укучысы һәрвакыт үзенә дөньяны аңлатЫ!

бирерлек, үз шәхесен бәяләп күрсәтә алырлык, сораулармм

жавап булырлык һәм охшарга тырышырлык кеше эзли. Щ

кына шундый кеше булып китап каһарманнары тора. Уи\

чылар аерым геройларның холык-фигыле, үзенчәлекллр

турында аңлап, яратып сөйли алалар. Ләкин язучы, анъп

рухи бай, эзләнүчән шәхесе, карашлары күләгәдә кала. Ә бя

язучы тормышы аның геройларыныкы кебек үк кызык. Үл

тудырган геройлар барысы да аның күңеленнән үткән, авав

дашлык тапкан, аңланылган. Мәҫәлән, Г.Камал ул — Хлмл.»

бай һәм Вәли дә, Сиражетдин да, Закир һәм аның әнис!

дә: алар барысы әдип күңеленә сыйган. Әгәр без геройлирмы

язучы мөнәсәбәтеннән башка карыйбыҙ икән (ә бит автор

мөнәсәбәтендә яхшысы-начары аерып бирелә), әсәрнең тәэсир

көче кими.

Язучы укучыга иж,тимагый идеяләр өчен көрәшүче бул л рак кына түгел, бәлки рухи байлыкка, күңел иркенлеге Һлм үзенчәлекле культурага ия кеше рәвешендә кызык. Шәхесме әхлакый тәрбияләү һәм үзгәртү кирәклеген без инде беләбел һәм әдәбиятның бу ягы язучыда кешене, шәхесне күрсәтерг! мәжбүр итә. Әгәр укучы Ф.Әмирхандагы бөеклекне һәм рухи ныклыкны, Г.Камалдагы дөреслекне эзләүдәге кыюлыкми, 278

Т\(|)лмдагы якты-нәфислекне, Кутуйдагы кешеләр яратуны, III Клмалдагы тыныч-сабыр кешелеклелекне тоя алса, ул ш М м, үз эчке дөньясын да баета.

Млсьәләнең икенче, эстетик ягы да бар. Әдип үзе күргәйне ••мчерешләре аша үткәреп, дәрес дип санаган калыпка төреп 1ирл, бер үк хәл-вакыйганы ул үзенчә бәяли. Шагыйрьнең, н Iум.шың уй-хисләрен аңлау исә мәктәптә биография өйрәнү |ркылы бара. Чөнки кеше шәхесе — бербөтен. Аның дөньяга I 111>м111ы, уй-фикерләре, кайгы-шатлыклары — барысы да иш.ш, ижятында, сәнгатьтә чагылыш таба, үҫтерелә, дәвам

ю.

I биография дәресләрен уздырыр алдыннан укытучы күп пил чыганакларга: замандашларының иҫтәлек л әренә, хатлар, мшдәлекләр, биографик һәм автобиографик төҫтәге китап-Мрга, фәнни-популяр әдәбиятка мөрәщәгать итә. Мондый | || и еләргә әҙерләнгәндә кул астындагы дәреслек материалы меи,ш чикләнмичә, укучы өчен кызык һәм файдалы булыр-|||.|н остәмә чыганакларны күздән кичерү шарт.

Татар язучылары Тукай, Ф.Әмирхан, Г.Камал, Һ.Такташ, Г Кутуй, Х.Туфан һ.б. турында туганнары, дуслары, та­им шларының истәлекләре тупланган китаплар баҫылып ни п.!. Мондый истәлекләр язучы яшәгән һәм иждт иткән ц.терме, әдипнең рухи дөньясын, холык-фигыле калыплашу мтртларын күзалларга ярдәм итә. Дәрес, язучының катлаулы һим каршылыклы эчке дөньясын, рухи байлыгын, кабат-Мимас үзенчәлеген һәр автор тотып ала, аңлый һәм күрсәтә 1ЛМЫЙ. Кайвакыт бер үк факт, хәл, вакыйгага бәйләнешле т 1> п екләр капма-каршы эчтәлекле була. Шуңа күрә мемуар

■ I лбиятка бик сак килү сорала. Мемуар әдәбияттан әдипнең грпжданлык йөзен ача, аның үзенчәлеген бирә торган кисәк-

■ ||>ие сайлап алырга, аерым өлешләрен сәйләргә йә укып | ,|".>тергә мөмкин. Кайчакта мондый истәлекләрне укытучы I , им.) иллюстрация рәвешендә дә файдалану яхшы. Мәҫәлән, им!лаулы холыклы Такташ турында сәйләгәндә шәхесенең Рврле якларын ача торган истәлекләр кулланырга була.

• »'|||.1тто, мемуар әдәбиятны эшкә жигү дәреснең максатларына

кытучының сәйләү рәвешенә дә бәйле. Ләкин бер нәрҫә -еез: үзләренең фактик чынлыгы белән алар укучыга

■ т I ц тәэсир ясый. Истәлекләр язучының аерым әсәрләрен |"1"с аңларга да юнәлеш күрсәтә. Мәҫәлән, Г.Кутуйның

• Гнишырылмаган хатлар»ында Искәндәр образы хатыны I н н и мл истәлекләре белән танышканнан, әдипнең икенче | т ис ме ничек язарга ж,ыенуын белгәннән соң бөтенләй

279

б ашкача аңлашыла башлый. Галимә ханым бу әсәрнец ү,1

тормышларында әче-төчеле хәлдән соң дөньяга килүе, ;

Гадел Кутуйның гаилә тормышыннан алынган өлешлор

булуын иҫкәртә. Ә язучы әсәрнең икенче киҫәгендә Иҫкә

белән Галияне очраштырырга, бу мәхәббәтнең сүнмәг.ш сынмаган булуын исбатларга тели. Бу хыяллар тормыш ки гына ашмый кала.

Әдипнең ижтимагый-сәяси каранглары мәсьәләсе бүгеп иң өйрәнелмәгән өлкәләрнең берсе. Монда да иҫтәлеклең, ләкин алардан да бигрәк көндәлекләр, хатлар дәреслекме торгызуга ярдәм итә ала.

Классик язучыларның биографиясен генә түгел, ә бәлки ул яшәгән елларның әдәби һәм иж,тимагый тормышын гул 1.1 күз алдына китерергә мөмкинлек бирә торган тагын бир

чыганак — шул чорның вакытлы матбугаты. Ләкин билг

сәбәпләр аркасында аны файдалану читен, мөмкин түг§| дияргә була. Шулай да соңгы елларда газета-журналлардн инкыйлабка кадәрге вакытлы матбугаттан күп кенә мате риаллар чыга, күренә башлады. Укытучы кенгегә аларны папкаларга ж,ыеп барырга киңәш итәр идек.

Көндәлекләр шулай ук укучы хәтерендә тирән эз ки | дыра. Алар язучы шәхесенә кызыксыну уята. Әгәр мемуарт I язучыны үз кабул итүе аша бирсә, көндәлек турыдан-■> \ \ Ц.1 әдип уй-хисләренең көзгесе буларак бәяләнә ала. Көнд.мнч. юлларыннан авторны дулкынландырган вакыйгалар, тә:>си|| ләр, аның шатлыгы, рәнзңүе, борчуы һ.б. хисләре тоөлыН тора.

Язучы биографиясенә үзенчәлекле аңлатма буларак хач ■ || зур әһәмияткә ия. Аларда әдипнең иж,тимагый, эстети! әхлакый карашлары чагылыш таба, иң мөһиме, хатлардп ялгыша, борчыла, шатлана торган тере кеше булып алдына баса, хатларның эчтәлеге генә түгел, тоны, гел. автор турында мәгълүмат бирә. Аларның тәрбияви әһәмиит» искиткеч зур. Шулай ук хатлар укучының яҙма те үстерүдә зур роль уйныйлар.

Әдипнең автобиографиясеннән дә кыйммәтле мәп матлар алырга мөмкин, чөнки автобиография ул — язучы н тормышын сәйләп чыгу түгел, ә шул тормышка аналил н< Автобиографиядә язучы үҙенең үткән гомерен, яшьлегеп, үлем чолгап алган тирәлекне, кешеләрне бәяләп бара, үҙенең ил

яҙмышын, шуңа китергән сәбәпләрне билгеләргә ты|и I

Автобиография беренче юлларыннан ук авторныц р; дөньясын тоярга мөмкинлек бирә. Аның аерым бит I

280

Ивстәкыйль укырга кушыла ала, дәрестә уку яки укучы-ипрның чыгышларында тыңлау максатка ярашлы.

Я лучының иж,тимагый һәм эстетик карашларын ачу өчен Яның публицистик һәм әдәби-тәнкыйди мәкаләләрен, чыгыш-трын да файдаланырга мөмкин. Аларда әдипнең эрудициясе, фикерләү үзенчәлеге, фәлсәфәсе күренә.

• )дип шәхесен сурәтләгәндә аның язучы хеҙмәтенә мөнә-

■ Ибөтен күрсәтмичә, әйләнеп үтеп булмый. Бу юнәлештә

и.|\-ч1,1ларның көндәлек, куен дәфтәрләре, хатлары, истәлекләр

«\ 1» оәһагә ия. Әсәрнең тууы, формасы, жөмләләр, терәк сүзләр

цлөү — укучы өчен кызык та, эш барышын күрсәтүче бер

Иыганак та.

Әдәби әсәрләрдәге лирик чигенешләрдә, автор сөйләвендә (монологында) әдипнең уй-фикерләре, тормыш, халык, яшәеш мисында уйланулар чагыла. Болар да биография дәресе өчен | ызыклы бер табышка әверелергә мөмкин.

VI лучының тормыш һәм иж,ат юлы турында бик күп | таплар, әдәби әсәрләр язылган. Монда ЖЗЛ сериясеннән •п.искан китапларны, аерым язучыларның юбилейлары уңа-■ннан язылган фәнни хеҙмәтләрне күрсәтергә мөмкин. Кайбер кшиләр турында бик кызык л ы поэмалар бар. Мәҫәлән, Х. Ту-фанның Ф. Әмирханга багышланган «Могикан»ы, М. Әгъ-| .>м он ның «Тукайдан хатлар» ын биография дәресләрендә нигә

файдаланмаска?!

Динары, автобиографик һәм биографик әсәрләр сәнгать-м миме, иждди эшләнеше белән дә укучыны үзенә ж,әлеп Итерлек. И.Газинең «Малайлыкта кунакта», Ш.Маннурның

• Л|'ымсуларга карап», Ә.Еникинең «Соңгы китап» кебек Иврләре әдәбиятыбызның жөүһәрләреннән санала. Биография

I ч х >сләрендә аларга мөрәж,әгать итү, укырга киңәш бирү бер

| I артык булмаҫ.

Шулай итеп, материал ны укучыга жңткерү өчен түбәндәге

• шешләргә игътибар итәргә кирәк була:

1. Язучы шәхесе калыплашу, характеры ныгу шартлары, остазлары, шул чор. Гадәттә, мондый материалдан укучы үзе ичен кызык бик күп нәрҫәләр таба.

1. Язучының эстетик зәвыгы, ышанулары, идеалы. Аның

■ шгатькә карапты.

8. Шәхси тормышы, гаиләсе, кешеләр белән мөнәсәбәтләре.

I. Тормыш позициясе, дөньяга карашы, фәлсәфәсе.

Я лучы биографиясе ике төрле юл белән бирелә ала: йә ул

реш төсендә, монографик теманың баштагы бер яки берничә

| фесендә укыла. Яки ул әсәрләр өйрәнү эчендә таркатылып,

281

б үленеп бирелә. Ягъни аерым чор ижаты, шул ижатнмц өлешләре белән танышу барышында биографик сәхифәлем .1 дә игътибар ителә. Мондый юл бигрәк тә шагыйрьләр Г>и<> графиясен өйрәнгәндә киң кулланыла.

Беренче төргә миҫал итеп Х сыйныфта Дәрдемәнд биогрм фиясен китерә алабыҙ. Беренче дәрес тулысы белән торммш юлын күздән кичерүгә, мәгърифәт тарату эшенә кертк.ш әлепте хакында мәгълүматлар бирүгә багышлана. Икенме, өченче дәресләр шигырьләрен уку, анализлау өчен бүлен куела.

Шуның белән янәшә урнашкан Г. Тукайның тормыт 1.1 ижаты икенче юл белән өйрәнелә. Биографиясе-эшчәнлегенеп аерым юнәлешләрен күзәтү белән бәйләп юкдтына да туктп лына, һәр дәрестә шигырьләре анализлана. Мәҫәлән, беренче дәрес Г.Тукайның тормыш юлы-иж,аты хакында белгәннорпе иҫкә төшерүдән башлана, «Исемдә калганнар» автобиографии әҫәре телгә алына, балачагының төп сәхифәләрен укытучы лекциясе рәвешендә бирү мөмкин. Дәреснең бер әлешен .м хрестоматиядә бирелгән «Тәәссер», «Ана догасы» шигырьл.м»' укып анализлана.

Икенче дәрестә әдипнең башлангыч чор ижаты 1ым 5Ңаектагы тормыпгы-эшчәнлеге, Казанга килү омтылышм хакында сүз алып барыла, «Дустларга бер сүз», «И каләяи кебек 1905—1906 елларда язылган шигырьләре укып ак| лизлана.

Өченче дәрескә исем итеп шагыйрьнең «ЛҪандай күр.ш мин искеләрнең жырларын» дигән гыйбарә сайланган. Моидн Тукайның халык авыз ижаты белән кызыксынуы, аңа мәне сәбәте, фольклорның ижатына да үтеп керүе хакында сүп

алып барыла. Укып тикшерү өчен «Милли моңнар» шигырви

алырга мөмкин.

Дүртенче дәрестә Г. Тукайның 1907—1908 еллар тормы

П1ын, дусларын, журналистлык эшчәнлеген карап, шушм

елларда иж,ат ителгән «Шагыйрь», «Бер татар шагыйрепең

сүзләре» шигырьләре өстендә эшләргә була.

Шул рәвешле, Тукайның тормыш юлы-ижаты ждце дәр«(

кә бүлеп өйрәнелә. Кәр дәрестә биографик материаллар бөлН

танышу ижатын анализ л ауга кушылып китә.

Югары сыйныфларда биографик материал ешрак лекция

рәвешендә бирелә. Анда төп урынны әдип тормышындпгы

вакыйгалар турында сәйләү алып тора. Лекция материалын

язучының аерым мәсьәләләргә карашлары, кешеләр п и и

күренеп1ләргә бәйле әйткән сүзләре баета.

282

Укучылар, гадәттә, әдип шәхесе хакындагы материалларны Ируча яратып тыңлыйлар. Ләкин язучының шәхси тормы-1н м аның мәхәббәт, гаилә тарихы гына түгел, бу — дуслар, мныпнар, укучылары, каләмдәшләре, хәтта дошманнар белән 'ншысәбәтләр дә икәнен онытмаска кирәк.

Язучы иждтының төп баскычлары хакында сәйләү — гщография дәресләренең үҙәге, иң әһәмиятле жире. Әдип || I .п'ын мәктәптә өйрәнү программага жентекләп анализлау имеп нинди әсәрләр кертелүгә карап көйләнә. Чөнки, бер Ц| 1.Н1, әлеге әсәрнең язучы ижатындагы урынын-әһәмиятен билгеләү, икенче яктан, әҫәр яки әсәрләр хакында гомуми Күиаллау булдыру бурычы көн тәртибенә баса. Аерым әсәрләр ин.шизлау махсус дәресләрдә башкарылса да, биография Щфесләре язучының кайсы вакытта нинди әсәрләр ижат Итүенә тукталып китмичә кала алмый.

»)дипнең тормыш юлын тасвирлау, гадәттә, соңгы еллар пикында сәйләү белән төгәлләнә. Шулай ук иждтының татар (добияты тарихындагы урыны, әһәмияте хакында сүз алып

Ппрмла.

8

Инографик материал сөйләүне хронологик нигеҙгә кору ■ и цел. Ләкин укучыларны кызыксындыру, тәэсир көчен йрттыру өчен бу эзлеклелектән тайпылырга да була. Мәҫәлән, ф I) м ирхан тормышы турында сөйләшүне «Чәчәкләр ките-1 миңа!» нәсереннән өзек һәм язучының соңгы сәгатьләре щ.ындагы Ибраһим Биккуловның «Мәрхүмнең авыруы» ш г.!п иҫтәлеген укудан башлап жибәрү тәэсирлерәк булыр | ' иек.

Иң мөһиме — укытучы лекциясендә һәр язучы ижатының

■.инанмаҫ хасиятләре һәм тормышының беркемнекенә дә П ишмаган үз л екләре сурәтләнергә тиеш. Бу сәйләүгә язучы рормышы турында мәгълүмат бирүче фото-иллюстрацияләр,

гавышы, хатлар-көндәлекләрдән өзекләр, башка кеше-| ||>нең аның турындагы истәлекләрен уку, язучы биография-и колачлап ала торган синхрон яки хронологик таблицалар 1'ииү, китапларын тәкъдим итү кушылып китә.

Дәрес биографик материалның ритмына, күләменә билгеле ■ р таләпләр куя. Шуңа да фактларны сайлап алу, язучының И | п г барышын да, тормыш юлын да күзалларга ярдәм итүче | I ифо.нәрне аеру мөһим роль уйный. Аз вакыт аралыгында е, р материалны күздән кичерергә яки мөстәкыйль өйрәнгәндә Ш м калдырырга ярдәм итә торган иң яхшы чараларның 'н |п е синхрон таблица. Ул чор тормышын да, әдип биогра-финееп дә бербөтен итеп күз алдына баҫтыра, иҫтә калдыру,

283

тәртипкә салу ягыннан да алыштыргысыз. Аның үрнә китерик:

Г. Камалның тормыш юлы-иж,атына караган синхрон таблица:

Күрәбеҙ, биредә әдипнең тормышы-ижаты кыска гын| карап үтелгән.

Биографик материал үзе үк лекция калыбын таләм итй Ләкин биредә бу эш тәре сөйләшү белән бәйле алып барылО! яхшы. Шулай ук укытучы сәйләгәндә укучыларның пи ин төзүе яки төп фикерләр (тезислар), төп сәхифәләрен дәфтарН

284

Дата

1879 ел 1898 ел

1900. ел

1901. — 1905

1905 ел

1905— 1906

1907— 1909

1910-1911

1912 ел 1917 ел

1919 ел 1921 ел

1933 ел 1939 ел

Тарихи һәм әдәби вакыйгалар

Манифест игълан ите­лә, татарча газета-жур-наллар басыла башлый.

Инкыйлаби күтәрелеш еллары, Казанда татар­ча театр уйнала.

Реакция еллары

«Яшен» журналы нә шер ителә.

«Ялт-йолт» журналы, «Шәрык» клубы ачыла

Реакция еллары та­мамлана.

Октябрь инкыйлабы була

Тормыш һәм иж,ат фактлпры

Г. Камал туа.

«Бәхетсез егет» драмасын яза.

«Бәхетсез егет» баҫылып чыга, м.»д

рәсәне тәмам итә.

«Мәгариф китапханәсе» исемле ки

тап бастыру һәм тарату ширкәтен;!,

эшли.

«Казан мөхбире» газетасында зпгпи «Азат» газетасы ача, «Азат халык< исемле газетада эшли.

Шигырьләр яза, «Беренче театр! комедиясен иждт итә, «БәхетО! егет» драмасын яңадан эшли.

«Яшен» журналында, «Йолдыз» М зетасында эшли, «Бүләкечен», «Ш ренче театр» комедияләрен басты рып чыгара.

«Ялт-йолт» журналында эшли, «Уй наш» әҫәрен яҙып бетерә. «Безнең шәһәрнең серләре» коме диясен яза, «Банкрот» әҫәре басы лып чыга.

«Дәж,ждл» әҫәре баҫылып чыга «Кызыл Армия», «Эшче» кебек гм зеталарда эшли.

Труппада артист.

« Хафизаләм, иркәм », « Өч Торм 1, 1111 •, «Күзсез мастерлар», «Ахырзаман. әсәрләрен яза.

Г.Камал вафат.

Татар дәүләт академия театрына

исеме бирелә.

■ркәү материалны тирәнрәк үҙләштерергә ярдәм итә. Йом-иипрак сыйныфта укытучы план төзеп куеп, шул планга и теҙләнеп сәйләү, алдагы дәрестә укучыларның да, жавап Сиргәндә, шул планнан файдалануларына ирешү мөмкин. Ц|рес башында игътибар итәргә тиегпле мәсьәләләрне билгеләп то яки, лекция итеп укылачак материалга сораулар әҙерләп, | н гага язу да файда китерә.

Ниографик материал, нигездә, тәрбия максатларына буй-| |.шдырып сайлана. Чөнки язучы биографиясе үрнәк күрсә-|е|)иек, омтылыш бирерлек сәхифәләргә бай. Шуңа күрә 11 ытучының өйрәнелә торган шәхескә үз мөнәсәбәте, үз бәясе Иүренеп торса, әлеге материал педагог күңеле аша уздырылып

I и I керелсә, күпкә отышлырак, нәтижәлерәк.

Пиография дәресләре укучыларның мөстәкыйль эшенә дә ет мөрәжөгать итә. Кайбер очракларда дәрес тулысы белән укучыларның алдан әҙерләп килгән сөйләүләрен тыңлау, | ем ин ар-дәрес рәвешен ала. Дәреснең аерым баскычларында

II ум ы фикере, карашы, бәясе яңгырау да мөһим. Дәреслектәге н.шаның конспектын төзү, шуны файдаланып, аның сәяхәт- |§р картасын сызу, хронологик таблица тутыру, тормыш һәм ц I ,п' фактларын янәшә куеп күзәтү, язучы хакында сайлап ишләргә әзерләнү (мәҫәлән, Г.Кутуй — прозаик, Г.Кутуй — итгыйрь, Г.Кутуй — солдат, Г.Кутуй — укытучы хакында), ике әдипнең тормыш фактларын чагыштыру кебек алымнар, гни >график һәм автобиографик әсәрләрне укырга кушу, мон- /11.Ш дәресләргә әҙерлек буларак, уңай нәтижәләр бирә.

Г>иографик материалны яҙма сөйләм үстерү максатында к у плану бик сирәк очрый. Ләкин бу өлкәдә дә тәжрибә бар. Г ⁽1>. Курдюмова язучының бер көне турында сочинение ииирга тәкъдим итүнең көтелмәгән фикерләр тууга китерүен |клгеләп үтә. Мәҫәлән, 1905 елның 26 ноябрендә Ж^аекта |фикер» газетасы чыга башлый. Ничек үткәрде икән бу көнне Тукай? «Тукай тормышыннан бер көн» дигән сочинение беҙгә .пи ге сорауга ждвап табу мөмкинлеге булыр иде. Ә моның

п укырга-эзләнергә, Тукайның беренче саннарны чыгаруда

ип гпашканмы-юкмы икәнен дә, ничек яшәвен дә белергә

| н рәк!

Пинди генә рәвештә оештырылмасын, биография дәресе у I \" I ыны язучы белән таныштыра һәм әдәби әсәрне тикше-рүгә әзерли. Материалның күләме дә, аны тәкъдим итү үисичәлекләре дә укытучы эшенең эзлеклелеген үҙгәртә 1ЛМЫЙ: башта язучы иж,атын щентекләп өйрәнү вакыты-күпәме, анда биографиянең урыны билгеләнә, материал вакыт

285

ягыннан теҙелә, дәрес өчен сайлап алына һәм билгеле бМ тәртиптә оештырыла, укучылар белән эшләү алымлары, сораулар һәм биремнәр ачыклана.

Язучы инсдтын яҫентекләп өйрәнү вакытында әдәби әҫәр белән эшләү

Монографик тема эчендә бирелгән әсәрне анализлагаи

еш кына укучыларга юнәлеш бирүче дәрес уадм рырга кирәк була. Мондый дәресләр төрлечә үткәреләләр.

Кайвакыт аларны сәнгатьле укудан ук башлап зңибәрп" ■ мөмкин. Шигъри әсәрләр, поэмалар сыйныфта өлешчә н к и тулысынча, драматик, чәчмә әсәрләрнең анализда мөһим урын алып торачак берничә бүлекчәсе, әлеше укыла ала. I •■ югары сыйныфларда әдәби әсәрләрне язучы иждтын ж,еит»ч< ләп өйрәнергә керешкәнче үк укырга бирәбеҙ. Шуңа да торл( укучы әҫәр белән төрле вакытта — үз мөмкинлегенә к»рим таныша. Сыйныфта сәнгатьле уку исә тәэсирле була, әдиОи әсәрне иҫкә төшерә, мөһим урыннарга барлык укучыларнын да игътибарын юнәлтә.

Бу укуны әсәрнең аерым өлешләренең эчтәлеген сем I • белән кушып бару мөмкин. Кайчак укудан башка, бары ТИ1 эчтәлек сәйләү, сәйләгән өзекләргә исемнәр бирү кебек :ии алымын да файдаланырга була.

Көчле, укучылары китап укырга, үз фикерләрен әйтор| I өйрәнгән сыйныфта кечкенә дискуссия уздыру, китаптпгм аерым вакыйгалар, геройлар турында сөйләшеп-бәхәслтп. и тә эчтәлекне иҫкә төшерү уңайлы. Бәхәс алдыннан сочинение

бәяләмә яздырып, укучыларның автор, аның иж,аты ,

хакындагы фикерләрен белеп, сөйләшүне әлеге яҙма эшлорш анализлаудан башлау кебек юл да яши.

Ничек кенә булмаҫын, мондый дәрес укучыга ром ми, повесть яки поэманың теҙелешенә күз ташларга мөмкин т . бирә. Әҫәр әйтерсең лә тагын бер кат бергәләп актарып и см төшереп чыгыла, укучылар һәр бүлектә, һәр күренештә, 1ш|| әлештә ни турында сүз баруны күҙәтәләр. Укытучы укучм ларның ни дәрәжөдә әсәрне игътибар белән укып чык: 1И

лыгын ачыклый. Мондый дәресләрдә әҫәргә кагыл

аерым сораулар да куела башлый.

Дәресләрдә әсәрнең планын төзеп яки сюжет сы.шгы ярдәмендә эчтәлекнең өлөшләргә аерылуын, ничек урна ш > ми ачыклап була. Моның өчен таблицадан файдаланырга кин:

Г. Ахуновның «Хәзинә» романы

Ооәрнең өлешләре	Геройлар	Вакыйгала
Цкшче бүлек, |#ренче кисәк	Йөзлекәй карчык, Фәй­рүзә, Булат Дияров, Тансык, Арслангали.	Йөзлекәйнең ялгыз калу ы, Фәйрүзәнең мөхәббәт тари­хы, карчыкның үлеме.

Мондый таблица әсәрне тулы килеш күз алдына китерә, ОЮЖет сызыкларын, корылышны билгеләргә ярдәм итә. Аны >>нд,» әҙерләп килү яки укыганда тутыра барырга күнектерү В яхшы.

Күләмле әсәрләр өйрәнгәндә сюжет сызыкларын аерып (Ыгару, әсәрнең сюжет-композиция бирелешен сызым рәве-п и-и,) китерү шушы ук максатка хеҙмәт итә.

Юнәлеш бирү дәресләрендә укытучы әсәрнең язылу тари-Ч1.И1 да файдалана ала. Ләкин аны әсәрнең асылы, күтәрелгән м.и|.,)ләләр турында сөйли, нәрсәдер хәбәр итә торган булса |М на кулланырга кирәк.

Мондый дәресләр үткәнне хәтердә ныгытырга ярдәм итә. Ву дәресләрдә биографик материал кабатлана, аңа өстәмә-Мрнең (мәҫәлән, мөстәкыйль укырга бирелгән материал), өйгә 1Шнең башкарылуы күҙәтелә.

Юнәлеш бирүче дәрестән соң өй эше булып, әгәр әҫәр укы->\1.\\\ бетмәгән булса, укып бетерергә яки аерым өлешләрен | вбатлап укырга тәкъдим ителә.

Юнәлеш бирүче дәресләр уздыру мәж,бүри түгел. Еш кына биографик материалдан соң ук анализ башлана.

Анализның эзлеклелеге

;)дәби әсәрләрне югары сыйныфларда анализлау, сөйләшү Кичек бара соң? Бу вакытта төрле анализ юллары да фай-даланыла. Ләкин нәтижәләр һәрчак тулы ясалып, чыгарылып Вврыла.

Материалны урнашу тәртибендә анализлау эчтәлеген һәм формасын эҙлекле күҙәтергә ярдәм итә. Аннары, катлаулы Юврләр хрестоматиядә кыскартып алына, ләкин әһәмиятле • шешләре сайлап, автор язган тәртиптә урнаштырылган була. Ну озекләр өстендә эшләү нәкъ менә автор артыннан бару ЮЛЫН күздә тотып башкарыла. Мәҫәлән, Х сыйныфта Г. Иб-раһимовның «Казакъ кызы» романы өйрәнелә. Роман зур, ҡатлаулы, автор артыннан бару юлы әлеге хрестоматиядәге 1.4 бүлек турында сөйләшеп чыгу, эчтәлекне ачыклау рәвешендә бара ала. Мәҫәлән: Өченче дәрес — Карлыгач Һ Калтайның ярәшелүе. Карлыгачның Калтайдан баш тартуы, Д ал ада төрле ырулар, төрле төркем-партияләр яшәү (1, 2, М, 4, 5, 6, 9, 11 бүлекләр). Дүртенче дәрес — Арысланбай туры иди сөйләшү. Арысланбай мәхәббәте. Байтүрәнең үлеме (12, II,

16, 17, 18, 24, 27, 28, 32, 33, 34, 35, 37, 38 бүлекләр). Бише

дәрес — Арысланбайның Карлыгачны урлавы. Сарсымбайт.щ сайлауда жиңеп чыгуы. Талаш чыгу һәм Сарсымбайларш.щ сөрелүе (39, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50 бүлекләр).

Ләкин әҫәр анализлауны геройлар, характерларга нигезли неп тә башкарырга була. Бу очракта бүленеш түбәндәгем.! өченче дәрес — Карлыгач, Арысланбай, Калтай образлары (1, 2, 11, 12, 14, 16, 17, 19, 23, 34, 35, 36, 43, 44, 45, 46, 47 н_ү лекләр). Дүртенче дәрес — далада партия талашлары. Байтүр§₍ Биремждн, Сарсымбай, Аҙым әкә образлары (3, 4, 5, 6, '• 24, 27, 28, 32, 33, 39, 49, 50 бүлекләр).

Әгәр әҫәр анализлауны проблемаларга карап эшлә».и әсәрдә күренеп торгаң ике сызык бар: мәхәббәт сызыгы 1ым партия талашлары, сәясәт сызыгы. Бу очракта бүлекл.>рт дәресләргә бүлү икенче юлдагыча булачак. Чөнки югары сыйныфларда проблемалар геройлар яҙмышына нигезл.ин ц ачыла.

Югары сыйныф укучылары өчен әдәби әҫәр анализла га и да-бәяләгәндә туктала торган момент л ар, якларны барлас а һ, ниндидер терәк схемалар тәкъдим итәргә мөмкин. Шуларши. берничәсенә тукталыйк.

Әдәби әҫәр анализлау планы (үрнәк схема):

1. Әсәрнең язылу вакыты, тарихы.

2. Төп әдәби образлар системасы. Аларны сыйфатлау.

3. Сюжет бирелеше. Конфликт.

4. Әсәрнең тема, проблема, идея үзенчәлекләре, паф<><

5. Сурәтләнгән дөнья (пейзаж, портрет, катнашучыларт т сәйләү һәм сөйләшүен, әйләнә-тирә дөньяны тасвирлау).

6. Әсәрнең композициясе. Композицион катламнар.

7. Әсәрнең теле (автор сөйләме, хикәяләү, сурәтләү, по|мм| нажлар сөйләме, тел-сурәтләү үзенчәлекләре).

8. Жанры.

9. Әсәрнең язучы иждтындагы урыны.

10. Татар әдәбиятына алып килгән яңалыгы. Лирик әҫәр, шигырь анализлаганда бераз гына ү:и яклар калкып чыга. Шуңа күрә аңа аерым схема эшләне

11. Лирик шигырь анализлау планы:

1. Язылу вакыты. Реаль-биографик һәм фактологик аңлат-Мнлар.

'А. Жанры.

'Л. Лирик геройга бәя. Аның сурәтләнгәннәргә мөнәсәбәте, ■ ичгреше, фикере.

I. Тема, төп эчтәлек.

I). Хисләр бирелеше, аларның гәүдәләнеше яки үҫеше.

(>. Төп образлар, аларның әһәмияте, яңалыгы.

7. Сөйләм үзенчәлекләре, сурәтләү чаралары. Н. Әсәрнең төзелеше, яңгырашы.

<). Шигырь төзелеше ягыннан бәя. Ритм һәм рифма.

Гюлардан тыш, укучыда образ-персонажларга бәя бирү урнөге дә булырга тиеш. Ул шулай ук аерым әҫәр анализын ш\"ил иждты Һәм чор әдәбияты системасына «урнаштырыр-•лрдәм итә.

Әдәби образны тикшерү-бәяләү планы:

1. Геройның әсәрдәге образлар системасындагы урыны.

2. Жәмгыять вәкиле буларак герой:

— ижтимагый урыны; - тышкы кыяфәте;

тормышка карашы, кызыксыну даирәсе, гадәтләре; эшчәнлек сферасы, омтылышлары; башкаларга йогынтысы.

8. Геройның эчке дөньясы:

- башкаларга мөнәсәбәте;

— эчке кичерешләре, уй-фикерләр юнәлеше. I. Авторның геройга мөнәсәбәте.

.'». Әсәрдә геройның аерым сыйфатлары ничек тасвирлана:

- портрет ярдәмендә; автор сыйфатламасы аша; башка геройлар бәясе аркылы;

лирик чигенешләр, пролог, биографик моментларга тук-талу эчендә;

эш-гамәлләр миҫалында; сөйләмдә;

башка катнашучылар янәшәлегендә; әйләнә-тирәне тергезү белән. Ө. Герой авторга нинди проблемаларны күтәрергә мөмкин-I бирә.

I ү:1 289

- Туганнарына, я

тойы-'IмI>е.1 , хыял-омтылышлары аша

I |фЫЙ.

- Хыялларыннан, музыкадан |§шка берни кирәкми.

Әлбәттә, монографик дәресләрдә әсәрне ничек тики и-р нигездә аның үз сыйфат-үзенчәлекләренә таяна һәм әл бияттагы урыны белән билгеләнә. Мәҫәлән, Г.Ибраһимонниц «Яп1ь йөрәкләр» романын өйрәнүгә программада 4 сәгпт вакыт бүленгән. Аның беренчесендә эчтәлекне иҫкә төшер#| һәм сюжетка игътибар итеп, юнәлеш бирүче дәрес уздырыр! мөмкин. Әсәрдә характерлар бирелеше үзе бер дәрес бап.пп лауны сорап тора. Шулай ук психологизм төшен-пкчч теоретик нигеҙләүгә һәм текст белән тирәнтен эшләүг.) М сәгать кирәк була. Романның композициясенә күз ташл»| андагы иж,тимагый, милли, фәлсәфи фикерләрне игътиб|| үҙәгенә кую романтик юнәлештә иждт ителгән әҫәр хакиид.1 нәтиж,ә чыгарырга, романтизмга кагылышлы мәгълүматлирш ныгытырга ярдәм итә.

Үз чиратында, икенче — характерлар бирелешенә каршчц дәрестә, Мәрьям, 5Ңәләш мулла, Фатыйма бикә образларыны| бирелеше махсус игътибар үҙәгенә куелса да, Зыя һәм Спйи| холык-фигылен чагыштырма күзәтү аеруча әһәмиятле. ЧоиК1 нәкъ менә алар романның барлык элементларын хәрәкатЮ

китереп, автор фикерен, торле юнәлештәге карашлл|

ачыкларга да, композициягә төшенергә дә ярдәм итәләр. Пи I менә шушы ике характер татар дөньясындагы ике то|)Л1 дөньяга караш, киләчәккә баруның ике юлы да бу.ш.и гомумиләшә. Бер гаиләдә үҫкән ике егетнең охшашмши, авторны фәлсәфи нәтижәләргә китерә. Мәҫәлән, мәктәп чысы тутыра торган таблицаны ясап карыйк: кыннарына, Милләтенә, аның көй-моңына ж,ммы-тәне белән бирелгән ро- миитик зат. Күп нәрҫәне, абый- | минан аермалы буларак, күңеле

имн үткәрә. Дөньяга хис-

Зыя

Сабир

— «...Зыя анасына тартымрак булып, озынрак буйлы, нечкәрәк гәүдәле; бетен әгъзаларында ха- тыннарга махсус назиклек си- зелә. Таррак, озынчарак, аксыл алсу йөзе һәрвакыт йомшаклык сирпеп тора. Тез һәм нечкә кага­ лары астыннан күк төсле күҙ­ ләре бетен дөньяга кәлеп яратып карыйлар...» — Кызурак табигатьле. — Кешеләр аның белән сәй­ ләтергә, аралашырга омтылалар. — Хатын-кызлар аның алдын­ да үзләрен рәхәт, шат хис итәләр.

— «...Һичбер сыйфаты, 1 ны, ни кыяфәте вә табигате Гммки атасына да, анасына да охШ| маган.Урта буйлы, калынрнк шү дәле, киңрәк, кара. һәм карацЩ рак, өстәвенә катырак та йонлв Күҙләре дә куәт вә жңңелм.кшч белән карыйлар...» — Авыр, сабыр табигап.чс — Аңа куркыбрак карый 1 ||| артык сүз әйтеп ташлаудпи щЛ калар. — Аңардан бераз шикл.»п ■ > ||| эчке бер тартынуларын сил р

• Аның өчен бу төшенчәләр юк дәрәж,әсендә, ул бар нәрҫәгә салкын акыл белән карый, бары үз мәнфәгатьләрен генә кайгыр-тып яшәүче кеше. Шуңа күрә аңа туган йортын, туганнарын ташлап, икенче бер авылга күчеп китү берни тормый.

• Реаль тормыш белән яши: ж,ир сукалый, иген игә.

11 кенче дәрестә эшләнә торган мондый чагыштырма харак-Гвристика өченче-дүртенче дәресләр материалына керешү өчен

■ ирлек була һәм роман буенча нәтижәләр чыгаруның баш- I шгычы ролен үти.

Монографик дәресләр эчендә анализ мөмкин кадәр төгәл-щккә омтылырга тиеш. Аерым әҫәр анализлагандагы кон-| ретлык язучы иждты һәм чор әдәбиятына караган нәти-' ■ ч.фнең дә саллы, төгәл булуына китерә.

Мисалны IX сыйныф дәреслегеннән китереп карыйк. Урта I■мгырлардан алып XIX гасырның беренче яртысына кадәрге I («бият хакында сәйләгәндә, укучы гомуми калыплар белән ин итә, аның өчен әсәрләрнең бер-берсеннән аермасын, ', иичәлеген тотып алу читенлек тудыра. Әсәрләрдә үгет-и.н ыйхәт бирелү, яхшылыкка өндәү, яман эшләрдән тыю

.11. ында сүз бару һәр автор һәм аның ижатына карата I үил.шылучы шаблон бәя кебек йөри. Моннан котылу өчен, н-кст белән әп1ләүдә тирәнлеккә омтылу сорала. Мәҫәлән, \Ь|ч,)ммәдьярның «Төхфәи мәрдан» поэмасы миҫалында бер Ипләү вариантын карыйк. Дәрес темасы «Мөхәммәдьярның •Төхфәи мәрдан» поэмасының композицион үзенчәлекләре»

иш аталыр.

Дәрес башында композициягә кагылышлы мәгълүматлар и. I .1 төшерелеп, әсәрдә төрле: дини, фәлсәфи, әхлакый, шәхси (|-\чп.сктив) карапглар яки катламнар булу мөмкинлеге күр-I менер. Аннары тулы тексттагы вакыйгалар йә укытучы сөй-■I.ЧНМ1ДӘ яки алдан әҙерләнгән укучылар чыгышларында иҫкә и.иирелер. Болар вакыйгалар катламы буларак бәяләнер. 1><'<-томатиядәге барлык укучылар да танышып килгән өзек

иным бер кат бергәләп күздән кичереп, теге яки бу катламга

■ праган юллар яҙып алыныр, нәтижәләр ясалыр. Моны гиктага һәм укучыларның дәфтәрләренә таблица рәвешендә ц 1ып барырга кирәк:

290

Мөхәммәдьярның «Төхфәи мәрдан» поэмасындагы ф т • || карашлар:

|Комп(

К1ПМ1ПМ1

Әҫәр тексты

1. Шаһ Һарун хикәяте.

2. Бүре һәм патша кызы ту­рында хикәят.

3. Заһид хикәяте.

4. Гөнаһлы кол турында сәй­ләү.

5. Хәерчегә ипи биргән кыз турында хикмәт.

6. Хәммал хикәяте.

7. Түбән әхлаклы кешене тәр- бия итәргә алынган вәзир хи­ кәяте.

8. «Диде: «И ахмак, нәсый-хәт кыл кабул, Бу табигать хаккына кыйлма фозул».

9. «Нәфсең атыны сыйлама сән, и йар, Ул екмасын (сәне) менәрдә, зинһар...»

10. «...Басмагыл юлга (кем) рәһбәрсез кадәм».

11. «...Мәнмәнлек кыйлыб, мәнмәнлек сатмаңыз...»

12. «...һәр кешегә изге кыйл-гыл, дийанәт...»

13. «Яманлык кыйлгучыга кыйлма яман, / Яхшылык кыйл аңа...»

14. «...Йийдер үтмәк кешегә, и никү зат».

15. «Бакма күз ул сарига,— бакмак кәрәкмәҫ, / Булмачы сүзгә колак тотмак кәрәк­мәҫ».

16. «Хөрмәт итке л үзеңдин яшь, олугны, / Гыйззәт итке л кечек берлә олугны».

17. «Катыглык килсә нагяһ, сабыр кыйлгыл».

18. «Бел, соңыны бакмаен эш иткәннәр — / Наданлык дин үз башына йиткәннәр».

292

Автор фикере

Явызлык әшләсәң — явыз-лык килер, яхшылык әшләсәң үзеңә дә яхшылык килер.

Язмышны, Алла кушкан ны үзгәртү мөмкин түгел.

Яхшы кеше яхшылыкка Вакмй яхшылык белән ж,авап бирә; гали р начар кеше яхшылыкка явыз- кит лык белән зңавап бирә. Явыз- ламы, лык барыбер ж,әзасын ала.

Тәүбә итсәң, ярлыкау ки­лер.

Яхшылык югалмый, үзеңә әйләнеп кайта.

Алла ярдәменнән ташла-мый, иң авыр вакытта кешегә ярдәмгә килә.

Начар кешене үзгәртү авыр, хәтта мөмкин түгел.

Үзеңне башкалардан өстен куйма.

Нәфсеңә бирешмә, байлык артыннан кума.

Тормышта киңәш сорар ке­шең булсын.

Мин-минлекле булмагыз.

Һәр кешегә изгелек эшлә­геҙ.

Яманлыкка яхшылык бе­лән ждвап бир.

Кешегә ярдәм ит.

Кирәк түгелне күрмә, гай-бәт сәйләмә.

Эх им

I ЫЙ

катлам

Үзеңнән олыны да, кечене дә хөрмәт ит.

Авырлык килсә, сабыр бул.

Ахыры ни белән бетәчәген уйлап эшлә.

Таблица тутырылганнан соң, әҫәргә кагылышлы нәтижәләр ЦЫгару авырлык тудырмый. Алар түбәндәгечә булыр:

«Төхфәи мәрдан» поэмасы композицион яктан аерым м1к,>нтләр, вакыйгалар сәйләү һәм хикәяләүченең уй-фикер-I >I •< • 11, мөнәсәбәтен укучыга жцткерүе кебек эшләнгән;

Вакыйгалар катламында әкияти-мифологик ситуация­ми» китерелә. Алар берничә фикерне: дөньяда бетен эшләрнең Д иш кушканча булуын, бер Аллалыкны; кешенең яхшылык 1ШЛӨП яшәргә тиешлеген; яхшылыкның— яхшылык, явыз-1ыкның ж,әза белән төгәлләнүен ассызыклый;

Моннан тыш, автор кешегә әхлакый киңәш л әр бирә. А и М нәфесен тыярга, тәкәббер булмаска, явызлыкка да ВХШылык белән ждвап бирергә, ярдәмчел булырга, олы һәм I < к-пе хөрмәт итәргә, сабыр булырга өнди.

Шундый эштән соң, әсәрнең темасы хакында нәтижә ясала: Ю*ма кешегә үз-үзен тоту, дөньяда ничек яшәүгә кагылышлы I п м, ш шәр бирә. Әсәрнең идеясен аңлау өчен, тексттагы: Ярмөхәммәд, сәңа бирмеш хак теле,— Бу — фәләк багстанының былбылы,— пи .ш юлларга игътибар итү кирәк. Үҙенең киңәшләре, үгет-н "мйхәтенең «Алла сүзе» булуын иҫкәртеп, шагыйрь әлеге ■ иц.ниләрне тотуның Алла кушканча яшәү булуын әйтә.

Шулай итеп, әсәрнең композициясен күзәтү аша да аерым (ир текстларны шактый төгәл нәтижәләр ясап тикшерү

МОМКИН.

Еш кына монографик дәресләр язучының берничә әҫәрен [Нализлауны, иждтын чорларга бүлеп өйрәнүне күздә тота. ■у ом ракта дәресләр дә шул чорларга бәйле планлаштырыла. Лиарда язучының өйдә укып килгән әсәрләре хакында фикер |Лышу, әҫәр тексты белән эшләү иждтының аерым дәверләре к п к ында гомумиләштерүләр ясауга китерә. Һәр дәрестә шундый нәтижәләр үҙләштерелергә тиешле белемне тәшкил ИТ».Бу эш түбәндәге тәртиптә оештырыла ала:

1. Әсәр(ләр)не алдан укып куюны тәэмин итү, укучы-Црның чыгышларын, сәнгатьле укуларын һ.б. шәхси һәм юңкемләп биремнәргә әзерләнү кебек оештыру.

2. Укытучының тема белән эшләүнең тәртибен барлаучы, ,| \чыларның мөстәкыйль эшен оештырырга ярдәм итүче 1ым укучыларга анализда юл күрсәтүче кереш сүзе (сөйләве).

II. Әсәр(ләр)нең сюжет-композициясен һәм проблемалы-и'матик эчтәлеген ачыклау.

I. Текстны тикшерү максатыннан аерым бер вакыйга,

• уренеш, бүлекләрне сайлап алу. Укучыларның әҙерләнгән чыгышларын тыңлау я «И семинар, диспут оештыру.

5. Проблемалы сораулар ярдәмендә гомумиләштерү ясну, нәтижәләр чыгару. Өҫтәмә әдәбият тәкъдим итү.

Мәҫәлән, Х сыйныфта Ә. Еники иждты өйрәнелә. Бер д сугыш чоры ижатына багышлана. «Ана һәм кыз», «Мон чәчәге», «Бала», «Тауларга карап», «Ялгыз каз» әсәрлщц хакында сүз алып барыла. Бу дәрестә, иң кимендә, түбоп./ыи нәтижәләр чыгарылырга тиеш:

1. Сугыш чорында Ә. Еники хикәя жанрына мөрәжәгать ти,

1. Хикәяләрнең үҙәгендә кешенең рухи дөньясын, хис > и черешләрен, тормыштагы төрле хәлләргә һәм кыйммәтл-чн | мөнәсәбәтен сурәтләү тора.

2. Вакыйгаларның вакыты сыйфатында сугыш килен ксрм

2. Төп проблемалар булып намус һәм бурыч арасынд» см й лау; яшәү һәм үлем; дәвам проблемалары тора.

3. Символларга мөрәжәгать итү, психологик анализ ал 1.1 күҙәтелә.

Тагын бер дәрес әдипнең 1960—1980 еллар ижатын колпч лый. «Саз чәчәге», «Рәшә» повестьларын тикшерү үзәк| I куела. Бу чор ижатына кагылышлы нәтижәләр исә болийрпм булыр:

1. Ә. Еники повесть жанрына мөрәжәгать итә.

2. Кегледәге әхлакый үзгәрешләр сурәтләү объекты и алына. Геройлар рухи яктан: рухи буш һәм бай күңел.т ларак бәяләнә.

3. Автор өчен әһәмиятле сыйфат булып башкаларга ярдом итү, кешеләр өчен файдалы булу тора.

4. Әсәрләрдә чорга хас кимчелекләр:

— жңтәкчеләрнең үз мәнфәгатьләрен халык тормынп.ш

өстен куюы;

— гади кегле белән житәкчеләр арасында упкын барльм килү күрсәтелә.

Әдәби формага багышланган дәресләр

Югары сыйныфларда әдәби формага (композиция бу.;к ми жанр, тел үзенчәлекләре бул сын) игътибар итмәгән дәрес ки Хәтта юнәлеш бирүче дәресләрдә дә әсәрнең теҙелеше турынДД сөйләнелә, язучы теле, геройлар сөйләме укыла, яңгырмй

Анализ дәресләрендә, автор мөнәсәбәте, геройлар ту|н

сөйләгдкәндә дә әдәби форма үҙәктә тора. Геройларн ы 11,

294и.>м<\ авторның аларны сурәтләве күҙәтелә. Шигырьдә аның им,|мраш-көйләм нигеҙе билгеләнә. Зур әсәрләр өйрәнгәндә ■ I бу мәсьәләгә махсус дәрес тә карала. Бу дәрестә әсәрнең | лир, композициясе, теле турында гомумиләштерүләр ясала. А |.||)ның максаты — әсәрне тирәнрәк аңларга ярдәм итү.

Ву дәрестә язучының ни өчен теге йә бу жанрга тукталуы, | внр традицияләрен ничек дәвам итүе, корылыш, сюжет

нары, сәйләү һәм сөйләшү рәвеше, лирик чигенешләр,

Штор мөнәсәбәте турында сүз бара.

Ну дәрес алдан өйрәнгән материалны иҫкә төшерү, әсәрне |вшка әсәрләр белән чагыштыру эшенә дә вакыт бүлә. Мон-м.ш чагыштыру әсәрнең жанр-композиция үзенчәлекләрен I үрергә ярдәм итә.

Н:!учы теле, стиле мәсьәләсе аерым игътибарга алына. Мпиың өчен әсәрдән аерым өзек сайлап, тел-стиль ягыннан | 'итекле анализ ясалса яхшы. Автор портрет, пейзажны ничек бирә, нинди сурәтләү чараларына мөрәжәгать итә, | имләне нинди калыплар белән баета, жөмлә төзелеше НИпди — болар барысы күҙәтелә.

Ву дәрестә язучының әсәреннән өзекләр язылган табли-цилнр, аның язучы эше хакындагы фикерләрен, башка әдип-Пирпең әлеге автор теле хакындагы жөмләләрен, тәнкыйди-Публицистик материалларны файдалану да урынлы. Дәреслек Т» бу өлкәдә ярдәмгә килә.

Еш кына классик әдәбият яңа калып таба, икенче тапкыр

ьяга килә. Ягъни әҫәргә таянып спектакльләр, опера,

н 'I н юстрацияләр ясала. Югары сыйныф укучылары болар билен дә таныштырыла, ләкин автор рухы сакланганмы, I" I иссер яки художник нинди яңалыклар керткән — бу м.нч.оләдә әңгәмә оештырыла.

Язучы ижатын жентекләп өйрәнү дәресләрен йомгаклау >" риичә төрле була ала:

I. Әсәрнең идея-эстетик үзенчәлекләренә багышланган I пмумиләштерү дәресе. Бу дәрестә төрле дәресләрдә узган Материал жыела, зуррак сөземтәләр ясала. Укытучы нәти-I ■ I ф чыгару өчен дәреслек материалын файдалана ала. I (рестә әсәрнең үзенчәлекләре, традицияләрне ничек дәвам ИТүо, яңалыгы, татар әдәбиятында тоткан урыны билгеләнә.

Әҫәр турында нәтищәләр белән бәйләп нәзариягә мөрә-

| инь итү дәресе. Бу дәрестә әдәби агым, юнәлеш мәсь-

и>ренә кагылына, әсәрнең теге йә бу агымга каравы, гпуңа

ц пимди сыйфатларга ия булуы хакында әңгәмә оештырыла.

кытучы сөйләве рәвеглендә дә барырга мөмкин.

295

3. Контроль дәрес — бу дәрестә үткән материалның, ми үзләштерелүе тикшерелә, гомумиләштерүләр ясала, аларим дәфтәргә яҙып баруны, оештыру мөмкин.

4. Дискуссия, диспут-дәрес. Бу очракта йомгак

әсәрдәге бер — еш кына үҙәк проблема алына, шул м;к аның бүгенге көнгә аваздашлыгы хакында сүз алып бар

5. Сочинение язу — йомгакны укучылардан мәстә к ы й.ш ясату, аларның белемнәрне үзләштерү дәрәжәсен, каратым ачыклау дигән сүз.

Язучы иждтын бәяләү

Язучы иждтын жентекләп өйрәнүнең үҙәгендә әлеге и ■ ны тикшерү, бәяләү, аның әдәбият тарихындагы урынын бил геләү тора. Әдипнең аерым бер әҫәрен сыйныфта өйрәнү, лизлау һәрчак аның бөтен иждтын күздә тотып башҡар).ми

Әдәби әҫәр анализлауны ничек уздыру, дәресләрт рәвешле оештыру, әлбәттә, программаның ничә сәгать бүлйй куюына нигеҙләнә. Без югарыда Г. Ибраһимовның «Ка кызы» романын телгә алдык. Роман өстендә эшләргә нит сәгать вакытыбыз бар икән, юнәлеш бирүче дәрес уздырмн та, ул иж;ат иткән яңа геройлар хакында гәпләшеп тә, .> әсәрнең форма хасиятләрен күҙәтеп тә, нәтижәләр чыгарыН та өлгерергә, боларның һәрберсенә махсус дәрес багышллрт була. Әле язучы иждтын өйрәнүне башлап уздырылпш кереп1не зур йомгак дәресе белән тәмам итеп, шушы анализы нәтижәләрен кертеп Г. Ибраһимов иждты хакыи/щ фикер алышу өчен дә мөмкинлек кала.

Ләкин кайбер шактый күләмле әсәрләргә мондый сәгатьләр саны бүленә алмый. Боларны укытканда а< баскычларны берләштерергә, кайберләрен эйтеп-искэр'п п нәтижә рәвешендә генә карарга туры килә. Мәҫәлән, ш\ Х сыйныфта Ф. Әмирханның «Шәфигулла агай» пот өйрәнүгә ике сәгать вакыт бирелгән. Аның беренче дәропв әсәрнең эчтәлеген иҫкә төп1ереп, аның төзелеп1е, үзенч I л екләре, сатира һәм арттыру алымнары хакында сәй.п. и п өчен булса, икенче дәрестә 1920—1930 еллар әдәбиятындмг төп юнәлеш — яңа тормышны данлау белән янәшә, шуи капма-каршы булган әҫәр туу, аның әһәмияте, язучыллри да, укучыны да уйланырга, ниндидер идеалларга сукырлпрч буйсынмаска чакыруы турында сүз алып барылыр. Шуи у вакытта «Шәфигулла агай»—зур әдип, прозаик ижатыны бер кисәге, бөртеге, чылбырдагы божра.

296 Мәктәп укучысы «Нәждп», «Хәят» белән танышты, тормы-|пМ һәм иждты, «Фәтхулла хәҙрәт» повесте, «Урталыкта» романы, «Яшьләр», «Тигезсезләр» пьесалары хакында мәгъ-иүмат алды. Язучының иждтын иңли торган бер мәсьәлә бар, ул — бәхет проблемасы. Автор, тегеләйме-болаймы, шул проблеманы куя, чишә. Аның герой л ары һәрберсе бәхетне у.и-пчә аңлый, шуңа ирешү өчен юл эзли. Хәтта сатирик-фшггастик «Фәтхулла хәзрәт»тә дә Фәтхулла мулла һәм яңа | и н кешеләр — Әхмәт, Зыя, Ләйлә, Нәфисәләрнең бәхет | урында күзаллаулары төрле булу үҙәк каршылыкны тудыра. • 11.>жип»тә бәхетне башкаларның мактау-соклануында күргән мплайның шуңа ирешергә теләп борчылуы, «Хәят»та бәхет м.жәббәттә дип санаган, мәхәббәт көткән яшь кызның хис 1ым акыл көрәше — бар да әҫәр ахырында чишелеш таба. Иожип, һәнәрле булып, теләгенә ирешә. Михаилга, Гали \|и-лановка булган мөнәсәбәттә хисне акыл белән томалаган •ят та үзенә тынычлык таба — мәхәббәтнең әти-әниләре '.ирергә теләгән Салих белән гаилә тормышында туарына имотләнә... Шәфигулла агай да — шушы төркем герое. Башка шпртларга, ят заманга килеп кергән бу кеше — бала Нәжип и яшь Хәят түгел. Ләкин ул да бәхетле булырга тели, Ионың юлын да билгеләгән. Ул юлның бәхеткә илтмәячәген мпилган укучы өчен Шәфигулла көлке генә түгел, кызганыч Шул рәвешле, герой әдип иждты эчендә дә үҫеш, үҙгәреш | ичерә: кызганычлык чигенә атлый... Боларны күҙәтеп, без Юврне язучы иждты эчендә карыйбыҙ, бәялибез, уку елы I 1.1 р ында өйрәнелә торган бу әҫәр турында сөйләшүне ел Впшында, «Хәят» повестей тикшерү белән бәйләп күҙәтелгән юрмит юлы, иждтына тоташтырабыҙ, әлеге ижатка да, язучы Фитих Әмирхан шәхесенә дә бәя бирәбеҙ, шушы әҫәре белән |0 30 нчы еллар әдәбиятына яңа герой, яңа тема алып | илүен дә, гражданлык бурычын үтәвен дә билгелибез.

Һ;>р әдип иждтын колачлап үтә торган бер сызык, лейтмо-

Гин була. ЗҢентекләп өйрәнү вакытында әсәрләрне шул бер-

поштерә, әдип иждтында гомумиләштерүләр ясарга ярдәм

"пр.". Икенче мисалга мөрәжәгать итик. XI сыйныфта Р. Мө-

'мәдиев иждты һәм «Ак кыялар турында хыял» повесте

вйронелә, моңа ике сәгать вакыт бүленгән. Беренче дәрестә

■п,! и ың иждтына күзәтү ясау, «Кенәри — читлек кошы»,

.('ириг күпере» романнары хакында белешмә бирү күздә

ни ила. Р. Мөхәммәдиев иждтының лейтмотивы — ниндидер

м р гад этләр, тәртипләр аркасында бәхетнең жимерелүе,

п ы рәмә килүе, аерым очракларда чатнап, кителеп куюы.

297

Кечкенә күләмле әсәрләрдә, мәҫәлән, «Чияләнгән төен» хиквЦ сендә ул «кителү» геройның күңелендә, картайган әнкао| белән әткәсеннән читтә яшәү китереп чыгарган борчылу, шуп.и күрә тулысынча бәхетле булып бетә алмау рәвешендә бирелом повесть-романнарда язучы сәбәп итеп чорның, вакытның, ж,әмгыятьнең иң үткен кимчелекләрен, авыруларын алв «Кенәри — читлек кошы»нда Гыйлем бәхетсезлегенең тамь| ры утыҙ ж,иденче елгы П1әхес культы террорында булов Фидаил һәм Асияләр очрагында 1980 еллар администрации бюрократик системасының ни теләсәләр — шуны кылапыр лык властька ия булуында. «Сират күпере» исә гасыр баш ы им китеп, татар халкы өчен билгеле бер шәхес — Мирсәет Солтан галиев яҙмышына мөрәжөгать итә. Аның ышанып хелм.п иткән идеалы, шәхси бәхете үзе төзешкән яңа эңәмгыятьт.нт көнчелек, куркаклык корбанына әверелә.

Бу лейтмотив беренче дәрестә билгеләнә, укытучы укучы ларны әдипнең иждты белән таныштыра, «Сират күпере» 1мм «Кенәри — читлек кошы» романнары миҫалында фикор алышу оештыра, аларның әдәби эшләнеш үзенчәлекләрсич кагыла.

Икенче дәрестә «Ак кыялар турында хыял» повс< п эчкечелек кебек яман чирнең Айсылу белән Миңлега ни бәхетен, мөхәббәтен, гаиләсен ж,имерүе хакында сүз альт барыла, бу тарихны көчәйтеп килгән кәж,ә тәкәсе Мт .>п яҙмышы, авторның П1ушындый шартлы алым — образ .мин әлеге фажигане бөтен тирәнлегендә күрсәтә алуы билгеләме Әсәрнең үзе, кәж,ә тәкәсенең гаж,әеп яҙмышы, повестым.ш әле Азат, әле кәжә тәкәсе, әле автор, әле Миңлегаяз исемен и.ш сөйләнүе, пейзаж, портрет, хис-кичерешләрнең ж,ентекл.ш. детальләп сурәтләнүе — бар да игътибарга алына. Гомуми ләштерү, нәтижәләр чыгару исә повестьны әлеге лейтмотии яктылыгында күзәтү аркылы мөмкин. Повестьны анализлЩ) автор стиле, язу рәвешен бәяләргә дә ярдәм итә.

Бу лейтмотивны жентекләп өйрәнү дәресләрепоп. ин беренчесендә, биография-ижаты хакында сөйләшүдә үк асрмн алып, соңгы дәресне шуның белән төгәлләү тормынп.ш иждтын да, әдипнең язган әсәрләрен дә бер жепкә тезәр| I «бөтен л екле система» итеп карарга юл ача да инде.

Шагыйрьләр ижатын, гадәттә, лирик герой образы туплмй Нинди генә жанрга мөрәжөгать итмәҫен, нгагыйрьнең лирИ1 геройларындагы төп сыйфатлар үзгәрешсез кала, ул I> ■ • |' шигырьдә яңа сызыклар белән байый, ләкин нигездө Й1 р лирик герой төрле яклап ачыла, сурәтләнә. Кызганыч, бознпм

298

щреслекләр шагыйрьләр ижатын бер лейтмотив тирәсенә

• мои карамый, берләштерми. Мәҫәлән, әгәр Дәрдемәнднең ■ш I ш к шигырьләрен анализласак, лирик геройның үткәнен

1ГМИЫП сагышланучы булуын күрербеҙ. VII сыйныф дәрес-П1 щдәге «Кораб», «Куанды ил...», «5К,әйүтте», «Видагъ»лар ип, Х сыйныфта өйрәнелә торган «Без», «Ни газизрәк?,

• Күлдәрем мана алмадым»да, кыска шигырьләр дә шушы Шрик герой кичерешен сөйли. «Әгәр барсаң, саба ж,ил...»дә , псондә калган нечкә билен, «5Ңәй үтте..»дә сулган мәхәббәт,

• II ү иләрем мана алмадым»да тормышка ашмаган өмет-хыял-Чирын сагынып моңланса, кайбер шигырьләрдә бу сагьппның

Ләбен дә төгәл генә билгеләп булмый. Мәҫәлән: Тегәп моңлы күҙем күкнең йөзенә, Хикәят сөйләдем айның үзенә,— ригән икеюллыкта, күзнең «моңлы» булу сәбәбе билгеле 1маса да, «үткән турындагы хикәят» икәнлеге сизелеп тора. Г>у сагыш бүгенге турында сәйләгән П1игырьләрдә дә кал-| 1.1П чыга, каләмгә мөрәжәгать итүче лирик герой аны «ки-ии кичмешләр әхвален бәян» итәргә чакыра, «моңлы уйла­ры» белән уртаклашырга, ата-бабалар үткәне хакында фикер-|Цшергә дәшә. Ул — һәр шигырьдә: үткәнне сагыну бөтенләй м и,) дә алынмаган, бер сүздә дә иҫкәртелмәгән вакытта да, '"■I шигырьне укып, Дәрдемәнд иж,атының үҙәк лейтмотивы 1-мгирендә аны глушы дулкында кабул итәбеҙ. Мәҫәлән, бер рәт кенә тудыручы «Рәсем» шигыре дә, иждтындагы сагыш рвосирендә, безнең күңелебеҙдә матурлык-яшьлекне, шуның ишен —чибәрне сагыну булып аваздашлык таба!

Икенче зур шагыйребез Г. Тукай иж,атына мөрәж,әгать п I п 1С. Бу сөйләшүне, программа тәкъдим итмәсә дә, «Күңел» шшъгреннән башлыйсы килә.

Шигырь мәктәп өчен кай ягы белән кызыклы соң? Ул Тукайның күңел шигъриятен, рухи дөньясын чагылдырган итгырьләрен өйрәнүгә ачкыч ролен үти, шагыйрьнең лирик | г рос н аңларга ярдәм итә ала.

Шигырь риторик эндәш рәвешендә язылган. Лирик герой ■ уцелгә мөрәж,әгать итә, аны янарга, газапланырга, сызла-нырга чакыра:

Инкисар ит гадәтеңчә, ян, күңел, сызлан, күңел! Күп сөекледер бөтеннән — Тәңрегә сынган күңел. Шигырьнең буеннан-буена бер хис — ышаныч, өмет хисе бара. Ул күңелнең биектә калачагына, саф һәм кешелекле, Илкынлы һәм чыдам булачагына ышаныч, өмет кебек аңла-

299

шыла. Аерым юлларда, хиснең сәбәбе үзгәрү белән бәй

әлеге хискә яңа төсмерләр өҫтәлә:

Кәр минут миннән тел и дөнья күңел ждмешләрен, Нәрҫә пешсен, бул са ялкынсыз күңел, сүнгән күңел?

юлларында лирик геройның үзе белән горурлану— «һәр ми нут миннән тели дөнья күңел ж,имешләрен» — төсмере км н " кушыла.

Алга сәүка ит сахибеңне, бул чыдауда таш кеби, И фәләкнең төрле-төрле заменә күнгән күңел! —

строфасында күңелнең яҙмыш изүенә күнгәнлегенә, күнәрП мәжбүр булуына үкенеч төсмере сизелә. 4, 7, 8 строфала рди да үкенеч төсмере бар. 4 строфадагы «төрле тап-тутлнрги өртелгән күңел», 7 строфадагы «яр читендә торганымдн», 8 строфадагы «күп газапланган күңел» гыйбарәләре әл«Г| төсмерләрне тудыра, барлыкка китерә. 5, 6 строфалар ИМ горурлык хисе белән тулы: күңелнең шундый бөек максап |

омтылган (шагыйрь аны «мең ждн бирергә урны бар»

ачыклый), биек ашкынган булуы белән горурлану ул.

Шулай күңелнең газаплары, авыртулары турында сөйлоп аның югарыга омтылуы, нык һәм саф булуы белән горур ланып, лирик герой соңгы строфада төп идеяне белдерә: Яхшы аңла! Юк сафа инсанлыгыңны жуймыйча, И шушы жуймау юлында күп газапланган күңел!

ягъни, аныңча, күңел үҙенең кешелеген югалтканда п.ит рәхәткә чыга ала, аны югалтмас өчен ул газапланырга, яняргя телгәләнергә тиеш һәм лирик герой аның сызланачап.иы ышана, өметләнә.

Шагыйрь дә лирик герой образы белән тигеҙләш I ш 4 строфадагы:

Ялтыра, яктыр — килешсен калебе саф шагыйрә,-

сүзләре шул турыда сөйли. Лирик геройга хас сыйфа! 1 турында бик ачык языла: башкаларны да үз арты п и ияртерлек көчле, бөеклеккә дә, биеклеккә дә ирешергә мо кинлеге булган, ләкин яҙмыш тарафыннан күп кыерсытыш-п күп кыерсытуларга да карамыйча, югары омтылган, ш ол нүләр, өметсезлекләргә бирелә («яр читендә торганымдп торган лирик герой ул. Шагыйрь лирик героен башкалнрд аерып куя, бигрәк тә аның борчылып, газапланып яшәү н бүтәннәрдән үҙгә итеп күрсәтелә. Шушы аерып куюга шигыр нең контекстуаль антонимнарга корылуы аша ирешелә. г)л< I пгәкел үзенчәлеге дә пгигырь өйрәнүдә үҙәккә куелырга тимн 300

Шагыйрьнең бөтен лирикасы: «Өзелгән өмид», «Ша-11.И1 рь», «Ваксынмыйм», «Кыйтга», «Сәрләүхәсез»ләр генә Гүгел, «Пәйгамбәр», «Өмидсезлек», «Исемдә», «Китап», «Эш» IКбек П1игырьләр дә п1ушы «Күңел» шигыре белән бәйлә­нештә, бер бәйләм рәвешендә, укытыла, өйрәнелә ала.

Х сыйныфта бирелә торган әлеге шәлкемдә «Күңел »дән иш, шагыйрьнең 1907 елда иждт иткән «Пар ат» шигыренә иш,шеп кайту мөмкин булыр иде. «Пар ат»та без «югарыга, ш тыга» ашкынучы лирик герой, аның күңел дөньясы, өмет-м.|яллары белән очрашабыз. Анализ вакытында укучылар, ■ ите шигырьне «Күңел» белән чагыштырып, лирик геройның уртак сыйфатларын билгели алалар. Тагын берничә, мәҫәлән, • Оиелгән өмид», «Ваксынмыйм», «Кыйтга» шигырьләрен и мал из л ау әлеге әсәрләрнең лирик герое уртак булуын, сәбәп увгөрү капма-каршы хисләр тууга китерсә дә, лирик геройның максаты-өметләре П1ул ук икәнлекне күрсәтә, аның үсеш-ү пмрешен аңларга ярдәм итә ала.

Әйтергә кирәк, Тукайның күңел шигырьләрендә юану

| ше аерым әһәмияткә ия. Бер яктан, шагыйрь нәкъ менә

мшну әлешендә лирик геройны укучыдан һәм башка кеше-Прдән киҫкен аерып куя, аның ялгызлыгына һәм үҙгәлегенә МСЫМ ясый. Икенче яктан, елдан елга, шигырьдән шигырьгә шаиу үҙгәрә бара, ул лирик герой һәм шагыйрь эзләнү-Иренең көзгесенә әйләнә. Бан1лангыч чор шигырьләрдә Ту-| вйның лирик герое юануны башка кешеләр белән арала-Вуда, жьгрда табарга теләсә, соңрак балачактан, китаптан, имгән, туган ж,ирдән, әнисенең кабер ташыннан эзли... Гимумән, Тукайның күңел шигърияте гаж,әеп үзенчәлекле I I шфатларга ия. Мәктәптә нәкъ менә шул сыйфатларны V (иҫкә куеп өйрәнү, шулар аша әдип иждтына бәя бирү житми |Л«. ЗКентекләп язучы иңатын бәяләү әлеше — укучыга |у||»с'1'әкыйль башкару өчен катлаулы әлкә. Биредә укытучы Оүпе, лекциясе еш кулланыла. Фикер алышу, миҫал итеп |цтергән әсәрләрне укучыларның анализлавы, сораулар һәм Ги1|)смнәр үтәү укытучы сөйләвен баетып, тирәнәйтеп килә.

* * -к

Югары сыйныфлардагы язучы иждтын ж,ентекләп өйрә­нү күп дәресләргә бүленә, язучыга карап үҙгәрә торган кат-наулы төзелеш. Биредә без алдагы бүлекләрдә карап үткән .ш.иш әҫәр уку-анализлау да, эш ысуллары-алымнарының ти|).1К)нүе дә күҙәтелә. Без мондый темаларның үзенчәлекле иниарын, түбән сыйныфларда әдәбият укытудан аерымлык-

цирын күрсәтергә тырыичтык.

301

СӨЙЛӘМ ҮСТЕРҮ МЕТОДИКАСЫ Щ

Балаларны матур, дәрес, төгәл итеп сәйләргә өйрәтү әда бият дәресләренең төп бурычларыннан санала. Бер яктпи сөйләм аң, фикерләү үҫеше белән тыгыз бәйләнгән, со й ла | ярлылыгы фикер үҫешен тоткарлый. Икенче яктан, толМ яхшы белми торып сүз сәнгате булган әдәбиятны да ацлнп, тоеп, кичереп булмый.

Шуңа күрә укучыларның телен баету һәм камилләигн г, һәр әдәбият дәресендә игътибарга алынырга, аның өстон I I махсус эш алып барылырга тиеш.

Моннан тыш, программа тарафыннан махсус билгеләнI км сүз белән эшләргә, телне тоярга, башкалар аңларлык итоп бәйләнешле сәйләргә өйрәтә торган дәресләр — сөйләм ү< дәресләре бар. Аларның саны программада күрсәтелә, кпйо< \\ елларны барлык әдәбият дәресләренең 25% ына кадәр ждп • Мәҫәлән, V сыйныфта 15 сәгать, VI да — 12 сәгать, VII дә 17 сәгать сөйләм үстерү өчен аерып куелган. Язучы ил^атг*" яки программадагы теманы, аерым бүлекне үткәнноп | уздырылып, аларда дәрестә каралган күнекмәләр ныгытмч сөйләм эше оештырыла, сөйләмне жанландыру, баету <>ч махсус эш төрләре файдаланыла.

Сөйләм үстерү өлкәсендә татар теле һәм әдәбияты дор< ләре бер-берсен тулыландырып эшлиләр. Ләкин әдәбиЩ дәресләрендә үз тойгы-фикерләреңне сүзләр белән белдерпм | өйрәтү телнең грамматик теҙелешен күрсәтү аша түгел, ә «■ у» сәнгате закончалыкларын төшендерү аркылы алып барыл! Телне өйрәнү аша баланың гомумкультура дәрәжәсе күтәрг I I бала эстетик таләпчәнрәк, зәвыклырак була.

Сөйләм үстерүнең ике юлы: телдән һәм яҙма се^^Н үстерү бар. Ләкин алар бербөтен барлыкка китерүче ике ӨЛЦ кебек. Яҙма сөйләмнең дәреслеге телдән сөйләм сыйфатын бәйле. Телдән сөйли, ж,авап бирә, фикерне оештыра белМ1 яҙма сөйләмнең өзек-сыныклыгына китерә. Аннары белем ч фикерле укучы үз уен язмача да, телдән дә бердәй төгәл ш белергә тиеш бит.

302

Дәресләрнең үз эчендә дә бу ике юл еш кына кушылып китә. Яҙма сөйләм үстерү дәресләрендә инша (изложение) йә • "мннение язу күздә тотылса, телдән сөйләм дәресләре ларга инерлек һәм анализ рәвешен ала.

Телдән һәм яҙма сөйләмгә куелган таләпләр дә уртак: ■чтәлекле булу, төгәллек, ачык, бәйләнешле, ышандырырлык |улу, әдәби тел нормаларына туры килү, эмоциональлек һ.б.

Шул ук вакытта телдән һәм яҙма сөйләм арасына тигез-■К билгесе кую да мөмкин түгел. Аларны камилләштерү ротендә эшләү юллары, төрләре, алымнары бер-берсеннән мгрмлып тора.