Хуучн үгд худл уга (1)
.pdf
****
Цә гөнгн болвчн, хотын дееҗ, Цаасн нимгн болвчн, номин көлгн. Ирсн мана худнр Кезәчн халун уурта хотан кеҗ, Татҗ, тасршго худ болҗ, Тана күүкнтн манад ирҗ,
Мини көвүн өрк-бүлән өндәлһҗ, Негн бийнь хойр болҗ, Хойр бийнь өсәд өргҗәд, Гем-шалтг уга Әмтнлә ни-негн бәәҗ,
Үртә садта болҗ йовтха!
(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ. Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)
****
Ханьсн хойр иньг Ут наста бат кишгтә,
Өмн хормаhинь көвүд-күүкд татад, Ард хормаhинь хурhн-хөд татад, Герәрн дүүрң хөөтә, Маңна тиньгр, Күүнд келүлл уга,
Нохад хуцулл уга [йовхиг], Аав-ээҗ нөкд болтха!
(КелсньЭрдниеваГалинаБерновна1955җ.,БарунаБаһЦоохр,Ууҗаәәмг.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.)
****
Күүкн, кɵвүн хойр ода Күн болсн кɵвүн, күүкн хойр
Җирһләр җирһҗ, әмтнә хормад багтҗ, Эн одсн һазриннь кишг-буйнд күртҗ, Ɵɵкн-тоснд багтҗ, Аав-ээҗиннь нер ḣутал уга йовтха!
(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А. )
****
Нә, эндр ханьцҗах мана хойр иньг Хойрас һурвн болад, өсәд-өргәд, Дала-нала өрк-бүл болад, Өндр һазр деер герән бәрәд, Өвстә һазртнь малан өскәд, Өнр-өсклң өрк-бүл болтха!
(Келснь Ноһана Барга отхн күүкн – Цаһан. 1938 җ., Октябрьск район, Цаһан-Нур, талтахна, гелңгуд арвн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)
221
****
Ода, мана ачнр Ут наста, бат кишгтә болҗ,
Олн әмтнә хормад багтҗ, Мөңк цагт байрта җирһлтә йовх болтха!
(Келснь Санджиева Боовуш Убушиевна, 1924 җ., Сарпан район, Ик Хурла әәмг, давшуд арвн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)
****
Тер көвүнд очах күүкн, Авчах көвүн, хәәрхн!
Ну, сансн юмн номин йосар күцҗ, Өмнән чигн келүлл уга, Ардан чигн келүлл уга, хәәрхн
Маӊна тиньгр йов [гиҗ] зальврна, хәәрхн!
(Келснь Наминов Арвн Гатаевич. Лаганя район, Улан Хол. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Күүкн, көвүн хойр, ода, хәәрхн! Ут наста болҗ, хәәрхн! Өмнән чигн келүллго, Ардан чигн келүллго, хәәрхн!
Эн-терго, одсн һазриннь <…> шавхрт күртәд, Эн-терго, маӊна тиньгр Өмн хормаһарн күүкд-көвүд татад, Ард хормаһарн хөд татад, Маӊна тиньгр йовтн, хәәрхн!
(Келснь Наминов Арвн Гатаевич. Лаганя район, Улан Хол. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, өрк-бүл ɵндәлһҗәх кɵвүн, Кезә болв чигн иигҗ ɵрк-бүлән ɵндәлһҗ, Трубаһас утан хɵɵḣл уга Үүднәс күн хɵɵḣл уга, Хормаһарн дүүрӊ күүкстә болҗ, Хотарн дүүрӊ болҗ, Тасршго садн болҗ, Матишго элгн-садн болҗ,
Кезә болв чигн иигҗ заляһасн кɵɵс һооҗулҗ, Салаһасн тос һооҗулҗ, Сер-сер гисн салькта, Цаһан буурл үстә Эмгн, ɵвгн хойр болад, Һар-һарасн бәрлдәд, Ач-җичән үзәд [йовхиг] Иигәд йɵрәҗәнәвидн.
(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Хар Һазра район, Нарн Худг. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
222
****
Күн болҗах ода мана көвүн Өсәд-босад, үртә-садта болад, Эк-эцкиннь нер дуудулад Сән-сәәхн олн әмтнә хормад багтх. Дән-даҗг уга, зовсн аюл уга Түрү-зүдү уга, күүнә келн амн уга Эк-эцктән үнтә үрн бол.
(Келснь Володькина Пюрвя Дадиевна. Бичҗ авснь: Лиджиев М.А)
****
Нә, хәәрхн, ода эн күн болҗах көвүн Өндр hазртан герән бәрәд,
Өвстә hазрт малан эдләд, Ке өгсн җирhләр җирhәд, Үүнәс хооран күн болад,
Эн-тер уга, әәх-чочх юмн уга. Аав-ээҗиннь наснд күрч,
Өмн хормаhинь күүкн-көвүн атхҗ, Ар хормаhинь хөн-хурhн атхҗ, Олн малта, гертә болҗ, Өсҗ, өргҗҗәхднь Олн деедс бурхд,
Аав-ээҗин сәкүсн нөкд болтха!
(КелсньНадяеваАннаДжоджаевна,Лаганярайон,Лагань.БичҗавсньЛиджиевМ.А.)
****
Бәрсн гернь бәәшң болтха, Бәәсн бийснь олн болтха, Суусарн олн болтха, Өндр hазрт герән бәрҗ, Өвстә hазрт малан бәртхә!
(Келснь Басангов Сака Моняевич, 1931 җ., Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А).
****
Гер авсн, өркән өндәлһсн көвүн Өндр һазрт герән бәрҗ, Өвстә һазрт малан идүлҗ, Эн кенә көвүн гихлә, Эцкиннь нер дуудулҗ, Эмәлтә-хазарта мөрн, Гериннь үүднәс хөөhлгон, Сән сәәхн йовҗ, Кен көгшән күндлҗ,
Кен бичкнән өкәрүлҗ бәәтхә!
(Келснь Джалова К.Е., 84 наста, Яшкульск район, Чилгр. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)
223
****
Бәрсн гертнь бәәшң болтха, Бәәсн бийснь олн болтха, Суусарн өнр болтха, Бәәсәрн байн болтха,
Көгшрәд, эмгн-өвгн хойр болтха, Хамдан йовх болтха цуhар!
(Келснь Наминов Арвн Гатаевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, ода эндр өдр күн болҗах ач көвүн, Орулҗ авсн бернь
Өлзәтә гилән хаалhта болҗ, Ут наста, бат кишгтә болҗ, Ирсн hазртан амрад-җирhәд, Ирсн hазриннь бәрц бәрәд, Эк-эцкинь, эгч-дүүhинь, Элгн-садынь тевчәд, Күн орҗ ирхлә, орм өгәд, Цә кеҗ өгәд йовтха!
(Келснь Базырова Татьяна Боляевна, Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)
****
Нә, ода, хәәрхн, герән өндәлhҗәх му көвүн, Өркән өскәд,
Үр-садан hарhад,
Эн зурhан зүүлин әмтнә хормад багтад, Менд-амулң йовхинь Деед олн бурхд евәҗ өршәтхә!
(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиева М.А., Убушиева Б.Э.)
****
Гер авчах көвүн болв чигн, хәәрхн, ода Менд-амулң, Әмтнлә әдл Өркән өскәд,
Үр-садан hарhад, Ээҗ-ааван күндләд, Менд-амулң йовхитн Деед олн бурхд евәтхә!
(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)
****
Көвүн гер авхла, хәәрхн, ода, мааняднахн, Ода, гер авчах көвүн, Ода, өрк өндәлһҗәх көвүн,
224
Өсч-босч, Ут наста, бат кишгтә болҗ,
Өрән өндәлһәд, Өвк эцкиннь нер дуудулад,
Хәәрхн! Дәрк! Зунква, мааняднахн, Эн кенә көвүн гихлә, Теднә-эднә көвүн, гиһәд Нерән дуудулад, Тохм-тохмдан, тохмарн Уӊг-уӊгдан уюрдҗ, Хәәрхн!
Эн-терго, Күүкдтә-шуугта болҗ, Агтан салшгон байн болҗ, Ачнран таньшго өнр болҗ, Өсәд-босад, Эк-эцкдән… Орҗ ирсн, ода, бер, Хәәрхн!
Ода, толһата, менд-амулӊ, Ирсн һазриннь кишг-буйнд багтад, Ээҗ-ааван күндләд, Эгч-дүүһән эрклүләд, Эн-терго, Хормаһарн дүүрӊ күүкдтә,
Хашаһарн дүүрӊ хөөтә, Ирсн һазрин авьяст багтад, Кишгнь эдләд, Сән-менд, амулӊ, Хуһарн өрк өндәлһәд, Өркәсн көк утан һарч,
Эркнәс эмәлтә мөрн хөөһл уга,
(Бадмаева Эльзата Сухотаевна, 1934 җ. Бичҗ авснь Коваева Б.М., Лиджиев М.А.)
****
Ода күн болҗах ач Эндр өрк-бүлән өндәлḣҗәх, Олн әмтнә хормад Оршин дөрвн җирһлд
Байрта сән җирһлтә йовтха!
(КелсньСанджиеваБоовушУбушиевна,1924җ., Сарпанрайон,ИкХурлаәәмг,Давшуд арвн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э. )
****
Гер авчах кɵвүн, Наснь ут болҗ,
Саңнаḣарнь кɵлсн ḣооҗҗ Салаḣарнь тосн ḣооҗҗ, Һазрин ɵндрт герән бәрҗ, Герәрн дүүрң күүкстә болҗ, Һазрарн дүүрң малта болҗ,
225
Таслдгнь торḣн болҗ, Таалдгнь кɵвүн болҗ, Буурл үстә ɵвгн болҗ, Эн-терго, ач-җичән үзәд,
Манла әдл ут нас наслҗ йовх болтха!
(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Бәәсн гернь бәәшӊ болҗ, Бәәсн эзнь байн болҗ, Дала үртә-садта болҗ, Амулӊ эн терго бәәтхә!
(Келснь Манджиева Зоя Убушаевна, 1938 җ., Хар Һазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)
****
Бәрсн гернь бәәшң болҗ, Бәәсн бийснь олн болҗ, Әмәрн болн аһрусар байн болҗ, Үүднәснь эмәлтә мөрн хөөһлго, Өркәснь өл буурл утан хөөһлго, Олн гиич ирүлҗ, Олыг һарһҗ, Эн кенә гихлә,
Эк-эцкиннь нер дуудулҗ, Өнр-өсклң йовтха!
(Келснь Горяева Александра Манджиевна, 1922 җ., Октябрьск район, Хошеут, Хошуд әәмг. Коваева Б.М. архивәс.)
****
Өндр hазрт герән бәрҗ, Өвстә hазрт зелән татҗ,
Шин гер авчах көвүн күүкн хойр Ут наста, бат кишгтә болҗ, Мана деерк нарн мандлҗ,
Көл дор ноhан шавшҗ, Олн үртә-садта болҗ, Амрҗ җирhтхә!
(Келснь Содмонова Болусн Санджиевна, Үстин район. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)
****
А-а, хәәрхн, дән уга давд, Зуд уго һолд, Ээҗгин бөгд
Өндр һазрт герән бәрәд, Өвстә һазрт зелән татад, Салаhарнь тосн гүүҗ,
226
Сүүһәрнь көлсн hооҗҗ, Ачнран таньшго өнр болҗ, Агтан таньшго байн болҗ, Иигәд бәәсәрн өнр, байн болад, Өсәд-босад йовтха!
(Келснь Убушин Надвид Убушиевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)
Күүкн хәрд һархла тәвдг йөрәл
Ода һазаран һарчах күүкн Одсн һазриннь буйн-кишгт багтад, Амрад, җирһәд, Үртә-садта болад, Малта-гертә болад, Ээҗ-ааван тевчәд, Олн орчлңгин хормад багтҗ,
Байрта, бурхд тус болтха!
(Келснь Арманова Марина Бамбаевна, 1934 җ., Октябрьск район, Җанhр, Баруна Баһ Цоохр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.)
****
Одсн һазр өлзәтә болҗ, Одсн һазртан үртә-садта болад,
Одсн һазрииннь җирһлд багтҗ, Эк-эцктән, ээҗ-аавдан күндтә үрн болад, Тохм дуудулх күүкдтә болтн.
(Келснь Володькина Пюрвя Дадиевна. Бичҗ авснь: Лиджиев М.А.)
****
Одсн һазртан амрч, җирһҗ йов. Ээҗ-аавин төр бәрҗ, Эн-тер уга, Үртә-садта болад,
Герәр дүүрң малта болад, Нерән бәрәд, Амрад, җирһәд [йовхд], Олн бурхд туслтха!
(КелсньМукабеноваНинаАндреевна,1931җ.,Октябрьскрайон,Җанһр,БарунаЦоохр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.)
****
Мордҗах мана күүкн Одсн һазртан амрҗ-җирһҗ,
Одсн һазриннь кишг буй эдлҗ, Yр садан һарһҗ, амрҗ-җирһҗ,
Эк-эцкән тевчҗ, одсн һазриннь эк-эцкән тевчҗ, Эн терго бәәһәд, Олн деед бурхд өршәх болтха!
(Келснь Согтуева Анна Мучеряевна, Хар Һазра район, Артезиан. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)
227
****
Нә, хәәрхн, ода хәрд һарчах мана нег бичкн күүкн ода, Одсн һазртан одн болҗ шингрҗ, Амрҗ-җирһҗ, ɵлзәтә цаһан хаалһта бер болҗ сууҗ, Ут-наста, бат-кишгтә болҗ, Кен кɵгшдин наснд күрч, Кен кɵгшдин җирһләр җирһҗ, Кен икән күндлҗ, Кен бичкдүдән эӊкрүлҗ, «Ор», – гихлә, орҗ, «Һар», – гихлә, ḣарч,
Олн элгн-садндан, ээҗ-аавдан Күндтә, ачта, дурта бер болҗ сууҗ, Ɵрк-бүлән батрулҗ, Ни-ниицӊгү бәәҗ, Нег-негән тевчҗ, Əмәрн олн болҗ, Аһурсар байн болҗ, Ɵндр һазрт герән бәрҗ, Ɵвстә һазрт малан асрҗ,
Кɵшгәр дүүрӊ күүкстә болҗ, Кɵнҗләр дүүрӊ кɵвүстә болҗ, Хашаһар дүүрӊ малта болҗ, Зун хавр үзҗ, Зун нас наслҗ,
Ардан олн ачнран дахулҗ, Зүн бийдән зеенрән дахулҗ, Байрта-бахта сууҗ,
Маӊна деернь Манзушрин гегән залҗ, Ора деер Очр Вань гегән залҗ, Зула деер Зуӊкван гегән залҗ, Хамг зурһан зун әмтнә хормад багтҗ,
Амулӊ менд суухд олн бурхдуд дɵӊ болтха!
(Келснь Убушаева Сангаджи Тюрбеевна. Лаганя район. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, хәәрхн, ода, мордҗах мана күүкн Одсн hазртан өлзәтә, цаhан хаалhта болҗ, Кен иксиннь авъяс авч, Кен иксиннь кел соңсҗ,
Орхла, ор гиhәд, Һархла, hар гиhәд,
Ут наста, бат кишгтә болҗ, Эн кенәхнә гихлә, Ардк эк-эцкиннь нер дуудулад,
Өмнк одсн hазриннь нер дуудулад, Үрн-садн көләрн дүүрч, Көлсән хагсаҗ,
Цаhан үстә эмгн болҗ йовтха!
(КелсньНадяеваАннаДжоджаевна,Лаганярайон,Лагань.БичҗавсньЛиджиевМ.А.)
228
****
Һазаран һарчах күүкн, Одсн һазртан амрҗ, җирһҗ йов. Ээҗ-аавин төр бәрҗ, Эн-тер уга Үртә, садта болад,
Герәрн дүүрң малта болад, Нерән бәрәд, Амрад, җирһәд [йовхд], Олн бурхд туслтха!
(Келснь Мукабенова Нина Андреевна 1931 җ., Октябрьск район, Җанһр, Баруна Цоохр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.)
****
Нә, хәрин халасн болҗах му зе күүкн, хәәрхн, Одсн ḣазртан амрч-җирḣҗ, «Ор», – гихлә, орҗ, «Һар», – гихлә, ḣарч, Кен ахан күндлҗ, Кен бичкнән ɵкәрлҗ, Ик кишгтә бер болтха!
(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)
****
Нә, мана мордҗах күүкн, Одсн hазртан җирhҗ,
Тер hазрин буйн-кишгт багтҗ, Аав-ээҗдән өлзәтә үрн болтха!
(Келснь Содмонова Болусн Санджиевна. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)
****
Хәрд һарсн күүкн Одсн һазртан амрҗ-җирһҗ, «Ор», – гихлә, орҗ, «Һар», – гихлә, ḣарч, Ээҗ-ааван тевчҗ, Эгч-дүүһәрн Сән-сәәхн йовцхатн!
(Келснь Батырова Наталья Андреевна (Арсханова), 1933 җ., Ик-Буурла район, Көвүд. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)
Шин бер йɵрәлһн
Ирсн бер, сән-сәәхн бәәҗ, Ирсн hазртан кишгтә бер болҗ, Сән бәәхитн олн бурхд евәҗ,
229
Өркәсн даңгин утан hарч, Өөрәстн әмтн хөөhлгон, Сән-сәәхн йовхитн Олн бурхд евәтхә!
(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцнхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.А.)
****
Одсн һазртан амрад-җирһәд, Одсн һазриннь нер дуудулад, Ханя-тому уга йов гиһәд йөрәнә.
(Келснь Ноһана Барга отхн күүкн – Цаһан. 1938 җ., Октябрьск район, Цаһан-Нур, талтахна, гелңгуд арвн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)
****
Ода мини му ирсн бер Олн җилдән үрн-садан ɵскҗ,
Эн һазртан ясан хаюлх күүкн болҗ йовтха!
(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А. )
****
Орҗ ирсн бер, Ач көвүн гер авчах,
Ут наста, бат кишгтә болад, Орҗ ирсн бер ода аав-ээҗән тевчәд, Амулң эдләд, хәәрхн,
Бәәсн һазриннь буйн-кишгт багтҗ, Үр-садан һарһад, Көгшн улсан күндләд, Бичкән өкәрләд,
Олн орчлңгин хормад багтҗ, Байрта [йовхд], бурхд туслтха! Хәәрхн, дәрк!
(Келснь Арманова Марина Бамбаевна, Октябрьск район, Җанһр, Баруна Баһ Цоохр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б.).
****
Ирсн бер ирсн hазртан Буйн-кишгән авч, Сән-сәәхн бәәҗ,
Эн кенә көвүн бер аашна гихләг, Теднә, тер көвүн бер аашна гиhәд, Нерән дуудулҗ, Ард-ардасн үрн-садта болҗ, Өвкнриннь нерән дуудулҗ, Сән-сәәхн йовхитн Олн бурхд евәтхә!
(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)
230