3. Әдәби әсәрне анализлау

Әдәби әсәрне уку һәм анализлау бер-берсен тулыландырып киләләр, анализ укуның дәвамы булып тора. Ләкин уку әдәби текстны субъектив, шәхси карашлар аркылы кабул итү булса, анализ автор фикерен объектив аңларга ярдәм итә.

Әдәби әсәрне мәктәптә анализлауның нигеҙендә һәрвакыт әдәбият белеме эшләгән анализ, теоретик материал ята. Ләкин мәктәп анализы фәнни анализдан таррак, сайланма була, әсәрнең һәр әлешен бөртөкләп өйрәнүне таләп итми. Ул укучыларның яшь, әдәби үҫеш үзенчәлекләрен иҫәпкә ала, укыту-тәрбия максатларына буйсына.

Мәктәптә анализ үзмаксат түгел, ул әсәрне тирәнрәк аңлау, әдәбиятны мөстәкыйль укып сайларга, бәяләргә өйрәтү өчен кирәк. «Анализ югарырак максат — фәнни синтезга ирешү өчен хеҙмәт итә. Анализ никадәр тирәнрәк, төгәлрәк булса, форма һәм эчтәлек берлеген саклап, әдәби образ теҙелешен кыюрак бүлгәли, өлешләргә тарката алса, максат шулкадәр уңышлы тормышка аша» (Бушмин А. Наука о литературе. Проблемы. Суждения. Споры.— М: Наука, 1980.— С. 115—116).

Мәктәп анализы бик күп шартларга бәйле. Аның эчтәлеге, әдәбият белеме тәкъдим иткән бәядән тыйа, әлеге әсәрне өйрәтү белән бәйләп үзләштереләчәк мәгълүмат һәм күнек-мәләрдән дә, тәрбия максаты белән күтәрелә торган әхлакый-эстетик мәсьәләләрдән дә чыгып билгеләнә. Төзелеше әлеге әҫәр өйрәнүгә программада бүленгән сәгать санына карап билгеләнә, укучыларның яшь үзенчәл екләре, сыйныф, хәтта аерым балаларныҢ әдәби үҫеш дәрәжәсе биредә зур әһәми-яткә ия. Шул ук вакытта әдәби текст белән эшләүнең уртак яклары да шактый.

Сүзне анализ төрләреннән башлыйк. Анализ төрләре текст-ка мөнәсәбәттән: аны бөртөкләп яки өстән-өстән генә, тулы килеш яки аерым өлөшләрен өйрәнүдән килеп чыга. Мето-дистлар (Н. А. Станчек, В. Г. Маранцман) анализ төрләрен тү-бәндәгечә аералар: күзәтү, сайлап өлешчә, жентекләп анализлау.

Күзәтү аерым әҫәргә яки аның өлөшләренә карата яса-лырга мөмкин, мондый анализ әҫәргә гомуми бәя, караш була-

721>ми калыплаша. Ул өлешләргә, детальләргә игътибар итми, I мин барыбер әсәрнең үзенә генә хас сыйфатларны, эстетик т.шммәтен, авторның әйтергә теләгән фикерен билгели.

('айлап өлешчә анализлау әсәрне яки аның аерым бер

и пен ниндидер мәсьәлә, элемент яктылыгында бәяләү-

||и. мюрүне аңлата, бу анализ тәре аерым бер «нокта»ны РАЙлап алып, шуннан торып әҫәргә бәя бирә, мөнәсәбәт в#ЛДерә. «Нокта» буларак, аерым бер герой, авторның мөнә-• |бвте, әсәрдә күтәрелгән проблема торырга мөмкин.

ЙҪентекләп анализлау -¹- тулы әсәрне, аның аерым бүлеген, МКЫЙгасын, образын төрле яклап тикшерү дигән сүз. Нәкъ мг и.» тушы анализ тере укучыларны әдәби әҫәр белән эшләргә •йрәтә, аңа тулы бәя бирергә күнектерә дә инде.

Ләкин мәктәптә, аерым әдәби әҫәр өстендә эшләгәндә, анализ төрләре бер-берсе белән кушылып, ялганып китә. Всөрнең кайсыдыр әлеше жентекләп өйрәнелә, кайсыдыр иү.шмсләренә гомуми күзәтү ясала һ.б. Анализ төрен сайлау, тиаелешен билгеләү методика фәнендә һәм мәктәп практи-Иясында урнап!ып житкән әдәби әсәрне анализлау юлларына

гайна.

Анализ юлы — әдәби әҫәр тикшерүнең тәртибе, эзлеклелеге | I Гадәттә, өч тикшерү юлын күрсәтәләр: «автор артыннан ||м|»у», образлар бирелеше аша анализлау һәм проблемалы-ггматик анализ. Соңгы вакытта әдәбият укытуда башка мип.пиз юллары да актив кулланыла башлады.

«Автор артыннан бару» юлының нигеҙендә әсәрнең ОЮЖетына иярү — әдәби әсәрдә автор фикере үҫешен күзәтү ни, анализның таяну нокталары булып вакыйга, күренеш, бүлек тора. Автор артыннан бару — әсәрне әдип язган һәм \| \чы укыган тәртиптә тикшерү дигән сүз. Бу юл белән ЁМализлау — әсәрне табигый тәртибендә, абзац арты абзацны, Һүнек арты бүлекне тикшерү ул. Укучылар сюжет үҫешен Күҙәтәләр, үҙәк вакыйгаларны билгелиләр, шул вакыйга 1'Н'идә геройларның үз-үзен тотышын-тәртибен бәялиләр. IIIуңа күрә ул иң уңайлы, жиңел анализ юлы булып санала. Пекин анализ юлының гамәли уңайлылыгы кайчак аның чикләнгәнлегенә китерә. Ул еш кына укучының игътибарын иакмйгаларга юнәлтә, шул вакыйга белән әҫәр арасындагы 5#Йлөнешне читтә калдыра. Бу, үз чиратында, гомумиләш-тсрүләр ясарга комачаулый. Шуңа да анализның аңлатмалар 1нн,»|| укуга кайтып калу куркынычы бар.

Ләкин аерым очракларда автор артыннан бару анализ юлы |уларак алыштыргысыз, түбән сыйныфта һәм укучыларның

әдәби үҫеш дәрәжәсе артта калган икән, ул гадирәк юл буларак отышлы. Кайбер әсәрләр сюжет яки стиль бутал -чыклыгы, катлаулылыгы аркасында бу юлга мөрәжәгать итүне сорый. Аерым төр һәм жанр үзенчәлекләре дә «автор артыннан бару»ны таләп итәргә мөмкин. Бигрәк тә драма һәм лирик әсәрләр укыту тәжрибәсе шуны күрсәтә.

Автор артыннан бару — әсәрне автор тозегән тәртиптә тикшерү, дидек. Бу юлны кулланганда, анализ өчен әсәрнең төп өлөшләре — вакыйгалары аерып алына һәм язылу тәрти­бендә анализлана. Мисалларга мөрәж,әгать итик. VII сыйныф-та Ф. Хөснинең «Йөзек кашы» повесте өйрәнелә. Програм-мада 4 сәгать вакыт бүленеп, дәреслектә Айдар белән бәйле төп сюжет сызыгының берничә вакыйгасы урын алган. Укучылар әсәрне укыганнан соң, аны вакыйгаларга бүлеп, аларга исем кушып — план төзеп, һәр өлешне анализлап бару юнәлешендә эшли алабыҙ. Беренче вакыйга — «Алма сату-чылар килү». Аның эчендә Айдар һәм Госман арасындагы ачык күренеп торган каршылык бар. Алма сатучының кызы, әтисе күрмәгән арада, иң эре,иң матур алманы Айдарга ыргыта. Ләкин Госман, алма кыз кулыннан ялгыш төшеп китте дип, Айдарның кәефен ж,ибәрә. Каршылыкта Госман-ның көнчелек сыйфаты күренә.

Өзектә автор Айдарның да дуамаллыгы турында сүз ба1плап куя. Моңа бәйләп, нәҫелгә кушамат ябышу тарихын сәйләп ала. Бу да укучылар белән билгеләп үтелә. Шушы ук бүлектә алма сатучыны, аның кызын тасвирлаган, Айдарның шул вакыттагы кичерешләрен сурәтләгән урыннар, авторның осталыгы, язу рәвеше буларак, аерым игътибарга алына. Шулай беренче вакыйга төрле яклап күҙәтелә, тикшерелә, анализлана.

Икенче вакыйга—«Ат чабышында». Аның да үҙәген Айдар белән Госман арасындагы каршылык тәшкил итә. Бусы инде Айдар һәм Госман холкын-табигатен тагы да ача. Госмандагы мәкер, усаллык, Айдарның дәреслек өчен көрәшүче, кызу канлы, башта эшләп, аннары уйлый торган кеше булуы билгеләнә. Шулай ук ат чабышының сурәтләнешенә, автор­ның хәрәкәт, киеренкелекне бирү өчен нинди чаралар, сүзләр куллануына игътибар ителә.

Өченче вакыйганы «Шахтада» дип атарга мөмкин. Айдар белән техник арасындагы каршылык беренче, икенче каршы-лыкларда күренгән Айдарның дуамаллык, кызулык сыйфат-ларын, нинди юллар белән булса да, үз дәреслеген урнаш-тырырга омтылуын тасвирлап бирә. Өзектә шулай ук эш ааючән, тәвәккәл, сүзендә торучы егет икәнлегенә дә мисаллар |др. Шуның дәвамы итеп авыл егетләре белән Айдар ара-Оында чыккан каршылыкка да күз салып узарга була.

«Кыз урлау» вакыйгасы да каршылыкка корылган. Яңа-даи Айдар белән Госман арасында чыккан каршылык холык-фпгыль бәрелеше кебек аңлатыла. Айдардагы кызулык, Госмандагы мәкер ике кешенең тормышын, бәхетле килә-Чвген, мөхәббәтен щимереп ташлый.

Күргәнебезчә, вакыйга арты вакыйга тикшерелеп, бәяләнеп пира. Алардагы каршылыклар, геройлар, аларның тәртибе-чолкы, кичерешләре күҙәтелә, һәр вакыйга үҙәк герой, тема, |ВТор әйтергә теләгән фикер, язучы осталыгы хакында сөйли, Везнең мәгълүматларыбызны баета. Өлешләр арасындагы оәйләнешләр тулы әҫәр турында сөйләшергә мөмкинлек бирә.

Автор артыннан бару юлы нинди ысул-алымнарга, эш те IIшәренә мөрәж,әгать итүне сорый соң? Бу юл белән эшлә-Гвндә уку, иж,ади (сәнгатьле) уку аерым әһәмияткә ия. Ул ОЫЙныфта кабатлап уку рәвешен ала. Әҫәр беренче кат укылганнан соң, сыйныфта анализлана торган өлешләр, үҙәк никыйгалар, сюжет элементлары кабатлап укыла. Күчермә ысулның бер алымы буларак эчтәлек сәйләү: кыскача сю-ЯСвтны сәйләп бирү, аерым вакыйгаларның эчтәлеген сәйләү, Кайбер өлөшләргә мөнәсәбәт белдереп сәйләү һ.б. киң кулла-■Ыла. План төзү, планга нигеҙләнеп сәйләү, аерым вакый-раларга исем кушу алымнары да әҫәр өлешләре арасындагы и.>йләнешләрне ачу ягыннан файдалы.

Күчермә ысулның алымнарыннан укытучының аерым алешләргә анализ бирүе, аңлатмалар белән уку, әңгәмә еп1 Кулланыла.

Тикшеренү алымнары рәвешендә фабула яки сюжет сызы-I'■ л үҫешен күзәтү, сюжет элементларын билгеләү, аларның ВСӨрдәге урынын-ролен ачыклау, аерым вакыйгаларга иллю­страциялар сайлау (китап, альбомнардан), корылып1ка кагы-цышлы бирем белән яҙма эшләр башкару да урын таба.

Мәҫәлән, V сыйныфта Ф. Кәримнең «Үлем уены» поэмасы пйрәнелә. Әҫәр сыйныфта укылып, балаларга тәэсире ачык-члпганнан соң, укытучы алдан өлөшләргә бүлеп куйган Твртиптә Һәр кисәк укыла, исем кушыла (шул рәвеп1ле план Төзибез), аерым урыннарга игътибар ителә. Менә беренче алеш — укучылар аңа «Батыр үлеме» дип исем куштылар. Шуннан соң Сөләйман образына, аның сыйфатларына игъ­тибар ителә. Өзектә үлем хакында авторның фикерләре-Оүвләре бар:

75

Сугышта үлем Кайчак бу үлем

Каршыңа килә, Батырларны да

Йоклап йөресәң Бугазлап ташлый

Кычкырып көлә. Сугыш кырында,—

юлларында үлемнең ничек сурәтләнүе, шагыйрьнең үлемне сыйфатлау өчен сынландыру алымы куллануы да, бу юллар-ның әҫәр тукымасына ни өчен кертелүе дә ачыклана.

Сөләйман образы өстендә эшләгәндә дә игътибар итәрлек урыннар бар. Автор аның хакында: «Үлсә дә үлде, торды сүзендә. Торды сүзендә, ул сынатмады»,—дип яза. Әлеге «сүз»нең мәгънәсен билгеләү, Сөләйман үлемен сугышчан дусларының ничек кичерүен күзәтү кирәк була. Тагын бер өзек махсус тукталуны сорый:

Сулаудан тынды Очтылар ерак,

Бар сугышчылар; Уктай омтылып,

Хыяллар гына Үчле ачуның

Ерак очтылар; Яшене булып.

Бу үч яшене Бервакыт сүнмәс! Аның көченә Бер фашист түзмәс! —

өлешендәге сугышчы хыялдары, үч хисе, аның ни өчен туган-лыгы хакында да сөйләшү зарур.

Күргәнебезчә, беренче өзек укылып, исем кушканнан соң, әңгәмә һәм аңлатмалар бирү алымнары белән текст анализлап үтелә.

Икенче өзеккә укучылар «Сөләйман мылтыгы» дигән исем кушал ар. Укытучы Әхтәмне характерлаган юлларны, тапты­рып, тагын бер кат укыта. Ике сорау куела: «Ни өчен Әхтәм сугышка китә? Сөләйманнан калган мылтыкны майор ни өчен нәкъ менә Әхтәмгә бирә?» ЗҢаваплар эҙләп, өзектәге аерым юлларга мөрәж,әгать ителә.

Өченче өлешне «Сугыш иртәсе» дип атыйлар. Башлап әсәрдәге табигать күренешенә игътибар бирелә. «Автор ур-манны ничек сурәтли? Без монда нинди каршылык белән очрашабыз?» дигән сораулар куела. Шуннан соң сугыш турында сөйләүче юллар әңгәмә ярдәмендә ачыклап үтелә: «Автор сугышның нинди сыйфатларын билгели? Ни өчен сугышта кеше еламый? Сугышта нишләп ачу куба? Ни сәбәпле сугышта тиңе юк дуслык туа? Сугышта йөрәк нигә ашкына? ни өчен солдатка ж,ыр якын? Лирик герой ж,ыр турында ничек сөйли?» кебек кечкенә сораулар әлеге материалны пиализларга ярдәм итә.

Дүртенче кисәкне «Әхтәм хәйләсе» дип атап, аерым мо-мситларга тукталып, Әхтәмнең уены, кичерешләре күздән кимерелә. Шул рәвешле, текст тикшерелгән-анализланганнан ООҢ, тулы әҫәргә карый торган берничә сорау куела: «Автор Әхтәмнең киләчәген ничек күзаллый? Ул нәрҫәгә ышаныч мелдерә? Поэма нәрҫә турында? Автор беҙгә Әхтәм образы, II и ың тормышындагы үлем уены вакыйгасы аша нәрҫә әйтер­гә теләгән?» Һәм ждваплар ярдәмендә нәтижәләр чыгарыла. Сюжетлы әсәрләрдә автор артыннан бару — сюжетны Күзәтү, дидек. Сюжет теге яки бу характерны тормышта, Кврәкәттә күрсәтә, аларны каршылыкларга кертә, типик моиәсәбәтләр һәм геройлар тудыра. Махсус теоретик төшен-Цвләргә мөрәжәгать итмәгән очракта да, укучыларны әҫәр ац.парга, аның теҙелешен ачыкларга, үзәкне, төп вакыйга-царны, сюжет элементларын табарга өйрәтү зарур. Шулар ярдәмендә вакыйгалар үҫеше билгеләнә, каршылык зураю, г.искенәю, характерлар ачылуы бәяләнә ала.

Сюжет турында сәйләгәндә, төенләнеш, кульминация, ш шелеш кебек төшенчәләр нәкъ менә әҫәр теҙелешен аңларга црдөм итә. Төенләнеш каршылыкны «башлый», кульминация иң киеренке һәм киҫкен көрәш моментларын күрсәтә, чише-110И1 исә — әлеге көрәшнең тәмамлануы, проблемаларның вутелүе. Бер үк вакытта сюжет элементлары язучының инергә теләгән фикерен жңткерүгә, позициясен ачыклауга дм хеҙмәт итәләр. Автор вакыйгаларны үзе уңышлы дип Цпканча «төйни», геройларны бәрелештерә һәм конфликтны үп фикере, карашы күренеп торырлык итеп чишә.

Сюжет элементлары: экспозиция, вакыйгалар үҫтерелеше, ирк.мог-эпилог, сюжеттан тыш элементлар — лирик чигенеш-|*р, :шиграф Һ.6., шулай ук әлеге анализ юлы белән бәйлә­нештә өйрәнелә, күнекмәләр буларак ныгыта барыла.

Югарыла яҙылганнардан күренгәнчә, автор артыннан бару шим әдәби әсәрне игътибар белән, детальләр һәм әҫәр тәзе­не шеп күҙәтеп укырга өйрәтә, күнектерә, язучы корылышка ||.|1М11о.шциягә) салган мәгънәне төшәнергә ярдәм итә.

Анализ юлларын бер-берсе белән чагыштырып карау Идксатыннан, без Ә. Еникинең «Әйтелмәгән васыять» хикәясен алып, төрлечә анализлаганда ниндирәк дәресләр уздырып булачагын тикшереп карарга уйладык. Аңа программада дурт сагать вакыт бирелгән. Нинди генә анализ юлы сайланса

77

да, беренче сәгать кереш дәрескә һәм әсәрне укый башлауга бирелә, өйдә хикәяне укып бетереп килергә кушыла. Әсәрдә бер сюжет сызыгы бар: экспозициядә әбинең авылдагы тормышы күрсәтелә, төенләнеш — авырып китүе; Акъәбине шәһәргә алып килү, авырып ятуы — вакыйгалар үҫтерелеше, кульминация — әбинең васыять әйтергә теләве, әлеге васыять үзе һәм чишелеш — үлем. Эпилог рәвешендә Акъәбинең авылдан сандыгы килү, һәм Миңлебай картның сүзләре би­релгән. Шушы сюжетта 3 зур әлеш, вакыйга бар: Акъәбинең авылдагы тормышы, шәһәрдә авырып ятуы һәм үлеме. Калган өч дәреснең нигеҙенә шуларны салабыҙ. Икенче дәрестә Акъәбинең авылдагы тормышы хакында сүз алып барыла. Биредә әби һәм табигать мәсьәләсе, Акъәбигә авыл халкының мөнәсәбәте, аның холкы турында да, авыл хал-кының төрле вакытларда аны төрлечә атап йөртүе (Аксылу, Аккилен, Акъәби), балаларының шәһәргә алып китәселәре килеп тә, карчыкның авылда калуы һәм аны ничек аңлатуы да телгә алына.

Өченче дәрестә Акъәбинең шәһәрдә авырып ятуы, шәһәр көнкүреше, балалары-оныклары турында сүз бара, шагыйрь образы телгә алына. Дүртенче дәрес әбинең үлеме һәм әйтелми калган васыяте турында сөйләшүгә багышлана. Бу дәрес — йомгаклау дәресе. Анда икенче-өченче дәрестә тикшерелгән мәсьәләләр яңадан телгә алына, васыятьнең әйтелмәү сәбәпләре билгеләнә, әсәрдәге символларга игътибар ителә.

Шулай итеп, анализ юлы, безнең фикеребезчә, хикәяне тулысынча аңларга ярдәм итә ала, ә инде аның «йомшак» яклары әҫәргә башка анализ юлы белән якын килүне карагач ачыкланыр.

Образлар бирелеше аша анализлау. Без әле генә карап үткән анализ юлы әдәби әсәрнең эчтәлек ягына игътибар итә, аны үҙәккә куя. Әдәби әсәрнең формасы исә шуңа бәйләп телгә алына, күҙәтелә, бәяләнә. Образлар бирелеше аша анализлау исә эчтәлеккә форма ярдәмендә якын килү кебегрәк гадиләштерелә ала.

Әдәби әсәрдәге кеше образларында без яшәеш, матурлыҡ, яхшылык турында (фәлсәфи, эстетик, әхлакый) уйлануларны да, тормышны сурәтләү үзенчәлеген дә (образга гына хас сыйфатлар аркылы) күрәбеҙ, язучы күрсәтергә теләгәйне күз алдына китерә алабыҙ. Шуңа да, образлар анализның үҙәгенә куелганда, эш аларның үзенчәлекле сыйфатларын, янларын күзәтүдән башлана. Ләкин әлеге баскычта тукталып калммйча, образда табыла торган гомумиләштерүгә, авторның фикеренә, әйтеп үткән фәлсәфи, эстетик, әхлакый караш-'Ы|>ына барып ждтәргә, шулар аркылы әҫәргә бәя бирү дирәж,әсенә күтәрелергә кирәк. Мәҫәлән, Г. Бәшировның • Туган ягым — яшел бишек» повестенда Гомәр образы. Бар-||м к авыл малайлары кебек үк уен яратучы, колын турында чыялланучы, эшкә өйрәнеп үсүче Гомәрнең үзенә генә хас, 1врым сыйфат-яклары да бар. Бәшир агай ничек матурлык Иратса, сандугачка гашыйк, урындык аякларына, заказ бирүче п>|>;|маса да, матур булсын өчен биҙәкләр төшерүче, бак-чпсында чәчәк үстерүче икән, Гомәр дә матурлыкка гашыйк, буранда аждаһа күрә, матурлыкны китап дөньясыннан эзли Торган хыялый. Шул хыялыйлык һәм китап уку аны башка-Яардан аерып тора. Моннан тыш, бик горур. Мәҫәлән, яңа итек вакыйгасы шуны ачыклый.

Гомәр, гасыр башы авылының бер вәкиле буларак, өмет Ввлөн яши. Авылдагы һәр кепгенең теләге-хыялы бар, ләкин Мкыт үткән саен алар жңмерелә бара. Гомәрнең хыяллары Да кжка чыга: колын базарга киткән жлрдән әйләнеп кайт-1.1.1/1 ы, гаиләгә ярдәм итәм дип тегүдә йөрде, ул — тамак һәм Күлмәк хакына булып чыкты, китаптагыча матур, гадел дөнья

нда хыялланды — монысы инде башкаларныкыннан

, II >рәк. Гомәр бу хыялга китаплар аша килә, ләкин башкалар |.| шундый тормыпгка өметләнәләр икән бит. Шулай автор I имумиләштерүләр ясый, чор образын, шул заман авылы, 1НЫҢ кешеләре, аерым бер герой образын тудыра. Авторның ""1>;\:)га яки катнашучыга мөнәсәбәте әдәби әсәрнең һәр ' иг.нсчәсендә — герой һәм әҫәр телендә, образлар төзелеше-иирслешендә, сюжетта, корылышта, автор бәяләрендә һ.б. Чагыла. Аларны жъшрга, табарга, шулар аркылы гомумиләш-ирүләр ясый белергә генә кирәк. Шулай итеп, образның Ничек тудырылуын, сурәтләнешен күрсәтү мәктәп анализында 'гит асәрне, язучы иждтын бәяләргә дә ярдәм итә.

Образлар бирелеше аша анализлау аерым герой яки гиройларга тулы сыйфатлама (характеристика) бирү: портрет,п.пиы-тормышына игътибар итү, тәртибе, үз-үзен тотышы, ммәлләре аша холкын-табигатен күзәтү, карашлары һәм фикерләрен аңлау һ.б.; образның теҙелешен билгеләү: әдип ннршстерны ничек ача, текстның кайсы өзекләре һәм өлеш-■ >ре аеруча әһәмиятле, кайсы детальләр образ тудыруга 1Мвт итә һ.б.; образның башка геройлар белән мөнәсәбәтен 'I гырту; образның бирелешен бәяләү; авторның аңа мөйә­теп, образга салган фикерне-идеяне күрү дигән сүз.

79

Сыйныфта образ өстендә эш аерым өзекләрне, герой турында, аның холкын ачыклаучы, авторның геройга мөнә­сәбәтен белдерүче урыннарны кабатлап укудан башлана. Укытучы аңлатмалары, эзләнү төсендәге сораулар әлеге өзекләрне нәтиж,әле файдаланырга ярдәм итә. Кайсы ж,өм-ләләр, нинди гыйбарәләр геройның аерым сыйфатларын, якларын күрсәтә, тел-сурәтләү чаралары нинди роль уйный — болар да күз уңында тотыла.

Мисалга мөрән^әгать итик. VI сыйныфта И. Газинең «Мәү-лия нигә кәлде?» хикәясе тәкъдим ителә. Кечкенә генә әҫәр төп герой — Мәүлиянең характер сыйфаты, үзенчәлеге һәм шуның үҙгәрүе турында сөйли.

Беренче абзац Мәүлиянең портретын бирә, аның дәү әнисенә охшаганлыгын иҫкәртә: «Мәүлиягә быел унике тулды. Кечкенә чагыннан ук аны «дәү әнисе кызы», «чат дәү әнисе» д ип аптыраталар иде. Маңгаена табарак сикергән кара кашлары да, чекерәеп торган кечкенә кара күҙләре дә — барысы да дәү әнисенеке. Берни булса, үз әнкәсе аңа: «Син минем кызым түгел, дәү әниең кызы, бар дәү әниеңнәргә»,— дип, яисә: «Алай сүз тыңламасаң, тотармын да дәү әниеңнәргә илтеп бирермен, алар кызы булырсың»,— дип, Мәүлияне «куркыта» торган иде».

Шунда ук автор Мәүлиягә хас беренче сыйфатны әйтеп бирә: «Тик шулай да бер ягы белән кыз үз әнкәсенә бик охшаган иде. Мәүлиянең әнисе, карт кеше булмаса да, ж,ыен юк-барга ышанучан кеше. Самовар сызгырса, кунак килә. Мәче битен юса — тагын кунак. Козгын кычкырса, бусы инде бөтөнләй харап. Берәр төрле бәхетсезлекне көт тә тор».

Образның бүтән сыйфатлары яшеребрәк бирелгән, ләкин игътибар белән эҙләгәндә, VI сыйныф укучылары бу сыйфат-ларны да таба алалар: «Экзамен бирәсе көнне Мәүлия, бусаганы уң аягы белән атлап чыгып, өйалды баскычыннан төште, урамга чыкты. «Әгәр дә хәҙер,— дип юрады ул,— күршеләрнең Актырнагы каршыма чабып чыгып, койрыгын өч тапкыр болгаса, экзаменнарны бирә алам». Көн саен кызның каршысына чыга торган Актырнак (Мәүлия аңа гел ипи бирә торган иде) бу юлы да чабып чыкты, койрыгын болгый-болгый, кызның кулыннан икмәкне алды һәм кызны бераз оҙата барды». Укучылар Мәүлиянең хайваннар яратуы, аларга мәрхәмәтле булуы турында нәтиж,ә чыгаралар.

Алга таба Мәүлиянең чүлмәк белән, дәү әни белән юрау өлешләре кызның игътибарлы, күзәтүчән булуы турында сөйли. Соңгысы исә хәйләкәрлек сыйфатын да ача. Моны автор үҙе иҫкәртә: «Болай дип юрауның хәйләсе бар иде. Мәүлиәнең дәү әнисе көн саен иртән казларны чыгарып жибәрә дә үзе, күлгә төшеп баручы каз бәбкәләренә сокланып, артларынан бер кавым карап тора иде».

Әлеге эшнең ахырында авторның язу үзенчәлеге турында нәтижә дә ясыйбыз: И. Гази образ тудырганда аның һәрсифатын үзе үк күрсәтеп, билгеләп бара, еш кына шул сифатты әйтеп бирә.

Лвкин хикәя язарга этәргеч биргән төп характер үзенчәлеге күренмәле бит әле. Монысы инде тирәнрәк яшерелгән, ләкин вакыйгаларда, геройны күҙәтеп, без аны да таба алабыҙ.

Беренче вакыйгада Мәүлия имтиханын бирә алмый кайта.укучылар йыш кына аның ж,итәрлек әзерләнмәве белән анлаталар. Ләкин хикәядә Мәүлиянең уңышсызлыкка очрау сәбәбе бик ачык әйтелгән: «Мәүлия дә, әнкәсе кебек, ж,ыен чурт гүргә ышана иде. Шуның аркасында ул, яз көне берэкзаменын бирә алмыйча, көҙгә калды». Укучыларның игтибарын «шуның аркасында» дигән сүзгә юнәлтергә, авторның элеге гыйбарә аша сәбәпкә ишарә ясавын билгеләргә кирәк була. Инде бирә алмау рәүешен карыйк: «Ләкин мәктәп каршындагы коега ж,итәрәк, кызның баш очында, биектә-биектә,козгон кычкырып ж,ибәрде: —Коңгыйк! Коңгыйк!Мәүлиянең төсләре үк агарып китте. Козгын инде ул хаерлегә кычкырмый. Бирә алмыйм икән! Чырае киткән, бик КИушаган хәлдә, Мәүлия мәктәпкә килеп житте. Бик каушаган кәлдә экзаменга керде һәм бирә алмыйча елап килеп чыкты. өзекләр Мәүлиянең үз-үзенә ышанычы булмау турында курергә ярдам итән. Шуңа да ул ырым-юрауларга бирелгән. Авторның икенсе' озекне язу рәвешен күзәтик: «төсләре үк агарып китте, «чырае киткән, бик каушаган хәлдә, Мәүлия мәктәпкә килеп ж,итте», «елап килеп чыкты» гыйбарәләре авторның иядәге үзенә ышаныч булмауны бирү үзенчәлеген кү-I" |м .» ярдәм итә.

Икенче вакыйгада Мәүлия имтихан бирү-бирмәүне әбисен 1Ту белән бәйләп юрый. Инде экзаменын биреп чыккач .1, койма артында әби түгел, бозау булганын белеп, кәлеп■ пир.). Үҙенең юрауга ышануыннан, үз-үзеннән көлү Мәүлия■ ,пс1|(М1дә ырымнарга түгел, үзенә ышану уянуы турындащ.Кабатлап укыганнан һәм өзекләрне тикп1ергәннән соң 1>К,әләр ясыйбыз. Алар якынча мондый булырга мөмкин:

' 81

Мәүлия — 12 яшьлек укучы, әнисен һәм әбисен-бабасын бик ярата, игътибарлы, мәрхәмәтле, күзәтүчән. Ләкин аның бер тиҫкәре ягы бар: үз-үзенә ышанычы юк. Ул үзенә түгел, юрауларга ышана, шуның аркасында имтиханын бирә алмый. Ләкин, икенче тапкыр юравы дәрес булмаганын белгәч, ул кәлеп ж,ибәрә. Бу көлү Мәүлия күңелендә ышаныч уяну хакында сөйли.

Мондый гомумиләштерү-нәтиж,әне баштарак, мәҫәлән V сыйныфта, укытучы үзе чыгара. Соңрак, аның белән бергә­ләп, әңгәмә рәвешендә, укучылар үзләре әйтеп бирә алалар, тора-бара ул укучының геройга, әҫәргә, язучы иждтына мөстә-кыйль бәясе төсен ала башлый.

Холык-фигыльне ачуда вак, автор тарафыннан очраклы әйтелгән кебек тәэсир калдыручы детальләр әһәмиятле роль уйный. Образлар бирелеше аша анализлау юлында шундый детальләрне табу, алар аша нәтижәләр чыгару анализның мөһим методик алымына әйләнә.

Бу анализ юлында аерым, тикшерелә торган образ белән бәйле өзекләрнең эчтәлеген сәйләү, аларны ятлау кебек алымнар беренче урынга чыга. Әсәрдән өзекләрне яҙып алырга күнектерү яхшы. Мондый алымнар, бер яктан, дәрестә анализ эшендә укучыга ярдәмгә килсә, икенче яктан, сыйфат-лама, сочинение язу өчен әҙер материал булып тора. Герой-ларны бер-берсе белән, төрле әсәрләрдәге образларны, герой һәм аның прототибын чагыштыру алымнары да анализ юлының үзенчәлегеннән чыгып кулланыла.

Еш кына бер герой хакында башка катнашучыларның (бу бигрәк тә драма әсәрләрен анализлау эше белән бәйле) фикерен, әйткән сүзләрен ж,ыю, шулар аша әлеге образ һәм фикер әйткән геройлар хакында тулы бер күҙаллау булдыру зарур. Мондый детальләр шулай ук образны аңлауга, аны сурәтләү чараларын билгеләргә ярдәм итә, баланы уйланып укырга өйрәтә.

Образлар бирелеше аша анализлау дәресләре төрлечә оеш-тырылырга һәм уздырылырга мөмкин. Түбән сыиныфларда әңгәмә, югары сыиныфларда эзләнүчән әңгәмә яки эзләнү (эвристик) ысулы нәтижәле. Әңгәмәдә кереш, материал өстендә эш һәм нәтижәләр чыгару әлешенә игътибар итү кирәк була. Кереш укучыга образ өстендә мөстәкыйль эшләргә, эҙләнергә, уйланырга юл күрсәтә. Материал өстендә эшләү вариантларын без карап үттек. Аны алдан укытучы әҙерләгән план, сораулык буенча да, кечкенә, дифференциаль биремнәр ярдәмендә дә баш-кару мөмкин. Нәтижәләр исә дәфтәргә яздырып куелса яхшы.

Сирәгрәк, әдәбиятны аңлау ягыннан йомшак сыиныфларда \-ы.ггучының сөйләве, күчермә ысул белән дә очрашырга туры | п1,). Югары сыиныфларда тикшеренү ысулы, укучыларның мш-тәкыйль эшләве киң кулланыла. Алдан әҙерләп килгән (Оклад, чыгышлар ясау, укучыларның әдәби-тәнкыйди мәка-Щлөрне тикп1ерү-мөнәсәбәт белдерүләре, яҙма эшләр: сыйфат-|ВМа, бәяләмә, рецензия, сочинениеләр язу, график алым — Цблица, диаграммалар куллану шундыйлардан.

Образлар бирелеше аша анализлау юлы аерым теоретик "ниенчәләрне тирәнрәк аңларга юл ача, аларны куллану | үискмәләре булдыра. Герой, образ, лирик герой, персонаж, ш п, характер, пейзаж, символ, язучының геройларына мөнә-I пмт<\ аларны сурәтләү алымнарыннан башлап иждт ысулы, |"1ы.мешләренә кадәр шушы анализ юлы белән бәйләнештә 1әтелә, тикшерелә, өйрәнелә ала.

Мәктәптә образлар бирелеше аша анализлау кеше образ-'ы|и.| белән чикләнми. Пейзаж сурәте, әйбер-образлар, хис-| ичереш, символдар да анализның аерым баскыч-этап-ИИрында үҙәккә чыга. Боларга игътибар итү, мәгънәсен ачык- * Ну, әҫәр тукымасындагы ролен-әһәмиятен билгеләү шулай \>к анализның мөһим шарты булып тора,. Мәҫәлән, Ә. Ени-I инең «Әйтелмәгән васыять»ендә камчы образы шундый-цврдан. «Автор артыннан бару» юлы белән чагыштырып, и.1|нч-ләрне эҙлекле күзәтик. Беренче дәреснең кереш булуын иҫкәртеп үткән идек. Образлар бирелеше аша анализлаганда, Икенче дәрес хикәядәге өлкән буын образлары турында • ■ц мшүгә багышлана. Бөтен әҫәр текстында Акъәби һәм Миңлебай карт образлары аерып алына, шулар ярдәмендә • ■и ш буынга хас сыйфатлар ачыклана. Монда Акъәби һәм Миңлебай картның далада очрап1у күренеше дә (хикәянең ишим), Акъәбинең васыяте, Миңлебай картның әҫәр ахы­рында әйткән сүзләре дә игътибарга алына. Шушы дәрестә, ним. ягыннан туры килмәсә дә, рухи хасияте белән өлкән " м н ның бер вәкиле итеп карала ала торган шагыйрь обра-И.11111 тукталу сорала. Шагыйрьнең жаны-йөрәге белән өлкән '• ынга якын торуы, шул байлыкны урта һәм яшь буынга

иырырга тиешле кеше булуы, ләкин чынбарлыкта ша-

| мйрьне аңламаулары хакында да сүз алып барыла.

Өченче дәрес әлеге күренешнең тамырын ачыклый: ул |фТП, яшь буын образлары турында сөйләшүгә багыгдлана. Уртп буынның туган ж,ирдән һәм өлкән буын өчен изге Гйшончәләрдән ераклашу юлы ачыклана, яшь буынның Мйртлар белән аңлаша-аралаша алмау сәбәпләре билгеләнә.

83

Шул рәвешле, дәрес материалы васыятьнең ни өчен әйтел-мәвен, өлкән һәм урта, яшь буын арасындагы упкынның тирәнлеген күрсәтә.

Дүртенче дәрес камчы образы тирәсенә жыела. Акъәби үлгәннән соң, аның балалары, буыннарга тапшыру өчен, бүре тотканда кулланыла торган камчыны саил ап алалар. Карчык исә, матур киемнәр, биҙәнү әйберләрен васыять итәргә теләп, камчыны хәтергә дә алмый. Яшь буын әйтерсең лә явызлык символын сайлый, матурлыктан баш тарта, аны театрда яки музейларда карый торган биҙәккә өйләндерә. Шул ук вакытта камчы — яра сала торган корал, әйтерсең лә язучы хикәядә күтәрелгән проблемаларны иҫкәртеп, безнең күңелләргә дә эз сызып куя.

Проблемалы анализ юлын икенче төрле итеп проблемалы-тематик анализ дип тә йөртәләр. Проблемалы анализ уку-чыларда мөстәкыиль танып белүгә ихтыяж, тудыру, эзләнү сәләтен үстерү, иждди эшчәнлекне активлаштыру ягыннан отышлы. Бу юл анализны ижади эзләнү формасында коруны күздә тота. Анализ эчтәлеге проблемалар кую һәм аларны чишү рәвешен ала. Проблемалы анализ юлы укучыларның мөстәкыиль фикерләвен үҙәккә куя, шуңа күрә дәресне оештыру һәм балаларның әдәби материалда иң мөһим сорау һәм проблемаларны бил гел и, аларны чишү юлларын эзли һәм таба белүе мөһим роль уйный. Анализ фәнни тикшеренүгә охшаш: укучы проблемалы ситуацияне күҙәтә, проблемалы сорауга жавап таба, логик анализ ысулдарын файдалана һ.б. Проблемалы анализ юлының тагын бер ягы бик әһәмият-ле: ул, бер яктан, әдәби әсәрне тирәнрәк аңлау һәм бәяләүгә ярдәм итә, икенче яктан, укучы һәм укытучы арасында хеҙмәттәшлек мөнәсәбәтләре урнаштыру, укучының мөс­тәкыиль эшчәнлеген үстерүгә китерә. Чөнки укытучы белем һәм тәрбия бирү максатыннан сайлап алган проблемалар укучыны актив эзләнүгә этәрә. Моннан тыш, киҫкен проб­лемалы ситуацияләр тудыру һәм укучыны шуның белән кызыксындыру үзе үк анализ алымнарына бәйле. Анализ никадәр тирәнрәк булса, ул шулкадәр үк проблема һәм каршылыкларны ача, димәк, укучыларны да кызыксындыра. Әйтергә кирәк, проблемалы анализ үзе фәнни танып белү, тикшеренүнең кайбер психологик һәм логик элементларын файдалана, шуларга таяна. Ләкин төп проблемалар булып әдәби әҫәр һәм язучы иждтында күтәрелгән мәсьәләләр тора һәм аларны чишү укыту-тәрбия максатларына буйсына, укучының ижади эзләнү, танып белү эшчәнлеге дәрәж,әсендә ойошторыла. Әдәбият дәресләрендә проблемалы анализ түбәндәгек олкәләрдә кулланыла ала:

I. Язучы иждтының, өйрәнелә торган әсәрнең чор белән | ш I.шешен ачу.

Язучы тормышы һәм шәхесе-характерының ижатына штысын күрсәтү.

.'(. Әдәби әсәрнең ижат тарихын ачыклау.

I. Әсәрне кабул итәргә әҙерләү.

Г). Анализ һәм синтез эше.

<>. Язучы стилен, әҫәр үзенчәлекләрен күзәтү.

7. Язучы ижатының үз чоры һәм бүгенге көн мәдәния-н пюре урынын билгеләү (Беляев М. А. Познавательные зада­чи п обучении литературе//Познавательные задачи в обучении IVмл 1 гитарным наукам./Под ред. И. Я. Лернера.—М.: Педа-Рвгика, 1972.— С. 147).

11роблемалы анализ, беренче чиратта, проблемалы ситуация |\/н.фу белән бәйле. Проблемалы ситуация каршылыкка Корыла. Әҫәр анализлаганда яки чор әдәбиятын, язучы н катын өйрәнгәндә, төрле каршылыклар белән очрашабыз: шкшерелә торган вакыйга, чор, герой характерлары ара-| ындагы, автор уйланмасы һәм әсәрдә вакыйгалар үҫтерелеше мрасындагы, герой яки әсәрне әдәби тәнкыйть бәяләвендәге; Цтор идеясе һәм укучылар нәтижәсе арасындагы һ.б. каршы-|ЫКлар. Ләкин төп каршылык тикшерелә торган мәсьәләгә уку­чыларның төрлечә якын килүеннән үҫеп чыга, ул фикерләүне умчи, сораулар тудыра, эзләнүгә этәрә. Шул рәвешчә, проблемалы ИГГуация исбатларга кирәк булган гипотезага әйләнә.

Мәктәптә, аерым әдәби әҫәр миҫалында проблемалы анализ ■ ш кына берничә чишү юлы, жавап варианты бирелеп, шуның •г» |гәл-дәресен сайлап алу кебек башкарыла. Яңа идея тудыру Псмән беррәттән, теге яки бу мәсьәләгә туры килгән ждвап илриантын саил ау да мөһим. Чөнки бала дәрес юл ны мөстә-КЫЙль эҙләнеп, уйланып билгели.

Проблемалы ситуация тудыру, барыннан да элек, башлап | ийорерлек, темага керешеп китәрлек сорау табуны таләп итә. ш кына анализ тулысы белән бер сорау тирәсенә жыелып Пггәргә мөмкин. Мәҫәлән, К. Тинчуринның «5Ңилкәнсезләр» комедиясен анализлауны «Автор кемнәрне жилкәнсезләр дип гииый?» дигән сорау тирәсенә ж,ыеп була. Әҫәр өйрәнүгә ирограммада 5 сәгать вакыт каралган. Һәр дәрес, үз чира-тмнда, бер яки берничә проблемалы сорауга таркала. Шуларга |Цавап эҙләү барышында Батырхан гына түгел, Сөнгатьнең И жилкәнсезләр рәтенә керүе билгеләнә. Автор шулай

85

күрсәтергә теләгәнме яки юкмы — тексттан мисаллар ж,ыела. Гадел ж,әмгыять төзү юллары мәсьәләсе куела. Авторның тип л ар тудыру осталыгы күҙәтелә һ.б.

Аерым бер ситуациядә ждвап вариантларын тикшерергә мөмкин, дидек. Мондый эшне без К. Насыйриның «Әбүга-лисина» повесте материалында эшләдек. Аңа VII сыйныфта ике сәгать вакыт бирелгән. Беренче сәгать, нигездә, язучы турында мәгълүмат бирүгә һәм әҫәр сюжетын ачыклауга багышлана, икенче сәгатьне проблемалы сорау тирәсендә туплыйбыз: «Гыйлем кемгә хеҙмәт итәргә тиеш?» Әңгәмә барышында түбәндәге жавап вариантлары тикшерелә:

1. Гыйлем халыкка хеҙмәт итәргә тиеш, ә күп кешегә, барыннан да элек, патша аркылы ярдәм итеп булыр иде. Әбүгалисина бер Хәлвәфрүшне генә бәхетле итәргә тели. Ә Әбелхарис, патшага киңәшче ролендә, бөтен патшалык хал-кына ждңеллек китерә ала.

2. Гыйлем аерым кеше бәхетенә хеҙмәт итәргә тиеш. Әбелхарис патшага, үз мәнфәгатьләрен кайгыртып, хеҙмәткә керә. Ә Әбүгалисина бер кешене бәхетле итә. Һәр гыйлемле кеше башка берәүгә бәхет китерсә, дөньяда бәхетлеләр күп булыр иде.

3. Гыйлем мәхәббәт һәм матурлыкка хеҙмәт итәргә тиеш. Әбүгалисинаның Хәлвәфрүш һәм патша кызына ярдәме аерым бер кешегә булышу түгел, ул мәхәббәт һәм матурлык көрәше булып типик л аша.

4. Гыйлем яхшылыкка хеҙмәт итәргә тиеш. Әбүгалисина һәр адымда яхшылык кыла, аның Хәлвәфрүшкә ярдәме — яхшылык эшләү. Ә Әбелхарис бары тик начарлык эшли, яхшылыкны булдырмаска тырыша.

Текст өстендә эшләп, укучылар дүртенче вариант дөресрәк дигән фикергә килә. Бу автор позициясе булып аңлашыла.

Әдәби әҫәр — сәнгать тәре, шуңа да әсәрнең күп мәгънә-лелеге төрле кешеләр тарафыннан үзенчәлекле аңлануга илтә. Проблемалы сораулар белән эшләү дә бертөрле ждвапка китермәҫкә мөмкин. Мәҫәлән, Ш. Камалның «Акчарлаклар» повестей анализлаганда кулланыла торган проблемалы сорау-ның берсе — «Ни өчен Гариф диңгеҙгә невод ны коткарырга ташлана?» Укучылар мәсьәләнең үзләренә якын, аңлаешлы ягын шунда ук бил гел иләр: Гариф кыю, батыр егет. Ләкин монда икенче сәбәп бар: ул — Гарифның кешелеклелеге. Үҙенең күпләрдән көчле, ждтез икәнен белә торып, егет бу куркыныч эштән читтә кала алмый. Аннары гашыйк булган яшь егетнең башкалар күз алдында үз-үзен расларга теләве

86Ки Пиредә роль уйный. Шулай итеп, әдәбият дәресендә Проблемалы ситуация еш кына теге яки бу фикерне сайлап | и, юпәлешендә түгел, аларның берсен-берсе тутыруы-тулы-вйндыруы рәвешендә чишелә.

Пгренче, икенче анализ юлларыннан аермалы буларак, Проблемалы анализ махсус теоретик мәсьәләләр белән эшләүне Iим.ш итми. Укытучы дәрестә эзләнү (эвристик), тикшеренү ЫСул парына мөрәжәгать итә. Алымнардан текст өстендә эшләү, • т имә, биремнәр үтәү, проблемалы анализ алгы урынга чыга.

Имде анализ юлын «Әйтелмәгән васыять» миҫалында | ирыйк. Икенче дәресне «Ни өчен әҫәр «Әйтелмәгән васыять» пип лгала?» дигән сорау тирәсендә оештырабыз. Бу дәрестә !ыить үзе, аның әйтелмәү сәбәпләре ачыклана, хикәянең

I ет корылыш үзенчәлекләренә игътибар ителә.

< >ченче дәрес хикәядә әһәмиятле урын алып торган ут симво-И.1 ип багышлана. Сорауны «Автор ни өчен хикәяне Миңлебай I ч" «'үзләре белән тәмамлый?» дип куябыз. Дәрес әсәрнең •■ ■ • ипаи-буена килә торган ут символын күзәтүне, аңа салынган

• н һи.)не ачыклауны максат итә. Монда хикәянең ахырында ■ и XVI гән өмет тә, авторның сурәтләү осталыгы да иҫәпкә алына..Дүртенче дәрестә ике проблемалы сораудан файдаланырга

. «Шагыйрь—халыкның еметеме, ярасымы, әллә...?»ш (-орау буыннар арасында бәйләнеш өзелү, шуны ялгау-•п.1, рухи кыйммәтләрне тапшыручы булыр кепге образыннанN (р йуенча нәтижәләр чыгаруга алып килә. Ахырында, гомуми п.иптерүләр ясалгач, «Язучы ни өчен хикәяне кылганнар• рында сәйләү белән башлаган?» соравына бәйле, әлегеш п ың татар галимнәре арасында төрлечә аңлатылуы бел•чи.питырырга була. Иң мөһиме: сорау әдипнең осталыгып ында сөйләшергә юл ача.

Структураль (структур) анализ юлы. Лингвистикада|.кыр башыңда барлыкка килеш, 1930 еллардан 61шТлап• миг белемендәге киң таралган тикшеренү юнәлеше„б_ульга ролгән структурализм соңгы елларда мәктәп анализына, ген керде. Элеккеге СССРда 1962 елдан нык үҫеп киткән1'руктурализм юнәлешенең бап1ында торган зур галимнәр:|п М. .11 от ман, В. Н. Топоров һ.б. мәктәптә структураль анализ-и кпйбер кулланылып1 мөмкинлекләре хакында махсусыг.пәр яздылар. Татар әдәбиятын укытуга бу анализ юлын\ Г Нхин алып килде.(Структураль анализда әдәби әсәрнең структурасын тик-гү күлдә тотыла. Структура — объектның төп сыйфатларыни кирга ярдәм итә торган бәйләнеп1ләр бөтенлеге ул. Струк-тура эле:г^нтла^аң_ щыела--^ тикшерү]

юлы кысаларында башкача бүленми торган кисәкләргә-әйтә-] ләр. Объект капма-каршы куелучы элементлар яки янәшә куелучы элементлар дәрәгңәсендә өйрәнелә ала. Бәйләнеш-ләрне тикшерү барышында Ю.М. Лотман «кабатлау», «анти-теза/каршылык», «кире әйләнеп кайту» терминнарына мөрә-яҫәгать итә (Лотман Ю.М. О поэтах и поэзии. Анализ поэтиче­ского текста.— Спб: Искусство, 1996.— С. 49).

Структураль анализ билгеле бер эш тәртибе булдыруны сорый. В.Ю. Борев бу тәртипне анализ этаплары д ип а тый һәм түбәндәгечә теҙә:

1. Системаны элементларга бүлү нигеҙен табу (аксиома­ тизация).

2. Бу бүленешне дәлилләү (диссоциация).

3. Элементлар арасында бәйләнешләр урнаштыру (ассоциа­ция). —

4. Элементлар арасындагы бәйләнешләр төреннән чыгып, аларны төркөмләү (идентификация).

5. Барлык элементларны бербөтеннең өлешләре итеп ка-рау (интеграция) (Борев В. Ю. Структурная поэтика//Лите-ратурный энциклопедический словарь.— М.: Сов. энцикло­педия, 1987.— С. 428).

Структура буларак әдәби әсәрнең аерым бер элементларын да (мәҫәлән, герой бирелеше, сюжет), тулы әдәби әсәрне дә анализларга мөмкин. Бу анализ юлы билгеләр (знак), сүз-образлар, сурәтләр, символдар ярдәмендә әдәби әсәрнең тирән, яшерен катламнарына үтеп керергә омтыла.

Миҫал очен, Ф. Әмирханның «Хәят» повестенда әдәби урын һәм вакыт бирелешен структураль тикшерүгә тукта-лыйк. Мәгълүм булганча, әдәби әҫәр билгеле бер тәртиптә үсә. Әдәби әсәрдәге вакыт та, урын да тәртипле үҙгәреп тора. Әдәби вакыт өчен озынлык яки кыскалык, бертөрлелек яки күптөрлелек, чиклелек яки чиксезлек хас. Әсәрдәге вакытны өч үҙәк тирәсенә ж,ыярга мөмкин:

1. Календарь вакыт; ул нигездә даталар ярдәмендә күрсә-телә яки заман, чор кебек тәкъдим ителә.

2. Вакыйгалар вакыты;

3. Перцептив вакыт; хикәяләүче яки персонажларның әсәрдә сурәтләнеше белән билгеләнә (Николина Н. А. Фило­ логический анализ текста.— М.: Академия, 2003.— С. 126).

88

Повестьта календарь вакыт — XX йөз башы. Вакыйгалар вакыты яз башыннан (майның бер якшәмбесе, көндезге сәгать өчләр) алып икенче жәйгә кадәр аралыкны колачлый. Перцептив вакыт психологик характерда. Ул, Хәятның мәхәббәт көтүдән — өмет өзүгә, үз яҙмышы белән килешүгә кадәрге , нчфешен үз эченә ала. Бу әсәрдә вакытның өч үҙәге дә (Ымиятле. Календарь вакыт сурәтләнгән дөнья, гасыр башы | >тар тормышын күрсәтү белән дә билгеләнә. Вакыйгалар цкыты символик мәгънәгә ия: яз һәм жәй кеше тормышын-|агы билгеле бер халәтне ассызыклый. Ләкин иң мөһиме — теологик вакыт. Ул, Хәят күңелендәге хис һәм акыл Керәшен күҙәтеп, аның фикер агышы артыннан «ияреп бару» | иГн'к тәэсир калдыра, киңәйтелгән, сузылган булуы белән дә ич,)лекле.

Календарь вакыт кешеләрнең яшәү рәвешендә, көнкүреш н -1.1.1 п,ләрендә табыла. Вакыйгалар вакыты, барыннан да элек, Пейзаж бирелешендә сизелә: әҫәр башланганда матур, соклан-11.1 ч язгы күренешләр бирелгән булса, алар Хәяттагы эч пошу, пнииатьтәге щилле салкынлык, күңелсезлек белән алышына. П'ихологик вакыт исә героиняның уйлары, эчке монолог-|||||и,1, хис-кичереш, хәл-халәт үҙгәреше кебек бирелгән. Болар Пирысы да анализ вакытында табыла, мисаллар әҫәр тексты-Щ.1 к, буеннан-буена чүпләнә.

Вакыйгалар вакыты һәм психологик вакыт бер-берсен• ибатлап килә. Бу кабатлау табигать һәм кеше халәтен янәшә

ярга ярдәм итә. Моннан тыш, янәп1әлек Хәятның өметләре" п и үне табигатьтәге щэй мәленә тиң итеп аңларга юл күрсәтә.Инде урынга килик. Әҫәр башында Хәят, йортыннан•н. п ми, дусты Лизалар дачасына, шәһәр читенә китә: үҙен"■или алган тар дөньядан киңлеккә атыла. Алга таба йокы1мәсе — Рәхимовлар йорты — купецлар клубы — Хәятларйорты кебек алмашынган урын, киресенчә, тараюга таба бара.| да Хәяттагы рухи халәтне кабатлый: аның үз яҙмышы| 'п ризалашуын, үз дөньясыннан атлап чыгарга ж,өрьәт М динен тагын бер кат ассызыклый.

Урын һәм вакыт (яки хронотоп) бирелешен Ф.Әмирхан пи 1 ппомиягә кора. Бер чиктән икенчесенә кадәр ара узу, бер ни чин -аның капма-каршысына хәрәкәт итү сюжет хәрә-| 'ип, Хәятның хис һәм акыл көрәше үҫешен кабатлый.

Мәктәптә бу эш тикшеренү ысулы белән башкарыла. Вакыт пнрпкчпен күҙәтеп, аңа караган өлешләрне дәфтәргә яҙып бару, илнрны үзара чагыштыру, бәйләнешләрен табу кирәк була. ^н миры урын, төрле урыннарның ничек итеп билгеләнеше шулай ук тексттан аерып, дәфтәргә яҙып алына. Алар арасындагы бәйләнешләр табыла. Урын һәм вакытны бергә, бәйләнештә карау язучы стиле хакындагы нәтижә белән төгәлләнә.

С истемалы анализ юлы. Әдәбиятны система__буларакөйрш бшс_бо2ШЫ2^-заманнарда7- юнеяр={грёк$~ралшшщш тарафыннан башлап жибәрелгән дип санала_ж__Бу эш берничә яссылыкта башкарыла: еиетежа буларак әдәби әҫәр, система буларак әдәби төр һәм жанр, система буларак автор ижаты, система буларак чор әдәбияты һәм система буларак милли әдәбият. И.Г. Не-упокоева фикеренчә, система буларак өйрәнгәндә генә, билгеле бер чор әдәбиятының төп һәм ярдәмче сыйфатларын аерыгГ чыгарып, аны бер бөтен итеп тикшереп була (Неупокоева И.Г. История всемирной литературы. Проблемы системного и сравнительного анализа.— М.: Наука, 1976.— С. 34).

_Мәктәптә системалы анализ һар әдәби әсәрне тикшерү барышындаГана хас сыйфатларны билгеләү аркылы тормышкд ашырыла. Әдәби әҫәргә хас үзенчәлекләр язучы ижатына бәя бирергә ярдәм итә. Язучының берничә әҫәрендә кабатлана торган уртак яклар аның ижатына хас сыйфатлар булаларт—■-Билгеле бер чорда ижат иткән берничә язучы ижатына бәя. биргәндә, шулай ук уртак яклар табыла. Болар исә чор әдәбияты хакында гомумиләштереп фикер әйтергә ярдәм итә. Төрле чорлар әдәбиятын янәшә куеп карау милли әдәбиятка ' бәя булып яңгырый.

без Р. Төхфәтулл-ин- ижатына да тукталабызт-Берепчо пө-весть — «Авылдашым Нәби» (1957). Аның төп герое — гади авыл кешесе, хеҙмәт кешесе. Автор Нәбинең гадәти тормы-шын, сугыш чорында хатыны Сәрвәр белән төрле авырлык-ларны бергәләп үтүләрен, Сәрвәрне югалтканнан соңгы язмы-~ шын сәйләп бара. Ғаиләле шушы кеше соңлап кына._үҙенең чын мөхәббәтен — Зөһрәне очраткан. Нәби хисләренең сафлът^ гы, ихласлыгы белән үзенә жәлеп итә. Төптән юан, тәбәнәк буйлы, уң күҙе мәңгегә йомык, сул күҙе кызарыбрак тора торган, каш турыларын тирән яра эҙләре чуарлаган бу кеше­нең эчке дөньясы матур.

Повесть үзе 11 бүлеккә бүленгән. Һәр бүлек сугыш елла-рындагы һәм сугыштан соңгы колхоз авылы, мондагы пробле­малар хакында сөйли. Ил яҙмышының кеше язмышыннан югары куелуы, тормыш авырлыгы игътибарга алына. Шушы фонда язучы хеҙмәт белән яшәүче, ләкин эчке дөньясы бай, тиз жәрәхәтләнүчән кеше образын тудыра. Әсәрне язар га этәргеч биргән сөйләшүдә мондый сүзләр бар: «Артык нечкә күңелле дип әйтимме... Барысын да күңелеңә артык аласың син, барысын да йөрәгеңнән кичерәсең...» Шушы сүзләр Нәбигә бәя булып яңгырый.

90

Р. Төхфәтуллинның «Иолдызым» повесте (1962) да шушы сайланган сукмакны дәвам итә. Төп герой Гөлзифа яшьтән үк эш яратып үсә, сабыр һәм нык, көчле булуы белән Нәбигә охшаш. Бу повесть та ретроспекция (үткәнгә әйләнеп кайту) плымы белән язылган. Кызының үз исеме нигә Йолдыз булу хакындагы соравы героиняны истәлекләр урманына алып китә. Гөлзифа үҙенең бар тормышын күңеленнән уздыра. Йолдыз — өмет һәм ышаныч символы, Гөлзифаның да гомере өмет һәм ышаныч белән узу хакында сөйли. Ул — үзе дә туган жире өчен йолдыз. Авыл тормышына тәнкыйди бәя биреп, язучы илкүләм үзгәрешләр булмау, торгынлык, житәк-челәрнең үз мәнфәгатьләрен кайгыртуы, гади кешенең тор­мышын яхшырту кирәклеге проблемаларын күтәрә.

Ике повестьны янәшә куеп, Р. Төхфәтуллин ижатына хас кайбер сыйфатларны аерып чыгарырга мөмкин. Авыл тема-сына мөрәжәгать итүе, хеҙмәт кешесен үҙәккә кую, авыр эп1 эшләп, хеҙмәт итеп яшәүченең бай рухи дөньясын ачу шундый-лардан. Төп геройны, психологизм алымнары кулланып, уй-(|)икер, хис-кичереш хәрәкәте эчендә күрсәтү әсәрләрдә лирик башлангычның көчәюенә китерә. ЛҪәмгыятьтәге аерым бер күренешләр тәнкыйть ителү шулай ук әһәмиятле роль уйный. 1970—1980 еллар әдәбиятын өйрәнгәндә, шушы сыйфат­лар А. Гыйләжев, М. Мәһдиев иж,атларында табыла. Алар 1960—1980 еллар татар әдәбиятында авыл (крестьян) реа­лизмы дигән агым пәйда булу хакында гомумиләштерү ясарга ярдәм итә. Бу агымның төп үзенчәлекләрен билгеләү милли вдәбиятның шушы чордагы халәтен аңларга мөмкинлек бирә.

Биографик анализ .ладьи_,Еү_ юлны тәкъдим итүче

Ш. О. Сент-Бев (1804=^1&69).г^^-4^раңша-^:ә^^к^^^цън£С£^_ша^_^^ гыйрь һәм язучы— әдәби әсәрне аңлау өчен аны ижат итүченең тормыш юлын яхшы белергә кирәк дип ҫаный. Чөнки автор — тере кеше. Ул яшәгән чөрдагы -вакыжпадар, тормыш хәле, яшәү рәвеше",""" аны чолгап алган~~к^шшгәтх^!>Т~" шәхескә зур йогынты ясый. «Агач нинди — жимеше дә шун-дый» дип белдерә (Сент-Бев Ш.О. Шатобриан в оценке одного Кв близких друзей в 1803 г.// Зарубежная эстетика и теория литературы XIX—XX вв.—М.: Изд-во МГУ, 1987.—С. 40). I > иографик анализ_язучының гаиләсе, әти-әнисе, ул яшәгән >к,ирлекжең табигате, шул заман кешеләренең борчулары һәм шатлыклары хакьщда мәгълүмат бирә, шуларның-лаулыга__ тәэсирең ачыклый. Бу анализ юлы мәктәп дәреслекләрендәге литорлар фикере-бәясен чагылдырган мәкаләләрдә еш кул-паныла. Бигрәк тә 1990 еллардан алып, А. Әхмәдуллин житәкчелегендә теҙелгән программа һәм дәреслекләр бу юлга еш мөрәжөгать итә.

Аерым^бер очракларда биографик анализ алыштыргысыз. Бу, бигрәк тә, язучы иж,атында шәхси башлангыч~алга чыкканда, поэзиядә лирик герой һәм автор образлары чиктән тыш якынайганда, тормыштагы хәл-вакыйгалар язучы ижд-тында чагылыш тапканда шулай. Мәҫәлән, Х. Туфан иждтьйТ алыйк. Мәктәп дәреслекләре, Х. Туфанның автобиографик яҙмаларын файдаланып, аның шагыйрь булып формалашу-ында әнисенең роле зур булу ханында сөйли. Бу инде — биографиянең иждтына бәя бирүгә катнашуы. Ундүрт яшен-нән егет Уралга бакыр чыгару эп1енә китә. Аның беренче әсәрләре — «Зәңгәр бүре», «Урал эскиздары», «Ике чор ара-сында» һ.б.— эшчеләр тормышын яктырта. Х.Туфанның беренче чор — 1920—1930 еллар иж,атын анализлау, шул рәвешле, аның тормыш юлын күзәтү белән үрелеп китә.

Икенче чор иж,аты шагыйрьнең шәхес культы фаждгасе корбаны булуы белән бәйле аерыла. 1940—1950 елларда ша-

гыйрь шәхес һәм щәмгыять мөнәсәбәтләренең төрле якларынчагылдырган әсәрләр иждт итә. Аерым шәхес тормышы һәм кичерешләренең кыиммәте, кеше~гомере, шәхес "фәлсәфәсе-—■ ханында сүз алып бара. Ижтимагый проблемаларга бәйле туган кичерешләр, фәлсәфи уйланулар шигырьләренең үҙәгендә ята.

Өченче^юр — 1960—1980 еллар иждты сөргеннән кайткач язылган шигырьләрне берләштерә. Халык яҙмышы, милләт яҙмышы, кеше һәм яшәеш мәсьәләләрен калкытып куйган әсәрләрдә шагыйрь шәхси кичерешләрдән гомумкешелек кыйммәтләренә күтәрелә.

Шул рәвешле, Х.Туфан иж,атын чорларга бүлү, аерым этапларның үзенчәлекләрен билгеләү аның биографиясендәге төп моментлар, тарихи вакыйгалар белән бәйләп алып барыла. ^<^Мәдәни-тарихи анализ юлы. Аның—авторы И. Тэң_ (1828—1893) әдәбият тарихын кешелек жәмгыяте тарихы белән янәшә куя. Аның фикеренча, жәмгыять үҫешендәге тарихи, мәдәни үзенчәлекләр әдәбиятта чагылыш таба. Шуңа күрә әдәбият аша халык психологиясен, заман психологиясен аңларга мөмкин. Әдәби әҫәр бер үк вакытта билгеле бер милләтнең рухи халәтен күрсәтүче документ та булып тора.

Мәдәни-тарихи анализ юлын мәктәпкә алып килүчеләрнең берсе В.В.Голубков булды. Ул әлеге юлны куллану этапларын тәкъдим итте, гамәлдә файдалану мөмкинлекләрен барлады. Аның концепциясе мәктәп анализында түбәндәгечә эшләүне күздә тота:

1. Тарихи шартлар. Билгеле бер тарихи чорда язучының т |,тибарын ж,әлеп иткән, тормыш үзе беренче планга чы-|.||н.ц| проблемалар.

2. Язучы, аның иж,тимагый көрәштәге позициясе һәм ипршмлары. Нинди әдәби юнәлеш тарафдары булуы.

8. Әсәрнең темасы, идея юнәлеше.

4. Төп герой (характерлар). Бу геройлар характерындагы трмышчан, типик сыйфатлар.

б. Ярдәмче геройлар, аларның типиклыгы. Үзара һәм төп Гвройлар белән бәйләнеш-мөнәсәбәтләре. Үҙәк проблеманы пч у га ничек ярдәм итүләре.

6. Сюжет. Аның үҫеше. Ни дәрәждцә сюжет характер-Парны һәм әсәрнең идея юнәлешен ачуга хеҙмәт итә?

7. Башка элементлар: диалог, портрет, пейзаж, лирик чигенешләр, автор монологы, геройның шәхси сөйләме — аларның характерларны һәм әҫәр мәгънәсен ачудагы роле.

8. Характерларны һәм идея юнәлешен ачу чарасы буларак •сөр теле.

6. Жанр. Бу жанрның үзенчәлекләре нидә?

10. Язучының традицияләрне дәвам итүе һәм әдәбиятка ■ЛЫП килгән яңалыгы. Ул ничек үзенә кадәргеләрне дәвам т,» һәм нинди яңалык кертә?

11. Язучы ижатының үз заманы һәм киләчәк буыннар өчен .>||.)мияте (Голубков В. В. Методика преподавания литера­туры.—М.: Учпедгиз, 1962.— С. 298—299).

Күргәнебезчә, анализ юлы әдәби әҫәр өйрәңүң.е милли тарих, ижтимагый хәл-вакыйгалар өйрәнү белән бәйләп алып бнра. Әдәби әҫәр, барыннан да бигрәк, эчтәлек ягыннан, сурәтләнгән чор, аның чынбарлыкка тәңгәл килүе, типик иоразлар тудыра алу мөмкинлекләреннән чыгып бәяләнә. Нүген мәктәптә әдәбият тарихы, IX—XI сыйныфларда әдә-Пият курсы шушы анализ юлына да еш мөрәж,әгать итә.

Миҫал өчен, Г.Исхакыйның «Ул әле өйләнмәгән иде» кәрен алып карыйк. Ул XX йөз башы татар тормышында очрарга мөмкин булган күренешне —татар егетенең рус кызына гапгыйк булып, аның белән «өйләнмичә генә» торып КТуын, балалар үҫтереп, эчке каршылыкта гомер кичерүен сурәтли. Мәдәни-тарихи анализ гасыр башы татар тормышына бәя бирүдән бан1лана. Шәмсетдин авылдан килеп шәһәрдә яшәүче татар кешесенең типик үрнәге булу, язучының шул чор атмосферасын, авыл һәм шәһәр тормышының ж,ентекле картинасын тудыруы игътибарга алына. Бер үк хәлгә — кат-маш гаилә тормышына Шәмсетдин һәм Анна Васильевнаныңике төрле караш-мөнәсәбәте менталитет, традицияләр тәрле-легенә бәйләп аңлатыла. Шәмсетдиннең эчке каршылыгы — рус белән гомер итүнең киләчәге юклыкны аңлаган хәлдә, татар кызына әйләнә алмау — татар жәмгыятендәге күчеш чодына хас күренеш итеп билгеләнә.

^^Чагыштырма-тарихи анализ юлы. Аның башында рус галиме А.Н. Веселовский тора (1838—1906). Тарихилык принцибын иң әһәмиятле санап, ул төрле милләтләр, чорлар мәдәниятендә охшашлыклар әзли. Мотивлардагы охшаш-лыклар, сюжетлар кабатланышы игътибарга алына.Бу анализ юлы борынгы һәм урта гасырлар әдәбиятын өйрәнгәндә, П1әрык әдәбиятлары арасындагы типологик охшашлыкларны билгеләгәндә игътибар үҙәгенә куела.

Шәрехләү (интерщщхация)— әдәби әҫә^гә^шаxxж-^вя_^^ФҮ-₎- мөнәсәбәт белдерү, аны үз күңелеңә якын өлөшләрен кал- кытып куеп анализлау дигән сүҙ. Билгеле булганча, әдәби әсәрне аңлау барышында интуитив башлангыч, аны эмоцио­ наль кабул итүдә әһәмиятле роль уйный. V

Мөселман дөньясында борын-борыннатг әдәби яки ^әнни текстларны аңлату, шәрехләү киң таралган була. Коръәнне, ислам дине кагыйдәләрен аңлатучы, яКи логика, синтаксис, морфология кебек фәннәрдән комментарийлар бирүче мең­ләгән китаплар языла.

1950—1970 елларда немец галимнәре, герменевтика тео-риясенә таянып, шәрехләүне әдәбият белеменең тикшерү ысулы буларак тәкъдим итәләр. Дәрес, алар арасында да фикер төрлелеге яшәп килә. Мәҫәлән, Гуго Фридрих әдәби әҫәр аңлауны аны уку аша рәхәтлек кичерү белән бәйли. Кайбер галимнәр, мәҫәлән, Эмиль Штайгер интерпретацияне аналитик анализга тиңли. Ул, хәтта, «дәрес шәрехләү» дигән махсус төшенчә куллана. Бу эш әсәрне ярату, аңа соклану белән чикләнмичә, эрудиция, сабырлык сорый д ип белдерә. Шәрехләү, В.Е. Хализев фикеренчә, әдәби әсәрне «эчтәлекле форма» буларак кабул итүне сорый (Хализев В.Е. Теория литературы.— М.: Высшая школа, 1999.— С. 109). Бер үк вакытта анализны ничек ясарга кирәклекне әҫәр үзе «әйтеп тора» дип санала. Ягъни әсәрнең үзенчәлекләре, бу очракта, эш ысулын би л гел и.

Шәрехләү методикасы, барыннан да элек, әдәби әсәрне катламнарга бүлүдән башлана.Әдәби әсәрдә эчтәлек катламы, объектив һәм субъектив эчтәлек, ягъни сюжет эчтәлеге һәм язучы донъясы аерып чЫгарыла.Әсәрдә нинди башлангычның югары күтәрелүенә бәйле, фәлсәфи, дини, эстетик, әхлакый| ш чамнар жөнтекле тикшерелә яки әдәби әсәрнең аерым ионтлары (образлар, детальләр, ижтимагый проблематика 11 п.) и гътибар үҙәгенә куела. Яки әҫәр ассоциатив яссылыкта, ммтсртекстуаль планда бәяләнә. Шулай итеп, шәрехләү, бер интлм, әсәрнең үзенә, детальләренә, нюанеларына басым ясый, НКенче яктан, әсәрне әдәби контекстта күҙәтә. Шәрехләү

сгасыннан караганда, әдәби әсәрне бервакытта да туды-

||. а анализлап бетерү мөмкин түгел. Шәрехләүченең

11V | > ы чы — әсәр тукымасындагы күҙгә күренми торган «жеп-'|.||)»не тотып алып, сүзләр ярдәмендә күрсәтү.