Хуучн үгд худл уга (1)

–Юн гидг юм авч ирләч, нанд? Орсмуд наад бәрх. Үнчн үкчәнәлм, – гиҗәнә.

–Уга, арhулдҗатн, уурнь күрәд уга.

Дәкәд орс цокад бәәнә, одак дасчксн күн цокад уңhаhaд, көләрн цокад, haрарн цокад, улан haлз кеhәд хайчксн. Тегәд, одак уурнь күрәд, эргәд йовҗаhад, шүүрәд авч. Барун hарарн шүүрәд авад, толha деерән иигәд, эргүлҗ-эргүлҗәhәд, орс тал шивәд оркна. Һартнь нем юмн үлдҗ,гиҗәнә.Һaриньсуладхәләхлә,орсинэрмгтәхавсинь,негхавсиньэрмгтәhиньатхадавсн кевәрн, одак ик чаңhар хүрүлчкәд шивхлә, тасрад йовҗ оч. Тиигҗ нег марhаһинь авч. Диилчкв нег марhа.

Хойрдгч марhань. Маляhар цокдг кү хәәҗ. Орсмуд чашкар цокдг күүhән олад авчкҗ. Хальмгуд энд-тендәhәр бәәх, хәәҗ авх кергтә. Тегәд, хәәhәд, эргәд шинҗләд йовҗ, нег худг деерусасхҗахкөвүгхәләхлә,иклшамдhакүнболҗадгч.Алгмөртергндзүүчкәд,бочкдзаңhар ус кеhәд [бәәнә]. Нә, мел үнгиг авнав. Авч ирәд, хотна толhачла күүндәд, көвүнәс сурҗана:

–Чи маляhар цокдвч?

–Ээ,цокдв.Йосн,сәнмалячв.Зугугатяболад,байнкүүндусзɵɵдгәркөдлдв.Нә,йовхмн. Шангинь өгәд, хальмг hазрт авч ирчкәд, хальмг ишкә герт дотраhар термәс хальмгт бәәсн сән маляг цугтнь дүүҗлчкҗ. Негхн маляч авч цокхнь болхгов. Тегәд, хальмгин баатрмудын маляг цугтынь дүүҗлчкәд, хальмг хурдн мөрдиг hаза авч ирәд, сөөчкв цугтаhинь.

–Нә, орад, маляhан шүүҗ ав.

Орад хәләҗ-хәләчкәд, маля угаhар күрч ирҗ.

–Нә, тер мөрд тал одад, шүүҗ ав. Одад эргчкәд, мөрн уга ирҗ.

–Нә, яhҗ йовнч? Чамаг, маля ав эс гилү, эсий?

–Альхнддассарнмаляһанбәрнәв,аарцгдассарналгануннав.Медгдвү?Эврәнньмɵрән. Шинҗләч келҗәнә:

–Йостал эн күн! Мɵрн чигн арнзл, бийнь – баатр.

Тегәд, тер алг мɵртә баатр сурна:

– Тер марһана ɵмн чашк маля хойриг цацулад хәләхмн.

Цацулад хәләхлә, маля ут чашкин үзүрәс хойр хурһн үлү. Түңгиг медәд авчкна, тегәд одак чавчлдх, цоклдх цагт ноолдх һазрт авч ирнә. Авч ирәд, цоклдхар седхлә, алг мɵртә күн һарад зулҗ. Шуд түрүләд зулсн кевәрн зулхла, орс күн «әәҗәнә» гиһәд, кɵɵһәд чавчҗ. Мɵринь чигн чавҗ уга, шуд толһаһинь авхар седәд. Тегәд һарт дасчксн алг медҗәнә, тас күцгдшго юмнч. Җолаһинь татад йовтл, әәлһәд авчксн күн. Толһаһинь чавчҗ авхар седәд, иигәд хүрүләд йовхла, чашкиннь үзүр үснә үзүрт күрәд ирхлә, ардан цокҗ. Ардан цокхла, хойр хурһн нүднь деернь тусхла, махлата толһань ɵрәлньго, авчкҗ. Алгас талдан мɵр унсн болхла, орс күцәд чигн авчкх [бәәсмн]. Одак альхнд дассарн маляһан бәрәд, аарцгт дассарн алган унад, тер алг күцгдлго, эзнлә аюһар йовдг. Тегәд нег цокад, махлата толһаһинь, толһан экинь авч. Тер ик марһанд алснд ял уга болҗана. Тиигҗ хойрдгч марһаһан авсн.

Һурвдгчнь. Бас хальмг арнзл һарч ирәд, тер һурвн марһаг хальмг авад, тегәд дән-даҗг уга, эн иим бәәҗ, гиһәд, ɵвгнә тууҗиг келдг салврхаһас мини тодлдг тер.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

МАРҺАН

Кезǝнǝ, орсин церглǝ зерглǝд, цергǝрн йовдг цагт, бас нег ик зүткǝн болхла, марhаhар хаhлх болна. Нǝ, юуhар марhлхмб гихлǝ?

Кезǝнǝ орс күүнд салдсин өдмг гиҗ цаhан hуйрар биш, одак хар hуйр икǝр болhдг бǝǝҗ, гиҗǝнǝ. Тернь хату. Долан өдмгиг давхрлад тǝвчкǝд, маляhар цокад, долалаhинь таслҗ чаддг залу танад hархий, гиҗ орс келҗǝнǝ. Мана болхла, мөрǝр гүүлгҗ ирǝд, чашкар чавчад, тǝǝрǝд, хойр ǝңг кеhǝд хайчкҗ. Нǝ, тиим марhа кех болад, маляhар цокдг күүһǝн хальмгуд авч ирнǝ. Орс чашкар чавчдг күүhǝн авч ирнǝ.

81

Тегǝд, орс кавалерист болҗахгов, гүүлгҗ ирǝд, чавчад, долан өдмгиг давхртнь чавчна, [ɵдмгиг] шин көрǝдǝд авчксн модн деер тǝвǝд.

Ухатахальмгбаатрирәд,шаhаhадхǝлǝчкнǝ,[модна]эргцинь.Моднгиснюмнурhхларн, давхр эргцǝр урhад, өөдлхлǝрн, негдǝд, модн болдг. Тиигчкǝд, орсихн марhаhан авчксн болад, шуд альхан тавшлдад, [мɵрә] мана гиҗǝхгов ода. Хальмг баатр ирнǝ, ирǝд, мөрǝрн тедүкнǝс довтлҗ ирǝд, маляннь салдрh гидг юминь hартасн тǝǝлчкǝд, гүүлгҗ ирǝд, цокад, довтлад йовҗ оч.

Долан [давхр] өдмг керчǝд, хойр талынь уңhачксн, маля моднд орад йовҗ оч. Бас сǝн бǝǝҗ, гилдҗǝнǝ. Тииклǝ нег орс хǝǝкрҗǝнǝ:

–О, һǝргтǝ хальмг ташмган мартчкҗ, – гиҗǝнǝ. Тиигхлǝ баатр хǝрү эргҗ ирҗǝнǝ.

–Нǝ, тиигхлǝ чи, үзсн күн, авад өглч.

Гүүҗ одад, татна, моднд ишкчкǝд татад, hарад оч. Одак, ухата хальмг модна эргц дахулад цоксн бǝǝҗ. Цокхла, тǝǝрǝд, өдмгиг тǝǝрǝд, чиигтǝ модна уңгд орад йовҗ оч.

– Нǝ, тиигхлǝ, иигǝрǝн hарчана.

Мөрǝрн гүүлгҗ ирǝд, мөрнǝ шүрүнд йовулн татад, маляhан авад йовҗ оч.

Тиигҗ марhаhан авна. Тер бас хальмг тууҗин тасрха болҗ hархгов. Мел тууҗлгч дала юм эс келв чигн, одак марhа авлданд авчана. Тиим бичкн тасрхас соңсч йовлав кезǝнǝ.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

ОНЧХАН ҖИРҺЛ

Күштә-күчтә баатр улс йовсмн. Тиигчкәд селвгч, ухата. Ода, эн цагт, сурһульта генералмуд бәәнәлм, теднә әдл дәәч, хальмгудт кезәнә йовҗ. Ончхан Җирһл гидг, Көгтә Элдә гидг күн бичлә. Ончн Эрхтн гидг һазрас.

Көгтән дегтр би умшлав. Ончхан Җирһлин тускар. Ончхан Җирһлин тускар талдан тасрхас умшлав. Тер бичмр тууҗд ордго, түүнәс салу келгдсн бичкн тасрха әвр ончта. Нег үг таднд келҗ өгнәв. Ончхан Җирһл гидг күн сәәчүдлә даң ноолдад йовдг. Зуг харчудыг икәд татдг, толһачнрас әәдго. Тер цагт сәәчүд халхарнь ташчкдг бәәҗ. Тииклә, түүнәс көлтә эс гиҗ эвцл үнән һатлһх, эс гиҗ дәәлдх. Тегәд Ончхан Җирһл нег ик зүткәнд орна, орхар седхлә, орулҗахш. Ончхан Җирһл – хар күн, орулҗахш, дуудҗахш. Тегәд, зөвәр халун болад бәәхлә, хәәкрҗәдгч. Цаһан өргәд дүүрң сәәчүд.

–Олн-олн сәәчүд, ɵргә дүүрәд сууна. Очхм төмр дуута хар орчлңгин шар нарнд яһад шатх биләв? – гиһәд, маляһар шар үүд деегшән шивчкәд, орад күрч ирҗ.

Орҗ ирхлә, хар күүнлә зүтклдхгов. Куура гидг нертә нойн бәәҗ, Куура гидг нойн бас хурц келтә. Ончхан Җирһлиг чирәд, хар күн гиһәд, шахад, үг келхлә, [Куура] ташчкҗ. Ташхла, одак күчтә улс өргәд һарһчкгов. Җирһлиг чирдг арһ ута, түлкәд һарḣхас биш. Түлкәд һарч ирлһнлә әмтн гүүҗ ирәд сурна:

–Җирһл, яһвч, юн болв? – гиҗәнә.

Һурвн мөртә күн аашдгч, дундк мөрн бииләд, татулад бәәнә, аңһлзад. Очра Бата гидг күн бәәҗ. Ончхан Җирһл эзинь таньҗана.

–Яһвч, яһад һарһчква, чамаг? – гиҗәнә. Куураһитн ташчкад, Батын хо кевтә аңкадад бәәдг залув, – гиҗәнә. Куура нойнь халхарнь ташчксн бийнь, олн-әмтн бәәсн, көөрчәх юмн болҗана.

Үүниг би эврәннь төрлмүдин көгшдүдәс соңсч йовлав. Дәкәд, тер тууҗ келдг ɵвгн бас

келлә:

–Ончхан Җирһл цергт мордхд, түүнә мөрч болҗ мел мини төрлин уңгас Түүкә баатр гидг баатр йовҗ. Түрүләд Ончхан Җирһлин мөрч бәәҗ, дәкәд цааранднь хамдан йова йовҗ нәәҗ болҗ. Очра Батын хоохнь анкадад бәәдг күн гихлә, тер Түүкә Баатр бәәсмн. Тер келсн цөөкн үгиг әңгдән авч ирәд, келәд, манахнд үг болад үлдсн, тууҗд бичгдҗ орҗахш.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

82

САНҖ-МАНҖ БААТР

Үзң Манҗин Тогт гидг күн бәәҗ, баатр. Эн Үлдчн гидг һазрин тохма күн бәәҗ, гинә. Мана тууҗч өвгн келхләрн, Санҗ-Манҗ гиҗ келдг. Мини соңссн иим.

Санҗ-Манҗ гидг баатр серкшин һазр орад, көөһүл көөһәд, ода хулха кенә гисн үг бәәҗл, юм булаһад ирәд бәәҗ. Нег дәкҗ ирҗ йовтл, модн дотр йовҗ йовхла, Күмән шар хулсна (манахнд Кумской гиһәд бәәнәлмн) захар орҗ ирхлә, хозлг тергнә мөр бәәҗ, гиҗәнә. Тегәд бууһад, тер мөрнә туруна мөр авад хәләхлә, Санҗ-Манҗин шин мөр, мел ода хозлгта күн йовсн [мɵр]. Эврәннь мөрән көтләд, тер хаалһар йовхла, Санҗ-Манҗин хальмг баатрин мөрн хойрхн хурһн туруна орм болхла, одак хозлгта күүнә мөрн дөрвн хурһн гүүнәр мөрнә турунь җөөлкн һазрт орҗана. Тиигәд санҗана – иим мөртә залу күчтә баатр болх. Кезәңк баатр, яһад болвчн (юмнас әәдго бәәҗ) намас үлү болвчн хәәһәд, олх зөвтәв. Модн дотр хәәһәд йовтл, һазр гер (орсаһар – землянк) бәәдгҗ, утан һарад [бәәнә]. Тегәд одак күчтә баатр одад гетхлә, көлтә бууг үүдн тал хәләлһчкәд, чавгтнь утц боочкад, домбр цокад, гиинәд-дуулад, модн нар деерән нег ик орс кевтдгҗ. Хәләһәд шинҗлхлә, күчтә күн. Үүд сәкхлә, бу хагдх, доран алчкх, терз цокхла, чочхларн, хаһад алчкх. Тегәд, землянкин ора деер һарчкад, арһул турваһинь авад, бешнь оңһалḣчкад, чаңһар сәкәд, һәрәдәд, генткн гер дотрнь орад күрч ирнә.

–Санҗ-Манҗ, су, – гиҗәдгчн одак орс. Тиикхлә, келҗәдгчн:

–Чи альдас намаг таньнач? – гиҗәнә .

–Уй, эн һазртнанлахарһдг күн угалм,чамасталдан күн угалмн.Медгдҗәнү? Ирхлә,чи ирх гиҗ санлав, – гиҗәнә. Күчтә баатр бәәҗ, чидлтә, мергн, ухата орс.

–Нә, ямаран кергәр йовлач? – гиҗәнә.

–Би иигәд, Серкшиг дәәләд, мал көөһәд, хәрҗ йовад, чини [мɵр] үзчкәд, тегәд намас даву баатр бас бәәдгҗ, йовҗ харһнав гиһәд ирләв.

–Нә, тииклә, менд! Би соңслав, нанла чи ирҗ харһх гиҗ. Талдан күн харһшго. Ма хойр ноолдҗ,негнегнәнньчидлүрәҗ,негнегәналҗболшго.Тиикинормдхамданйовхмн,–гиҗәнә.

–Нанд нег бичг ирв.

Нег шулм баатр ирәд, ширгләд хайҗана гиһәд, Серкшин нег әңгәс бичг авч [тер] орс.

–Би, ода йовҗ йовнав. Яһҗ медхв, күчтә чигн юмн биз, хоюрн йовхмн, – гиҗәнә. Тегәд хоюрн ах-дү хойр болад, һарад йовна. Йовад, балһсна толһачдан ирхлә, келҗәнә:

–Ай, ода нег кү шимәд идчкдг шулм баатр бәәнә, – гиҗәнә. – Болд хоңḣшарта. Тегәд тер ирәд, нег гиҗгтә күүкиг, нег баахн залу хойриг авч иддг. Одак хойриг цусинь шимчкәд, йовҗ оддг. Иигәд бәәҗ, мадниг чиләчкн гиҗәнә. Нег сард нег кү шимәд, нег [кү] мөлҗдг тер.

–Нә, тегәд, ода яахмб? Нә, кезә ирхмб тертн?

–Ода дола хонад, – гиҗәнә.

–Альд?

–Тер һазрт.

Одад, тер һазртнь хойр нүк малтулчкна, одак орс хальмг хойр бултх. Домбр цокад, гармулян татад, дуулад-бииләд, авч ирәд өгх юмнчн. Одак шулм баатр цусинь шимхмч. Тегәд бийсиннь баатрмуд әәһәд, хальдҗ чаддго. Одактн орн деер, гиҗгтә күүкнә толһа һарһад, баахн көвүнә бәәдл һарһад, хоосн кев [кеḣәд], хучад оркчкна. Шуд одак ирн, үкс гиһәд хоңḣшаран одад шаах, цусинь шимх. Орҗ ирхлә, одак хойр күчтә баатр хойр таласнь босад, чавчад, кесг әңг кеһәд, чиләһәд, шатаһад оркчкна. Тиигчкәд келҗәнә:

– Нә, болв. Ода, таниг әәлһдг уга.

Одак хойр баатриг хәрүлҗәхш. Тооһад, авнав гисән автн, мана кел әмтнә өрәлинь чигн авад йовтн, ик зууһинь чигн авад йовтн, хамг авад йовтн – тана дурн. Мел керго, юмн керго, гиҗәдгҗ.

Түүнәс өмн болсн, тавн-арвн җил өмн болсн дәәнд, булалһнд одсн нег хальмг күүкн, теднә нег баатрт хәрд һарчксн тенд бәәҗ. Тер ирәд, келҗәнә:

– Нә, мана күн, ода эднәсн юм бичә ав. Үнд, эднә хаанд ḣурвн буурл мөрн бәәнә. Үрә буурл, дааһн буурл, дөнн буурл – ḣурвн буурл мөрн. Түүнәс негинь сур. Эднчн чамас юм хармншго. Һурвулаḣинь ас гивчн – өгх. Нә, негинь аввчн чамд болҗана. Гем уга.

83

Терхальмгкүүкнкүнбийньхәрдһарад,теднәболадхуурсн,басәврюммеддгкүнбәәҗ. Тегәд, цань арһ уга, хулхаһар ирәд, Санҗ-Манҗд келҗәнә.

Тегәд орс баатр алтн мөнгән ачад, хәрҗ йовҗ оч. Мана хальмг баатр үлдсн.

–Ю авнач? – гихлә, келҗәнә:

–Таднд ḣурвн буурл мөрн бәәнә. Түүнәһинь негинь өгтн. Һурвулаһинь авч ирәд, сөөчкәд:

–Дуртаһан ав, – гиҗәнә.

Дөнн буурлынь авхла – ик дурн болх. Дааһн буурлынь авхла – бичкн. Үрә буурлынь

авнав.

Һурвн настаһинь авч. Һурвулн аҗрһ мөрн бәәҗ.

– Нә, авдган ав. Зуг дәкәд арвн тавн хонг нәәрлхмн, күлә, – гиҗәнә.

Санҗ-Манҗ иткәд нәәртәд, йовҗ одхгов. Арднь малын эмчән дуудҗ авад, тохм салшго кеһәд, [аҗрḣиг] долан-арвн хонгт эмнәд, эдгәһәд авч ирәд өгнә. Хальмгин һазрт одхла, тохм салхмн, тиим буурлмуд дала болҗ одх. Олн тиим күчтә мөрн деер суучкхларн, хальмгуд [мадниг] тарачкх. Тегәд, эс хармнсн бийнь, өгдгнь өгсн бийнь, тохм өгчәхш.

Тегәд, буурлан авад, хәрх цаг болна. Хәрх цаг болад, йовх болхла, бас дотр бийәснь чееҗнь татад, йовҗ чадлгон бәәһәд бәәвә. Тегәд нег хонад, хойр хонад, һурвдгч хонг деернь одак хальмг күүкд күн ирнә.

–Нә, гем уга, ода йов, зуг мөрн деер мордх деерән (хальмг күн зүн бийәснь морддг) зүн дөрәдән көлән бичә күрг, һәрәдәд мордчкад, довтлад йовҗ од. Зүн дөрәһичн керччкүв, холд һарад, тер керчәһәрнь керчәд йовҗ одхла, чамд юм болшго.

Одак дөрәд хорлдг юм түркчксн болдг.

–Нә, ода, хәрнәв, – гиҗәнә. Цугтан ирәд, нәәрлдәд, үрә буурлиг авч ирәд, эмәл тохад

өгхлә:

–Мана хальмгин йосн – шин арнзл деер мордхларн, эмәл деер һәрәдәд мордувидн, – гиҗ келәд, мордчкад, довтлад йовҗ оч. Кеер һарад, одак хальмгин бер келсәр, дөрәһән керчәд хайчкад, кергән күцәһәд, мөртә ирәд, амрад-җирһәд бәәҗ.

Бәәҗәḣәд, мөриг нег күүнд белг өгсн юмнчн. Нойт гидг нертә күүнд. Санҗ-Манҗ авч ирәд,белгөгчәнә.Икнертәкүнболхговтер.Тегәд,терНойтгидгкүнкүчтәгидгәрхадһлнатер мөриг. Хадһлхларн, күчтә гидг хальмгин баатриг авч ирәд, манулад бәәҗәхлә, нег хар һалзн чон ирәд күгдлнә. Одак манач хаһад көөһәд, цокад көөһәд, долан хонгт даранднь ээрчксн цагт, чон күчтәһинь медәд, улан буурлыг күчтә гидгәр гүүхинь медәд, хотынь татад тавлулчкна.

Тегәд, ода цагт болхла, Эргнин шиир гинә, тер һазрин алд бәәх күн бәәҗ кевтә, ода Ергенинскалдндбәәҗ.Негсөхарһалзнчонирхлә,мөрчөдрлдгчөдрһартанбәрҗйовҗ,һарһад көөхләрн, малядан күрч чадлго, чɵдрән һартан авад көөҗ. Тегәд, көөһәд, Хамрмуд көдә күртл көөҗ, эн мана Волгоград күртл даң [ɵɵдм], тегәд кесг Хамриг керчәд көөҗ. Саксона хамр гидг немш селән бәәдг бәәҗ. Саксона хамр деер орад, күцәд, һол нурһарнь чөдрәр цокчкад, хәрү сайглулад, күрч ирҗ.

Мөрән уйчкад, өр цәәхлә, эзнь ирәд хәләхлә, улан буурл мөрн сүүҗлдәд бәәдгҗ. Дуудҗана:

–Манҗ, наар. Өөрк мөрнчн яһв? Яһад сүүҗлдәд бәәнә?

–Ай, йирн иигҗәхгов.

–Уга, иигдго билә. Чи нег юм татчквч? Кел, – гиһәд уурлхла, келнә:

–Долан хонгин туршарт хар чон ирәд, дәврхәр седәд бәәхлә, көөһәд йовулад, уңгднь ууруллав, нөр уга бәәвв долан хонгт. Долан хонг деернь адһхларн, чөдр шүүрч авад йовлав. Саксона хамр деер одад, һол нурһнднь һар күрчкләв, үкч одсн болхмн, – гиҗәнә.

Тегәд үкс гиһәд көлг темәһән көөҗ авад одхла, Волгоградын наад бийд [толḣа] деер хар һалзн чон үкч оч. Хар һалзн чоныг торм темән деер ачхла, өмнк хойр көлнь һазрт күрәд, сүүлиннь үзүр һазрт күрәд бәәҗ. Тиим ик чон бәәҗ.

Гертәнавчирәд,өвчхлә,дотрньхотгиҗуга,шудидсньḣооданһардг.Чонынхошхоордг гидг юмн бәәҗ энтн – чонын хош хоорм. Энтн чон биш бәәҗ, шулм-чон гиҗәхгов ода. Идсн

84

хотньэргҗ-гүүҗшиңгрдг,гесн-гүзәнуга,шудһооданардаранһарһдг.Гесндүүрчйовад,һарһад хайчкдг. Тиим күчтә чон бәәҗ, гиҗәнә. Тер эн һазриг эзлҗ авхар бәәх чон. Тер мөриг кезәнчн намаг күцх мөрн эн [гиḣәд], үүнәс талдан намаг күцдг юмн уга, үнгиг идчкнәв гиһәд, ирәдэргәд бәәҗ. Тегәд, Манҗин һарин шүрүнлә харһад, тер чоныг тиигҗ алҗ.

Меддг улс авад хәләхлә, энтн йосн чон биш, хош-хоорг чон гиҗәнә, хош-хоорг гисн дотрнь дала гүзән-мүзән гиҗ уга, шуд идәд, һоодан һарһдг. Тиим, ик аюлта хорта аң бәәҗ. Түңгиг тегәд Санҗ-Манҗ серкш һазрас авч ирсн улан буурл мөрәр көөһәд, алсн. Нег тууҗин тасрха тиигҗ келгднә.

***

Хальмгин хаанд өрәсн бөктә цаһан темәḣәр белг өгч. Тегәд, одакиг хадһлҗана. Хадһлад хәләҗәсн күн келҗәдгч:

–Ой, акад юмб, эн цаһан темәнтн кеелтә болх бәәдлтә.

–Йир сән, ботхлх, хәрүлҗә түңгән.

Темән ботхлв. Ботхн бооҗад, сар болад, хойр, һурвн сар болхла, хотхр һазрт авч одад, гесинь цатхад, хот өгчкәд, дахулад гүүлгәд, одакиг сурһҗана. [Хәрүлдг күн] эзндән келҗәнә:

–Одак темәнәнтн ботхн ик болҗ одва. Экән дахад, күцәд гүүһәд, эргәд бәәнә.

–Яһлав, орһад, һазаран һархар бәәнә.

–Хашалҗ болшго. Сул хәрүл, үнгичн күцәд эргүлх негхн мөрн бәәнә. Санҗ-Манҗ серкшәс авч ирсн нойна улан буурл.

Ут улан буурлыг авч ирәд. Күчтә гидг баатрт өгәд:

–Нә, зулхлань, хәрүләд бәәһәд бә. Хот-хоолан белдҗ авв. Дәәллһнд һанцхлҗ авад, ундан авад, альдаран зулна, зулсн һазр талнь көөһәд [бә]. Теңгс залад һатлх. Тенд күргл уга, хәрү эргүләд авч ир, – гиҗәнә.

Одакчн, цаһан темән, нег өрлә ботхан дахулад һарад йовҗ оч. Йовдгарн йовад, ардаснь улан буурлан унҗад, хатрад көөхлә, зулад, тас күцгдлгон йовад йовдгч. Одак улан буурл мөртә баатр мөрән невчк татад йовҗ. Йир яһдгчн! Альд күрв чигн зөв мөрән хурдлулҗ би үнгиг күцхү гиһәд, йовад йовтл, болл уга, далад күрч, гиҗәнә.

Тиигәд, одакчн теңгс хәләһәд зулхла, көөһәд күцәд ирхлә, темәнә чидл чилҗәхш, ботхан дахулад зулад йовна. Ботхн муурад ирнә. Ботхн муурад, улан буурл күцдг бәәдл һарад ирхлә, теңгсин усн гилвкәд үзгдәд ирсн цагт, [темән] эргәд гүүҗ йовсн ботхна бахлурин хазар таслчкад, улан буурлд күцгдл уга, теңгсин уснд орад, хәврһәрн кевтҗ авад, өөмәд йовҗ оч. Буурлта баатр өөмҗ, күцҗ чадшго, үксн торман хәләҗәһәд, хәрәд күрч ирсн юмнчн. Темәнә арнзл тер бәәҗ, гиҗәнә.

Томр ботхиг күцх, ботхн үлдхләрн, тохм салҗ одх гиһәд [темән] эврәннь һарсн үрән күзүһиньхазадтаслчкад,теңгсһатлад,өөмәдйовҗоч.ХальмгинтууҗдтерСанҗ-Манҗгидгнь дегтрт Манҗ гидг Тогтн харһна тер. Эн мана хотна өвгнә тууҗин тасрха. Санҗ-Манҗ гидгнь тер болҗана.

(КелсньБоктаевБорисВасильевич,1927җ.Көтчнрәрайон,Сарпа,хошуд.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

ДЖАВ ЛАМИН ТУСК ДОМГ

Кезәнә бәәҗ, хальмг улс дунд ик тоомсрта нег нойн бәәҗ. Нег дәкҗ эн нойн күүг Цаһан хан бийүрн наар гиҗәнә. Тегәд нойн гертән ухалад сууна. Ода Цаһан хан генткн ямаран керг учрар намаг дуудҗана гиһәд уха туңһаһад сууна. Һурвн өдртән ухалад, урдк давсн цаган тодлад бәәнә. Тиигәд ухалад, ухалад учринь олҗ эс чадҗ. Тегәд арһ уга болад, нойн мөрән унад, түшмлән дахулад, нег гелң күүнүр һарад йовна. Гелңгүр ирәд, учран келнә.

– Намаг Цаһан хан генткн учран келҗ өглгон, иртхә гиҗ заквр өглә. Тегәд ямаран учрар намаг Цаһан хан наар гиҗәнә гиһәд алң болад, гертән һурвн өдртән ухалад, учринь тәәлҗ чадлгон, танаһур ода ирәд, учринь сурхар седләв, – гиҗ нойн келнә.

85

Нойна келҗ өгсинь гелң соңсад, бичг татад, ном умшад бәәнә. Юмн һарчахн уга. Һурв дәкҗ бичг татад бәәнә. Юмн уга. Тегәд гелң нойна келсн үгинь соңсчкад, келҗәдчн:

–Ода би һурв дәкҗ бичг татсн бийнь, юмн һарсн уга. Тана учритн тааҗ, цәәлһх арһ нанд күрчәхш. Болв эн мана һазрт нег ик гүн медрлтә болн сурһульта гелң бәәнә. Гелң гихәс биш, нам тертн йосн ламин цолта күн. Энүнә нернь Джав-Лам болдмн. Эн ах багш лам Тана учр төриг дарунь хаһлад, цәәлһҗ чадх. Зуг эн лам күүнүр йовхларн, ямаран цолта күн болвчн, ишкә геринь һурв дәкҗ зөв эргәд, һурв дәкҗ мөргәд, гертнь орх зөв сурад орна.

Нойн гелң күүнә келсиг соңсад, мөрән унад, нөкнрән дахулад, довтлад һарна.

Долан хонгтан гүүлһәд, Ламин бүүрлсн һазртнь күрч ирнә. Ишкә геринь һурв дәкҗ зөв эргәд, орх зөв сурад, мендләд, барун бийднь сууһад, учран келнә.

–Намаг Цаһан хан генткн учр угаһар иртхә гиҗ заквр өглә. Ямаран учрар намаг Цаһан хан наар гиҗәнә гиһәд, алң болад, гертән һурвн өдртән ухалад, учринь тәәлҗ чадлгон, тегәд танаһур учринь сурхар ирүв. Джав-Лам уха туңһаһад, ном умшад келҗәдчн:

–Цаһан хаанур эрк биш йовхт, болв йовхларн, кесг үнтә белгүдән авч йовтн. Өөрән нег гелң күүһән дахулад йовтн. Тадниг Цаһан хан бас ик гидгәр тоох, зуг таниг нойн күн гиһәд нег ик савд кесн чаһрар тоох. Мана хальмг заң-авъясар түрүн сав гелң күүнд өгдмн гиһәд, терүг уулгон, өөрән дахулсн гелңд өгтн, – гиҗ Джав-Лам нойнд цәәлһәд келҗ медүлв.

Не, тегәд нойн кесг үнтә белгүдән авад, түшмлмүдтәһән Цаһан хаанур һарна. Цаһан хан эдниг ик гидгәр тооһад, нойиг савд кесн чаһрар тоохла, нойн: «Мана хальмг авъясар түрүн савиг эрк биш гелң күүнд өгдмн», – гиһәд, чаһрта савиг гелңд өгчкнә. Гелң терүг авад, дотран зальврад уучкад, бурхн болна. Тегәд эн савта чаһр хорта бәәсмн. Тиигәд Джав-Лам нойн күүг үкләс гетлгсмн. Хор уусн гелң болхла, сәәни орнд төрәд, хөөтндән бурхн болсмн.

Джав-Ламин төрл малын идгәр нүүһәд, элвг өвстә, уста һазрт үвлднь үвлзх үвлзңгән һазр малтҗ бәрәд, зәрмснь Хар Һазр темцәд үвлзҗ, Бурхн номд шүтдг, авъяс бәрҗ бәәдг бәәсмн. Эн төрләс һанцхн әәмгт биш, таңһчдан нер һарсн әмтиг зааҗ болхмн. Бурхн номд шүдтг улс: Джав-Лам, Гаван Дорҗ, Борна Дорҗ, Ши-гелң, Очра Дарҗа. Нутгтан тоомсрта улс: МанҗинБоова,энүнәтускарманаХальмгТаңһчднертуурснбичәчБадминАлексей«Уснаэкн

–булг» гидг дегтртән бичсмн. Советин йосиг дөңнәд, ухан-тоолврарн, ил күцәлһәрн церглҗ, цаһачудын һарт бәргдәд, әмнәсн хаһцсмн. Увшин Каткш, Нарна Семен, Очра Ноха, Лиҗин Эрнҗән дәәнә өмн һанцхн әәмгтән ик модн гертә бәәсмн, хөөнь немшнр терүг сумар хаһад тарасмн. Дәәнә ветеранмуд: Булин Санҗ, дәәнә хөөн Элстд Хальмг АССР-ин Деед Советин Президиумин нег әңгд көдллә, Нарна Персиан, Нарна Муутл, Иван, Василь, Манҗин Шовһр. Хальмг улст иим үлгүр бәәдмн «Хөөткән сансн – цецн, хуучан хатхсн – урн». Тегәд күн болһн урдк өвкнрин тууҗла таньлдад, чик ашлвр кеһәд, җирһлин хаалһдан олзлх йоста. Эн учрар, үзсн-соңсан чееҗәсн һарһад, эндрк болн иргч үйнрт зааҗ өгхлә, туста болх гиҗ саннав.

(Келснь Лиджиев Алексей Эрендженович 1934 җ. Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин, Джав ламин төрлә медәт. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

МИИТР НОЙНА ТУСК ТУУҖ

Манахс Увш хаана ардас нүүhәд, тасрха үлдхләрн, хасгин орн-нутгт күрәд, гедр хәрҗ ирҗ. Тегәд шеерңгүд нер авад, ундан хәрүләд, йовад, түүнәсн дәкәд Иҗлин көвәд күрәд, Миитр нойн бас йовад йовҗ. Дәкәд Шеерң нойн гиhәд бас йовҗ. Тер Миитр нойн күчтә гидг мөртә бәәҗ – хурдн гүүдг, шовунла әдл нисдг. Тегәд энүг авад, Астрахань балhснд, Астраханск бәәшңд орулад хаачкна, мөртәhинь хамдан. Салhад авхла, мөрим нанд өгтн, мөрим нанд өгтн, йовадхәләнәвгив.Мөрндеерәнхойрмишгсурҗавад,мишгтэлскеhәд,термөрндеерәнтеңнәд дүүргнә. Мөрн көлсн hарад, тер хойр мишг тәәләд, хаяд оркхла, мөрн деегшән өсрәд, тогляд, нисәд, бәәшң деерән hәрәдәд hарад нисв. Һәрәдәд hарад, Иҗләр үзгдәд бәәв. Тер тагтан әмтс Волгар көл уга яhҗ йовхмн гиhәд, ардаснь орад, чолуhар шивәд, зәрмснь чивәд, үклцәд бәәв. Тер Миитр нойн нааран hарч ирсн бәәҗ. Түүнәс авн бидн әңг баhуд, цаатн гиhәд, Миитр нойн мана цаатн биш, шарс баhуд эс гиҗ ик баhуд, дойда баhуд, хар ус баhудас. Тегәд тер Иҗлин усна өөр бәәв.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

86

МАЗН БААТРИН ТУСК ТУУҖ

Мазн баатр манахна бәәҗ, эрктн бәәҗ. Мазн баатр үкәд, әмдрҗ оддг бәәҗ. Тегәд үлгүртууҗд орҗана. Тегәд тер Мазн баатр хасгин Ишкм баатр гиhәд бәәҗ. Ода хальмгуд хасгин орн-нутг дәврәд, Увш хааг дахҗ йовад, Мазн баатр тенд йовсн. Мазн баатр хасгин Ишкм баатр хоорндноолданболв.Эднмөртәхоюрн.ХасгинИшкмбаатраашхла,манаМазнбаатрөмнәснь дәврәд, нег-негән ямаран зер-зев [бәәхиг] медҗәхш. Мазн баатр саадг тәвҗ. Арднь шоваhад үзгдәд бәәнә. Хасгин баатрт юмн үзгдҗ йовхш. Эннь чашкта йовҗ йовдг болхгов, гиhәд, Мазн баатр ухалад, үнгиг меклнә.

Мазн баатр деегшән теңгр хәләhәд йовад йовв. Эннь чашкта бәәҗ, цепәр кесн киилгтә. Күнчавчҗчаддго.Толhаhиньөсргҗчавчҗболхш.Тегәдэнөмнәсньаашхиньмедчкәд,деегшән хәләҗоркхла,өргндорсаадгархаhад,тәәрәдхайчкв.Тегәдэнчнэнүгмекләд,деегшәнхәләhәд оркхла, хасгин Ишкм баатр:

–О-о, хальмг күн, теңгр йозурта гиҗ келдг билә гиhәд, деегшән хәләhәд оркхлань, одак саадган делҗ авад, хаhад одсн, толhаhинь керчәд авчкна. Толhань арднь үлднә, бийнь мөрнәсн бууhад,унчкад,чашкиньhазртшаачкад,бийньүкнә.ТиигчкәдМазнбаатрхәрчкәд,гертәнирәд, дү көвүнь бәәсн, кенд кехв гиhәд, тер чашкинь авхмн бәәҗ гиhәд, чашкинь авхулад одчкад, hаринь үйинь керчәд авчкҗ. Чашкан шааhад орулчксн, тер hариннь үйинь керчәд, чашкинь hарhҗ авад, тер му йорта юмн болҗ hарв.

Тиигәд түүнә хөөн хальмгудас баатр төрдгинь уурад, хасгин наадк әмтснь тер Мазн баатригбәрҗавхаршииднә.ТерМазнбаатригбәрҗавад,авчодад,кеер,тенд,hолынхаҗудавч ирәд, алад хайчкна. Тернь үксн болад кевтнә. Бийнь нег үлгүр келдг бәәҗ: «Одн күцәд hархла, әмдрдг Очрин көвүн Мазн баатр», гиhәд келдг бәәҗ. Эн үкәд, әмдрҗ оддг күн бәәҗ. Тиигәд хайчкад күрч ирхлә, тер хасгин Ишкм баатрин гергн мана хальмгин, Увш хан теднә юмн бәәҗ. Ишкмбаатрманахальмгкүүкавснбәәҗ.Тергергндньбәрүләдөгчкҗ.Таднтүнгәналснболад, тернь дәкәд әмдрҗ оддг күн, одад хәләтн. Одад хәләхлә, босад hарад йовхар седҗ. Йовхар седхлә, терүг дәкәд ална. Тегәд тер хасгин Ишкм баатрин гергнь келҗ:

–Үй-үйәрнь салhад, тараhад хайтн. Тиигхлә әмд үлдшго.

Дәкәд одад хәләхлә, босад йовхар седхлә, дәкәд Мазн баатриг алв.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Мазн баатрин экнь күнд бәәтл эцкнь дәәнд билә. Көгшн аавнь сохр бәәҗ. Тегәд көвүн төрхлә, көгшн сохр аавд авч ирҗ. Аавнь көвүһән илҗәһәд келҗ:

– Эн көвүг сәәнәр бәртн, эн баатр көвүн өсх.

Мазн өсхләрн гемтәд бәәҗ. Тер аавнь келдг бәәҗ: «Бәәҗәтн, цагнь ирхлә, эн көвүн баатр болх». Цугтан инәдг бәәҗ, сохр көгшн өвгн омгрцхана гиһәд, гемтә көвүг баатр болх гиһәд келә билә.

Тиигәд Мазн өсәд-босад, арвн зурһа күрәд, нойна тохмта күн нег дәкҗ базр орҗ. Базрт нег залу саадг хулдҗадгҗ. Тер саадгиг күн авад, чүвһсинь татад, зүүҗәдлго саадг бәрв. Тиигҗәтл Мазн баатр генткн авад зүүчкҗ. Мазн баатр тер саадгин чүвһсинь зүүчкәд, саадгин сум авад, деегшән хаһад, тер саадгин төлә ю авнач гихлә, «Аду ас», гиҗ. Тиклә элчнр гүүҗ йовад, аавднь келҗ:

–Мазн тер саадгин төлә аду өгчәнә. Аавнь келҗәнә:

–Аду өгчктн. Би келләв, баатр болҗ оч.

Тегәд Мазн өсәд-босад, дәәнд орад, даңгин дәәсән дәәндән даңгин шүүһәд, әвр мергн күн бәәҗ, саадгарн хахларн. Дәкәд нег сумн бәәҗ, тер дурта саадгин сумн. Тер сумн кү хахла, толһаһиньтасладхайчкдгчн.Мазнбаатркедүдәәндорснцаглаһаннегчндәкҗшүүҗуга.Тегәд йовад бәәҗ баатр нер авад, Мазн баатр болҗ.

87

Мазнбаатрнегдәкҗаңһучлҗйовснцагласөэкләдмахбийдәншарадсуухла,ноостаһар махнасньшүүрч.Мазнбаатршуңһурчкарнһарарншааһад,нойнболснхаандбаһәмдноостаһар чамд биш, тер махан өгш уга. Тииклә ноостаһар элә келҗ: «Цагнь ирхлә, би шаһад авхув». Дәкәд аңḣучлҗ йовад Мазн баатр нег хасгин ишкә герт орад, нег гемтә көвүн наачаҗ. Мазн баатрт хотасн тәвәд өгхлә, Мазн баатр чимг авад идхлә, тер көвүн гүүҗ ирәд, һуясн шүүрәд атхад авч. Атхад авхла, Мазн баатрин тер һуйнь өвдәд, арһ уга болад бәәҗ. Тиигәд тер көвүн келҗ:

– Мазн, Мазн, тер махнасн нанд ас.

Мазн баатр мерҗәсн тер чимгән көвүнд өгч. Тер көвүн чимгән шахад, шүүс һарһад, тиигҗәһәд, шаһа хамхлҗ. Тииклә Мазн баатр санҗ: «Яа, мини насн ирх цагт эн көвүн нанд дәәсн болх».

Тиигәд Мазн насн ирәд, көгшрәд, көвүн өсәд босхов. Көвүн өсәд-босад, Ишкн Арвн Долатл гидг нер авад, гертән чидлтә, ик ухан уга күн цугтаḣинь гүвдәд, хан болнав гиһәд, эврәннь хасгудан дәврәд бәәҗ. Тииклә тедн цуглрад сууҗаһад:

–Энтн ода хан тәвхлә, донта күн мадниг тарах. Энтн [энүгитн] авдг күн мана заагт уга. Ода Мазн баатр тал йовулх. Авхла, тер һанцхн Мазн баатр авх.

Тиигәд келҗ:

–Мазн баатр, марл чиктә адуг көөһәд авад ирхләчн, хан тәвхүвидн мадн.

Тииклә Ишкн Арвн Долатл гертән ирәд, хотан идчкәд, утхан татҗ авад, ааһан бүлүдәд

келҗ:

–Ээ, хальмг һазрт юн бәәх билү, маңһдуртнь адуһан көөҗ авч ирхүв. Экнь түңгинь үзчкәд, санад, ууляд бәәҗ:

–Нә, ода Мазн баатр мини көвү дарх.

Тегәд халун зунла тер Ишкн Арвн Долатл үдлә довтлҗ ирәд, Мазн баатрин герин һаза хәәкрҗ:

–Мазн, залу күн болхла, тер уулын эргин үзгт маңһдур үдлә ирәд, нанта чавчлд. Арһ уга. Тиигчкәд довтлад, адуһиг көөһәд, тер уул тал довтлад, һарад йовҗ оч. Мазн ода суучкад, ухалҗ:

–Чавчлддг өвгн – медәтә күн, чидл арһ уга, эс һархла, нерән һутах.

Даңгин баатрин нертә дәәлдәд йовсн күн нерән һуталḣшго седәд, маңһдуртнь үдлә келтәкүтогшчавад,саадганавад,һарадйовҗ.Һарадйовхларнсанҗ:«Энхалунтөмркөшүрин товчнь секәтә болхла, би энгиг авхв, уга болхла, авдг арһ уга». Өөрдәд аашхла, Ишкн Арвн Долатл Мазниг үзчкәд, үлдән суһлҗ авад, довтлад аашдгчн. Довтлад аашхла, Мазн баатр тер дурта саадгин суман авад, теңгр тал хәләһәд йовҗ. Ишкн Арвн Долатл иигәд санҗ: «Эн донта хальмг үклән медлго, кү ирәд алхар бәәтл теңгр тал ю хәәҗ хәләҗәхмб?» – гиһәд, бас толһаһан деегшән хәләҗ. Тииклә Мазн баатр дарунь хаһад, толһаһинь өсргҗ. Толһаһинь өсргчкәд Мазн баатрэврәнньмөрнәснһәрәдәдбууһадйовҗ.ИшкнАрвнДолатлтолһаугаболвчндовтлҗаһад, [Мазнбаатриг]мөрн[бий]хойраһиньчавчад,һанзантатҗавад,нерхәрседнә,толһауга.Тииклә үлдән атхад, тер һазрт шаагдад тиигәд өңгрҗ оч. Мазн баатр ирәд, тер үлдинь авхар седхлә, һарин хурһднь салһад авдг чидл уга. Тииклә хурһднь үйәрнь керчәд, үлдиг татад авч. Түүнә хөөн баатрмуд һардган уурч. Тохм баатрмудын тасрҗ.

Мазн баатр, зөвәр наста көгшн өвгн, генткн аңһучлҗ йовад, шаһлдг чон харһҗ. Тер чоныг нег хотхрт көөҗ орулад хахла, чон шүдәрн тер суминь шүүрч авад, эм көл деер тәвәд бәәҗ. Тииклә Мазн баатр, наста күн, невчк сүрдҗ: «Яһҗ алхмб эн чоныг? Ода һарад зуухла, көөḣәд идчк, хахла, сумим бәрәд авчкх. Тиигәд зогсчатл, дөрвдә нойн, арвн долата көвүн довтлҗ ирәд:

–Көгшә, Та яһҗахмбт?

–Эн чон тиигәд сумим хамхлла.

–Ой. Нохан кичгәс әәдв! – гиһәд довтлҗаһад, маляḣарн цокад, чонын толһань нег тал, сүүлнь оңдан тал һазрт чирәд йовҗ. Довтлҗ [ирәд], тер чоныг Мазн баатрт өгчкәд сурч:

–Көгшә, та кембт?

88

– Очр Мазн, – гиһәд Мазн баатр келв.

Дәкәд Дорҗ хадмуд хәәһәд, Дундук Омбод одад, күүкнднь әрк авч йовхла, Дундук Омбо күүкән өгшгов гиҗ. Тииклә Мазн баатр нөкд болв. Дундук Омбо Мазн баатриг тевчәд, үг соңсдг бәәҗ. Тиигәд Мазн баатр тер Дорҗиг таняд, Дундук Омбота күүндәд, Дундук Омбо тиигәд тер күүкән Дорҗин нойнд өгсмн.

(Келснь Ошаев Николай Окляевич, 1954 җ. Баḣ Дɵрвдә район, Ханата. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

ҖАҢҺР ХОҢҺР ХОЙРИН ТУУҖ

Җаңhр Хоңhр хойр, ах-дү хойр болхла, Күңкән Алтн Чееҗлә Җаңhр долата насндан дә дәәлдхмнбәәҗ.ТүүнләтесҗэсчададҖаңhрАгсгУлананунҗавад,дөрәдәнкөләнтәвәд,hарад йовна. Тегәд түмн миңhн көк hалзн адуhинь көөнә. Туухлаг Күңкән Алтн Чееҗ келнә гертән:

–О, кен нанла хальддг күн бәәхмб? Җаңhрас нанла күн хальдшго билә. Эн – Җаңhр, – гиhәд, мөрән тохулҗ авад, уулын ора деер hарад хәләнә. Уулын ора деер хәләхлә, нег бичкн көвүн мөрнә дал теврсн мөрдинь тууҗ йовна. Мөрд көөҗ йовхлаг, көк кивр саадгар Күңкән Алтн Чееҗ хаана. Хахлаг, сәәрин махнд орад шигдҗ одна. Тер эзндән дурта мөрн унhалгон авад,hарад,гүүлгәд,талынhазрорна.ТалынhазртХоңhринэцкдньодна.Хоңhринэцкньдәәнд йовҗасн болна. Дәәнд hарад йовҗаhад, келнә гергндән:

–Чи намаг иртл, эн көвүг алад, махинь така-нохад өгчк, – гинә. Тиигхлә Хоңhр келнә:

–Намаг ал, – гинә экән. Эцкчн ал гилә, алнав, гиҗәдгҗ. Экнь алхар бәәх. Җаңhр деер Хоңhр көвүнь киисәд бәәдгҗ. «Хамднь ал мадниг», – гиҗ Хоңhр келҗәнә. Һанцхн көвүhән алҗ болшго, тегәд эдгәхән хәәнә.

–Яахла, эн сумн унх? – гиҗ экнь ухална.

–Аакм мини, hурв алхад hархлачн, сумн унх, – гиҗ Хоңhр келх. Нег алхна, сумн нааран hарна,хойралхна,өрәлдәдhарчкад,ундгоболна.Һурвалххла,ундгоболна.ТегәдэкньҖаңhрт келнә:

–Көвүн, яhад унлго бәәнә?

–Чи әвр гидг килнц hарhҗч, – гинә.

Түүндән зальврад, шүтәд, hарḣхмн болна. Тегәд Хоңhрт келнә:

– Би юм hарhсн уга биләв.

–Уга hарhҗч. Тиигхлә экнь келнә:

–Чини эцкд хәрд hарад ирхләрн, хөөтнь җилднь аҗрh гүн деер hарсинь үзләв, шилтәд

хәләләв.

–Нә, мөргәд, сөгдәд, алхад hар, – гиҗәнә.

Алхад, сумн унна. Сумн унхла, хойр баатр ээм-ээмән тушәд, эгц сәәхн дууhан дуулад, хотан уухар hарад йовна. Хотынь уулhчкад, экнь келнә:

–Эцкчнь яhад удан бәәв? Көвүн минь, ардаснь йов, – гинә. Тиигхлә Җаңhр келнә:

–Би бас йовнав.

Нә, Агсг Уланан унад, тер Алтн Шарhан унад, хойр көвүн hарад йовна, зер-зевән авад. Йовад, күрч йовхлаг, үзгднә: эцкнь мөрнәннь сүүлд чиргдҗ йовна. Нә, Җаңhр келдг болна:

– Чи зүн бийәрнь эргәд, эцкдән күр. Би барун бийәрнь орад, уга кенәв.

Тегәд Җаңhр тедниг цуhараhинь уга кеhәд, Хоңhр талан ирәд, Хоңhрин эцкиг мөрнәннь сүүләр тач авад ирнә. Нег залу үлднә. Нег залу үлдхлә, Җаңhр хәәкрнә:

– Чи үнгән бичә көндә!

Тернь Күңкән Алтн Чееҗ бәәҗ. Тегәд дөрвн залу герт ирәд, долан хонгтан нәр-гиич кенә. Тегәд Хоңhрин эцкнь келнә:

– Нә, Чи Алтн Шарhан унад, эн көвүнә hазр ор. Аав-ээҗчн ардасчн йовх.

89

Тегәд Күңкән Алтн Чееҗән авад, тер көвүг авад, Җаңhр гертән ирәд, ода күртл Җаңhр Хоңhр хойр нерән дуудулҗ йовснь тер.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.)

МОҢҺЛ ОРН НУТГТ ХАН УГА БОЛАД, ХА ХӘӘСНӘ ТУСКАР

Кезәнә моңһл орн нутгт хан уга болад, ха хәәснә цагт ах дү һурвн терүнд ха суух болҗ һарч. Тер һурвн көвүнә нег көвүн эк дахҗ ирсн, хойрдгч көвүн хөөт эцкә болҗ һарч. Тиигәд эцкньөмнгеринэкдахҗирснкөвүһәрхатәвҗболшгогиһәд,өмнгерин,эврәМоңһлорннутгт [йовх] Йовһн Мергнә хойр көвүнә негәр ха тәвүлхәр, Моңһл орн-нутгт олн көгшд, сәәчүд ик хург кеҗ, энүг шиидхәр седҗ.

Тиигәд тер шиидвр юн болв гихлә, һарһсн экнь иигҗ келҗ:

–Мини һурвн көвүг алькнь ха суухиг тадн йилһҗ чадшгот. Үр Сарин арвн тавн өдр һурвн көвүг һурвулаһинь агсад, зертә-зевтәһинь нааран авад иртн, тиигәд би келҗ өгнәв.

Тиигәд хурсн олн сәәчүд-баячуд болвчн, номтнр болвчн, зәәсң болвчн, медлгч болвчн тер үгиг соңсҗ, тер һурвн көвүг белдҗ авч ирҗ. Экнь келҗәнә:

–Эн һурвн көвүг кенәр ха тәвтн гихв? Өмн герә көвүһәр ха тәвхлә, тадн хуһар тааста болх угат. Хөөт герә көвүһәр ха тәвхләг, ахнь дурго болад, хоорндан ах-дү һурвн өшәтн болх. Тегәд тер төләд кен суухинь медүлҗ, танар шиидүлҗ, һурвн көвүнәс негәрнь ха тәвүлхәр, – гинә.

Зөвтә болад, цуг тер зөвд багтад, олн сәәчүд шиидәд, һурвн көвүг мөр унулҗ һарһх болв, белдв. Белдсн цагт һарһсн экнь деед биид һарч сууһад, һурвн көвүһән наартн гиһәд, суулһад келҗәнә:

–Тадн һурвн көвүн, Моңһл орн нутгт таднас негнтн хан болҗ ирҗ суух. Үүнәс нарн суух үзг хәләһәд һарад, долан хонгт аң-шову харвад, харһсн юмн болһнас неҗәд темдг авад, хәрү һарч иртн. Тиигәд ирәд, Үр Сарин арвн тавн өдр һал үдлә ишкә герин һаза ирәд, мөрдән сөөһәд, герт орсн цагтан маляһан цуһар һартан бәрәд ортн. Орҗ ирәд, маляһан ишкә герин өркәр туссн нарна толянд малясан дүүҗлтн. Тер цагт ямаран көвүн ха суух болна, терүнә маля нарна толянд дүүҗлгдҗ бәәһәд бәәх. Сууҗ чадшго хойр көвүнә маля һазрт унх, – гиҗ экнь келнә.

Олн сәәчүд шиидәд, һурвн көвүг агсад, һарһҗ йовулад:

–Эндр ирх, маңһдур ирх, – гиһәд, күцл болад, нәр-гиич болад, күләһәд бәәдг болна. ҮрСаринарвнтавнөдрһурвнкөвүнирәд,бууҗйовна.Һурвулнцувлдад,даранданорад

ирнә.Түрүнахньмаляһаннарнатоляндөлгнә,торадбәәһәдбәәнә.Дарукньторһхла,унҗодна, һурвдгчнь торһна – унҗ одна.

Тер көвүг бел кесн ширә деернь авч оч суулһна. Суусн көвүн кен гихлә, Чингс Богд хан, хөрн нәәмн наста. Иигҗ, чинринь медүлҗ, ха орулҗ, гинә.

Тиигәд тер ирх цагтнь экнь һурвн көвүн ундасҗ ирх гиһәд, нөр-хол уга йовсн болх гиҗ, ямаран хот бел кехән, ундынь хаңһаҗ, гесинь цадххмн гиҗ экнь тоолҗ бәәһәд, кесн хотнь цаһан идән-чигән гидг хот кеҗ тәвҗ. Тер цагас авн мана цаг күртл хотын дееҗ болҗ чигән гидг хот йовснь эн.

Чингс Богд хан аль тохмта, юн эктә, ямаран наста, юн көвүмб гисн сурвр һархла, көгшд иигҗ цәәлһҗ өгдг билә.

Кезәнә Теңгр йозурта, иләр үзгдҗ бодь-садь Әсрин хаанд ор һанцхн күүкн бәәҗ. Экэцкин насндан зөөсн зөөрнь һанцхн эн күүкн бәәҗ. Күүкн долата-арвта, арвн тав күрәд, күүнд үзгдх цаг өөрдҗ ирсн цагт, күүкнь күүнд үзгдл уга бәәҗ. Хойр нүднь хаҗуднь, хамр өрәсн цохднь, амнь арднь, гиҗгтнь, һар-көлнь энд-тенд – иим бәәдл уга күүкн бәәҗ.

Тиигәд Әср хаанд күүкн бәәдгчн, тедү күрч, эдү күрч болад, олн төгәлгч хаадудын нутгас әрк ирәд бәәхләг, тегәд эн күүкн әмд бәәҗ, манд амр дая өгшго, ик му нернд унһах гиҗ, эн күүкиг яһий гиҗ хан хатн хойр шиидвр һарһна. Тиигәд хан келҗәнә:

90