3. Сыйныфта эшләү нечкәлекләре

Мәктәптә эпик әҫәр өйрәнү төр һәм жанр үзенчәлекләренә нигеҙләнә, дидек. Бу хәл анализ барышында гына түгел, бәлки эш баскычларында, ысул-алымнар сайлауда, дәресне оешты-руда да күҙәтелә. Чыннан да, эпик әсәрләр белән эшләүнең үз нечкәлекләре бар. Этаплап, без шуларга күз төшерербез.Эпик әсәрләрне өйрәнү алдыннан, бигрәк тә V—VIII сый-

|шарда кереш дәресләр (дәрес — биредә шартлы берәмлек)

|Цдыру кирәк була. Бигрәк тә әсәрләрне аңлау-анализлауга к ш.шеш бирүче кереш дәресләр еш кулланыла. Хәтта кереш д.фесләрнең башка төрләренә мөрәж,әгать иткәндә дә анализ юлларын билгеләү, анда күтәреләчәк мәсьәләләрне кузгату ихшы. Чөнки эпик әҫәр — күләмле, зур колачлы. Мәктәптә |ЯЫ тулысынча өйрәнү-анализлау мөмкин түгел. Шуңа күрә д.» анализда каралачак өлөшләргә алдан ук укучының игъти-Сшрын юнәлтеп кую әсәрне уку барышында билгеле бер ки-сжләргә, мәсьәләләргә тукталырга, аларны аерыбрак укырга, упланырга мәж,бүр итә.

Мәҫәлән, V сыйныфта Г. Кутуйның «Рөстәм маждрала-ры»н өйрәнә башлар алдыннан язучы биографиясеннән күп-медер күләмдә мәгълүмат бирелә. Әсәрнең язылу тарихы, әдипнең күҙгә күренмәү турында уйланулары, эзләнүләре, нзып калдырган фикерләре повестьта бу мәсьәләнең үҙәк проблема икәнен дә күрсәтеп тора. Ә инде әсәрнең сугыш чорында язылуы, ул вакытта туган әсәрләр, үзенчәлекләре турында сөйләшү повестьның идеясен аңлауга ярдәм итәчәк.

Эпик әсәрләр белән эшләүнең беренче баскычында кызык-лы өзекләр укылырга мөмкин. Кайчак укытучы әсәрне укыр алдыннан аның турында үз фикерен, мөнәсәбәтен әйтә, гомуми генә геройлар яҙмышы белән таныштыра. Мондый алым да күләмле, зур эпик әҫәргә юнәлеш бирә, аның белән кызыксындыра. Мәҫәлән, VIII сыйныфта М. Юнысның «Шәм­дәлдәрдә генә утлар яна» повестей өйрәнүгә 3 сәгать вакыт бүленгән.

Беренче — кереш дәрестә, автор турында белешмә бир-гәннән соң, әсәрдә сугыш чоры белән бәйле жөмгыятьтәге кимчелекләр: аерым кеше — властька ия шәхес — мәнфәга-тенең өстен булуы, карьера ясау һәм бүләк алу өчен кешеләр гомерен куркыныч аҫтына кую, ялагайлык һәм ясалмалы-лык хөкем сөрү кебек яклар күрсәтелүе хакында сәйләү, әсәрнең сюжет ж,ебен сузган Сәйрин Сәләхов яҙмышы белән янәшә Марсель Ялчинский образы һәм шуның ярдәмендә татар әдәбиятында беренче булып кырым татарларының фажңгасе мәсьәләсенең күтәрелүен әйтү урынлы. Мондый мәгълүмат укучыларның зур күпчелеген повестьны тулы ки­леп! укып чыгарга мәжбүр итәчәк. Бу исә, үз чиратында, кал­ган ике дәрестә дәреслек-хрестоматиядә урнаштырылган өзекләр белән чикләнмичә, тулы әҫәр хакында сөйләшергә, аңа анализ ясарга да юл ача.

Әсәр инде укып куйылган булса, андагы вакигалар турасында фикер алышу, тулы әсәрнең йәки аерым сюжет сызыкларының бүлеләренең эчтәлеген сөйләү яяхшы.

Укыр алдыннан уздырылып, уку га кызыксындыру тудыра» юнәлеш күрсәтә торган дәресләрдә сораулар кувла, уку вакы тында игътибар итәргә кирәк булган мәсьәләләр күтәрел*) Мәҫәлән, Г. Ахуновның «Хәзинә» романын өйрәнүнең беренче дәресендә «хәзинә» сүзенең өч: кешеләр; табигать, ж,ир-су; нефть мәгънәсендә килүен хәбәр итү укучының игътиба1)1.ш әлеге проблемаларға юнәлтә. Яки А. Гыйләж,евнең «Язгы кәрваннар» повестей укыганда, чор күренешен тудыручы урыннарны-ж,өмләләрне билгеләп барырга кушу, Ә. Еники-нең «Әйтелмәгән васыять» хикәясендә, «Ут символы нәрҫә аңлата?» дигән сорауга ждвап әҙләп, учак белән бәйле ж,ир-ләрне күзәтү кебек биремнәр кулланыла ала.

Уку ягына килгәндә, эпик әҫәр беренче кат өйдә укылса яхшы. V—VIII сыйныфларда уку эшенең гадәти тәртибе мон-дый: кереш дәрестә эсәрне уку башлана (укытучы һәм уку­чылар укуы яңгырый), өйгә тулысынча танышып чыгарга би­релә. Анализ дәресләрендә дәреслек-хрестоматиядәге өзекләр кабатлап укыла. Шуңа күрә укучыны түбән сыйныфлардан ук эсәрне кат-кат укырга гадәтләндерергә кирәк. Эпик әҫәр сыйныфта укытучы яки сүз остасы башкаруында тыңлана, укучыларның үзләреннән кычкырып яки эчтән укытыла. Эпосның детальләп сурәтләве, тел үзенчәлекләре аңлатмалар белән укуга мөрәж,әгать итүне дә сорый.

Югары сыйныфларда уку рәвеше үҙгәрә: әсәрләр исемлеге жәйдән үк бирелә, һәм укучылар зур эпик әсәрләрне үзләренә уңайлы вакытта укып куялар. Анализ дәресләрендә мөстә­кыйль танышкан тулы әҫәр хакында сүз бара, кабатлап уку исә тикшерү вакытында мисаллар китерү төсен ала.

Анализ юлларына кил сәк, хикәя өчен образлар аша яки автор артыннан барып тикшерү кулай. Повесть һәм романнар-да төп сюжет сызыгын яки сызыкларын автор артыннан барып күзәтү ждйлы. Әдәбиятны чор белән бәйле караганда, бигрәк тә IX—XI сыйныфларда, проблемалы анализ соралыпI н .ш сори у һәм оиреМИӘр! .1 >К,1111П11 бирү, ." .||и .1. ННЫҢ й

щиы м 1м11 тозү, сюжет сыамкларь илгеле\ күзвтү, I

ми әңгәмә млммнпры кулланыла. Авторның сурв1 I м.пм исә геройныц портретын табу, яаып алу, нем ы

ш ш | ш билгеләү, образларга сыйфатлама бирү, симв<

ними.!!! мәгънәсен ачыклау, әсөрнең тел-стиль яҫым күл.»' . у рәтләү чараларының вазифасын табу шикелле ими м

1МНарга мөрәжөгать игә. Эпоста автор бөясен, мом.мми.ч

ичыклну геройларның сурөтлөнешен чагыштыру, өдил I пптмаларын күзәтү, хикәяләүче образына сыйфатлама би] шпор уйланулары чагылган урыннарны билгеләү, өсв]

(н са әсәрләр белән чагыштыру, иерсонажларның СӨЙЛВМ

Күввтү кебек алымнар белән эш йөртә.

Эпик әҫәр өстендә эшләүне миҫалда карыйк. Ф. Әмирх< ими, «Нәж,ип» хикәясен анализлау хакында сәйләттек им Д|м.| өйрәнүгә 3 сәгать вакыт бирелгән. V сыйныфның тымда ук укылганга, анализ өчен автор артыннан бару ЮЛ ■ .ти ыйбыз.

Кереш дәрестә Ф. Әмирхан турында кыскача белеш РНрелеп, аның балалар өчен, балалар хакында язуы иҫкәрге Шушы дәрестә беренче бүлек укыла, күҙәтелә.

Хикәянең башламын (сюжет сызыгында ЭКСПОЗИЦ! \|.|>1тучы укый, аннары эчтәлеккә кагылышлы мондый СО] Ввм бирем куя:

• Ни өчен Гомәрне Нәж,иптән артыграк мактыЙЛ веяләр?

• Бу хәлгә Нәж,ипнең мөнәсәбәтен күрсәткән ж,омл табып укыгыз.

Бүлек укучылар тарафыннан өлөшләргә бүлеп, кычкыр укып чыгыла. Вакыйганың эчтәлеге сөйләтелә. Әсәрноң I исеменнән хикәяләнүе ачыкланып, вакыйга эчендә НәждШ! кәефе үзгәрү күҙәтелә. Нәж,ипкә бәя бирелә. Боларны ВЦП алымы белән башкарырга мөмкин.

Дәрес вакытында икенче бүлекнең башы укытучы Т| (|)ыннан кычкырып укыла. «Икенче көн иртә белән ми1 башым үземне Мәрфуга апага ничек итеп батыр, ҺөяВ) Икенче /и»!"'»- өйдө укылган булекнөң вчтөлеген сөйлоүдән башлана. Мондыйрак сораулар кузла:

• Ни өчен Нәжип «батырлыклар» күрсөтерга уйлый7

• Ул теләгенә ирешәме?

• Нигә Мәрфуға апа Нәжипне мактамый?

Давыл һәм яңгыр сурәтләнгән урын кычкырып укытылв| Аның хикәядәге вазифалары: балчыктан сын ясауның с>Г>.> бе; Нәжип күңелендәге давылга ишарә булуы ачыклана. Я ну чының кеше кичерешләрен белдерү өчен пейзажга мөрә-жәгать итүе билгеләнә.

Ике вакыйгадан Нәжип күңелендә барган уй-каршы лыкларны сурәтләгән урыннар табып, кычкырып укытыла, бәяләнә барыла. Шулар ярдәмендә Нәжипкә сыйфатлама бирелә. Моннан тыш, язучының Нәжип уйларын, фикерләрен яҙып, аның күңелендәге давылны үзеннән сөйләтүе, психо­логизм алымын файдалануы әйтелә. Авторның Нәжипкә мөнәсәбәтен ачыклау омтылышы ясала.

Вакыйгаларда Гомәр һәм Мәрфуга апа образлары күҙәте­лә. Гомәрнең Нәжип белән чагыштырып бирелүе һәм бер ягы (һәнәрле булу) гына бәяләнү турында нәтижә ясала. Мәрфуга апаның портреты чәчелеп урнашуга, Нәжип аның гел тышкы кыяфәте һәм ягымлылыгы турында сәйләүгә игътибар ителә. Ф. Әмирханның сурәтләү осталыгы хакында гомумиләштерү ясала, өйгә эш итеп хикәяне яңадан бер кат укып чыгарга кушыла.

Өченче дәрес хикәянең тулы әчтәлеген сөйләүдән башлана. Шул вакытта әсәрне вакыйгаларга аерып, аларга исем кушып барабыҙ. Вакыйгаларда Нәжип характерының үзгәрүе бил­геләнә. Әсәрнең темасы, идеясе ачыклана. Төп фикерләр дәфтәргә яздырыла. Йомгаклау дәресенең калган әлешен сочинениегә әҙерлек рәвешендә уздырырга була.

Күрәбеҙ, беренче дәрес — күчермә, икенче, өченче дәресләр эзләнү ысулына нигеҙләнде.

Миҫалдан күренгәнчә, йомгаклау дәресләре эпик әҫәр ту-рындагы фикерләрне бергә туплый, жыя, аңа гомуми бәя бирә. Эпик әҫәр өйрәнү дәресләре яки әсәрнең аерым вакыйгала-рын тикшерү һәрвакыт ниндидер нәтижәләргә китерә. Мәҫә­лән, V сыйныфта өйрәнелә торган Ә. Еникинең «Курай» хикәйәһендә өс вакига бар, беренчесе- курай тураһында легенда. бпшкаларга титкере торгам увн кора|м булуы каиында нөтиж.9 ясыйбыз. Икенче никыйга —| Тимербай карт сурәтләнгән өлөш: ул кипкән көпшәлән көй чыгуныц могжиза булуын сөйли. Оченче — Миңлегәрәй бишкортлардагы мәжлес турында язганда, курайның|.|| доньясына алып китү, матурлыкны күз алдына китерүН11.1 күрсәтөлө: «Һнч ычкына алмый идем мин ул татлыи ирлектән... Потен доньямны онытып, ләззәтеннән, сызланды-ц (.шили жыларга житешеп тыңлыйм да тыңлыйм... Күз• I (ымда үҙенең якты киңлекләре, тын түбәләре, ак тирмә- 'р. . утрауда йөргән жылкылары белән кылганлы дала әкренМ11.1 жаелә дә жәелә... Бик биектә бөркет салмак кына йөҙә.I ракта ялгыз жайдак шәүләсе күренеп кала, әллә кайда гына•1> 1.М1 ( ызгыруы ишетелгән кебек була... Һәм иң гаж,әбе, шул(влада ак таҫтарлы жиңгәнең муенына корык салган бияне| п ны п утырганын бик ачык итеп күрә торган идем...»

Помгаклауда шулар бергә ж,ыела, әлеге сыйфатлары белән Курайның ж,ыр-моңга гашыйк итүе, халыкның тормышын, мпңмарын, күңел байлыгын яраттыруы хакында гомуми нә-I и,к.) ясала.

Номгаклау вакытында авторның уйланмасы һәм аның Мвр аша әйтергә теләгән фикере турында сөйләшү, әҫәр I>лмкаларыннан чыгып китеп, анда күтәрелгән проблемаларга \| учыларның карашын, мөнәсәбәтен белү, әсәрдә сурәтлән-г.ишэр һәм тормыш хакында сөйләшү дә башкарыла. Эпик Юврләрне йомгаклау дәресләре, нигездә, әңгәмә рәвешендә үтә. I Очинениеләр язу, ижади биремнәр үтәү дә укулының әҫәргә карашын, бәясен белү өчен кирәк.

Йомгаклау дәресләре анализ барышында укучылар төше-п(Ч1 житмәгән, аңлап бетермәгән бөтен мәсьәләләрне ачыклый. Әсәрнең үзенчәлекләре билгеләнә. Соңгы нокта булып яңадан сәнгатьле итеп берәр вакыйганы уку да, шул әдипнең башка әҫәрен укырга тәкъдим итү дә, укучылардан гомумиләш-■1'ерүләр ясату да, мөстәкыйль яҙма эшләр дә торырга мөмкин. Әлбәттә, эпик әҫәр өйрәнгәндә дистәләгән алымнар кул-ланыла. Әҫәр тикшерү вариантлары да төрле. Ләкин алар ба­рысы да бер максатка: эпик әсәрне аңларга, бәяләргә өйрәтүгә юнәлдерелә. Әҫәргә салынган мәгънә тирәнлеген, матурлыкны, әдипнең осталыгын күрсәтүгә хеҙмәт итә торган теләсә нинди алым, эш тәре файдалы, нәтижәле, кирәкле.

127

Алтынчы бүлек