Хуучн үгд худл уга (1)

Буйн гисн мөңгнәс даву. Тегәд би дотран саннав, би тер үннә hазрт одхларн, буян авч одх.Эрлгноминхаанаөмнодад,термини зарhкех.Теднмедҗәнә.Эн күүндбуйнбәәнә,буйнь ик, деед орнур залтн, гих.

Деегшән авад йовдг хойр юмн бәәдгчн. Деед орнд тусхла, күчтә юмн. Тарhн-цадхлң йовад бәәх, ноhан көкрәд бәәдг, хувц-хунр керго, хот-хол керго, бүр-бүр гисн хурта, сер-сер гисн салькта тиим орн-нутг тер. Тегәд тенд орхар, бидн ода энд даңгин мөргәд суух. Мөргәд бәәхлә, буй хурад бәәдгчн.

(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

БУРХДЫН ТУСК

Баh хурла бурхн – Делкән Гилән Аав. Манлахна – Отч Манла бурхн. Отч Манла бурхн күштә.Манлахнбичкнәңгболвчн,дәәнләнегчигнбомбунҗуга.ДәкәднүүлhнләИкМанланд сән салдс харḣҗ.

Тер Отч Манла бурхн. «Нүүлhхлә, әвр сән улс харhв», – гиhәд, эк-эцкм келдг билә. Хойр салдс ирәд: «Тадниг нүүлhхәр бәәнә, сән юмн бәәхлә, бийләрн автн», – гиҗ келҗ. «Хойр салдс нөкд болв. Талдан hазрар болхла, мадниг [салдс] цокдг билә», – гиhәд келдг билә.

(Келснь Базырова Татьяна Боляевна, Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиева М.А., Убушиева Б.Э.)

ДОНАМИН ТУСКАР

Донам, чөткр, маңһс, һазрин эзн гиḣәд бәәдг. Донам бәәнә. Нег дәкҗ Дунд Хурлын ах багш цугтаһинь дуудад, хот өгдг бәәҗ: нег үкр, нег темә, нег хө, нег мөр алдг бәәҗ. Тиигәд цаддг.Гелңгүдньдалабәәдгбәәҗ.Негманҗɵрүнбосадхәләхлә,ахбагшномсәкәд,номумшҗ бәәҗ. Ном умшхла, һазрин эзн ирдг бәәҗ. Күчтә гидг догшн хар эзн усар ирдг бәәсмн. Тер ах багш [чɵткр] ирсинь медчкәд, ном умшхла, тер күчтә юмна сүмснь зәәлҗ оч.

Аюл бичә болтха, бичә шалтг болтха гиһәд, донам юмнд хот өгдг бәәҗ. Догшн хар йисн эзн бәәҗ, төрчнә, орсахна һазрин эзн. Хасга һазрин эзн Мула. Тиим юмн болҗана.

(Келснь Убушиев Надбит Убушиевич. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

АЛМС, МАҢҺС, МУС

Шулм олн зүсн дүртә (күн чигн, мал чигн) болна. Мөрнә дел, сүл гүрнә (эрлгин элч). Эрлг номин хан гинә.

Мус ḣазрин эзн (дога). Һазран хәләдмн. Маңһс ик цогцта, юм өргнә, чирнә. Хар донам әмт чочана.

(Келснь Лиджиева Альма Убушиевна, 1936 җ., Октябрьск район, Цаһан Нур. Коваева Б.М. архивәс).

ЧИМӘ ГЕЛӉГИН ТУСКАР

Чимә гелӊ кезәнә мана чаатн улст бәәҗ. Чаатн улст бәәһәд, Чимә гелӊ оӊдан орн-нутг орад нүүх болҗана. Хаҗудан нөкд авна. Орн-нутган хаяд, мөрн тергәр йовна. Хур-часн [цасн] орхла, гелӊ җолач хойриг норһдго бәәҗ. Тиим Чимә гелӊ бәәҗ. Тедү дүӊгә теңгрин залач, ном меддг болҗана, бийдән өөрдүлдго бәәсн болҗана. Хур-часиг.

(Келснь Бембеева Нәәмн Хондоновна, 1926 җ., Лаганя район, Северное, цаатн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

111

ШУЛМИН ТУСКАР

Шулмкезәнәбәәҗ.Һалчацад[цацад]гүүдгбәәҗ.Тегәдкеер,һол,хулснюмндйовхларн, хавтхдан гилән мɵңг авад, давс авад ḣардг бәәҗ. Тегәд шулм ḣал чацад, гүүлдәд, тɵɵрүләд, оңдан хулснд авч одад, хааḣад яхла, тер гилән мɵңгән гилвкүләд, давс чацад, тиигхлә, тɵɵрүлҗ йовсн хаалḣнь уга болҗ оддгч. Давснас әәдг, гилән мɵңгнә гилвкснәс әәдг йор бәәҗ. Тер.

Кезәнә шулм дала бәәҗ. Күн бәәдлтә юмн гүүḣәд, тɵɵрүләд бәәдг бәәҗ. Тиигхлә «Алтн махмудта <…> гегән минь, альк нег зовлңгас татад ав», – гиḣәд зальврдг бәәҗ. Алтн махмудта <…> гегән әвр күндтә бурхн, гинә. Бас «Зуурдын зун миңḣн зовлңгас Зуңквин гегән намаг ḣарḣҗ ɵгит», – гихлә, шулм сул тәвдг бәәҗ.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ҺАЗРИН ЭЗНӘ ТУСКАР

Һазр-усндэзнбәәдггинә.Эзнугаḣазругаҗ,гинә.Һазрэзтәҗ.Һазригкергугаḣаркүрзәр малтдмн биш. Һазриг малтхларн, ɵдр үзүләд, сән ɵдрлә малтх болҗана. Һазрин эзнәснь сурад малтхмн болҗана. «Кергтә болад ḣазр малтҗанав. Нанд эн ḣазр ɵлзәтә болтха» – гиḣәд, гер бәрх болҗана. Тегәд гилән мɵңг тәвәд, зальврад сурх болҗана.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ЮМН ЭРГҖӘНӘ ГИСН

Юмн эргнә гисн – кү үзх, кү хәләх юмн. Терүг гелңд авч одад, секүләд авхмн болҗана. Авад, тегәд кү хәләх болхмн.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ШУЛМ БЕР

Мананегкɵгшнавһбергнбəəдгбилə,зунтавта.Терманаээҗəврикюмкелдгбилə.Ода мадн тер цагт бичкн болад, далаһар юм чиңнҗ соңсдго, оньһдго. Тер бийнь бас зəрмнь үлдвə. Басл хальмг цагин түрү-зүдү җилмүдт, хальмгудиг нүүлһснәчн ɵмн, ик тууҗта-түүктə мана ɵвкнр бəəҗ. Тегəд, кезəңк нег шулм бер гиһəд мана ээҗ келдг билə. Тер цагт шулм ик бəəдг билə. Мана ээҗчн нег тиим юм нанд келҗ ɵглə. Би соңслав.

Нег дəкҗ, нег ɵрк-бүлд эк кɵвүтəһəн хоюрн бəəҗ. Тер хойр угатя, негхн үкртə [бәәҗ]. Терүкрəнсаахла,əрəцəəднькүрдгбəəҗ.Экньгемнəд,кɵгшрəд,одабаснасньирҗйовх.Тегəд, кɵвүндән келҗəнə: «Я-а, ода нег күүк буулһхнч», – гиһəд кɵвүһəн сурҗ. Теднəхнə нег күүкн бəəҗ. «Тер күүкиг буулһҗ авхм. Ик-баһ болв чигн хүрм кехмн», – гиҗ экнь кɵвүндəн. Зɵв болад, экнь одад, нег сав зɵɵһəд, хойр сав одад, һурв дəкҗ одад, дɵрвн саван авч одад, тавн сав одад, кезə хүрмəн ачхинь ду һарад авчкч.

Иигҗ-тиигҗəһəд хүрмəн кеҗəнə. Хүрмəн кеһəд, гем уга бер орҗ ирəд, хадм экəн əвр сəəнəр асрҗана. Хойр һурвн күүктə болҗадгчн. Тер бер мордснаннь ɵдрин маңһдуртнь хадм экдəн келҗəнə:

–Я-а, ода, аак хойр-нег сурвр бəəнəл.

–Ямаран? – гихгов хадм экнь.

–Намаг үкр саасн цагт Та гертəсн һарад, нег юмнд одад йовҗатн. Хойрдгчнь болхла, толһаһан уһасн цагтм бас гертəсн һарад йовҗатн, – гиҗ келҗ.

Тегəд тер хадм экнь ɵврəд:

–Я-а, акад юмб. Ода намаг яһад тиигҗəдг болхмб?

112

Нə,одаяахв,кɵвүнəҗирһлтатубичəболтхагиһəд,цеерлəд,терхадмэкньберинкелсəр үгднь багтад, нег-негндəн əвр эңкр бəəцхəнə, тедн. Әвр ни-негн бəəдг бəəҗ. Арвн җилдəн бəəһəд, эмгн кɵгшрəд, ормасн босдган уурад бəəхлəрн, келҗ:

–Бертолһаһануһахла,йовдгарһтасрва.Одаяахвби?Үкхинɵмнɵргндяһҗмелгертəсн һарад йовад бəəхмб. Нег сууһад хəлəнəв, – гиҗәнә.

Тиигəд сууһад, хəлəхлə, тер һазаран һарчкад, герəн эргəд, герин ардас шаһаһад хəлəҗəдгчн. Тер бер болхла, толһаһан тəəлчкəд, ɵвр деерəн тəвəд, бɵɵс түүһəд бəəҗ. Бийнь болхла, яман толһата. Тегəд яахв, эмгн аман бəрəд, ɵврəд үкн гиҗ. Тегəд үкр саах болхла, оч хəлəнəв, болна. Ода яаһад тиигəд намаг зоваһаһад бәәхмб. Үкрəн сааҗасн цагтнь одхла, тер үкрин кɵкиг саалго, эврəннь хойр кɵкəн һарһад, бийəн сааҗ. Бийəн сааһад, суулһ үс дүүргəд, үсəн авч ирəд, шүүһəд, ɵрмəн цокад, тосан һарһад, шар тос кенə.

Идх-уухнь ɵрк-бүлд элвг-делвг, əвр байҗад бəəҗəдгчн. Негхн үкр сааҗасн [үсн] эккɵвүнəрəцəəдкүрдгбəəснболҗана.Берорҗирснцагаснегхнүкрəнсааһадбəəснбийнь,һурвн күүкдəн үсəр теҗəһəд, ɵрмəрчн, тосарчн байҗдг болв. Тегəд бийəн сааҗахнь эмгн үзчкəд:

–Я-а, дəрк, ода шулм бəəҗ энчн, – гиһəд кɵвүндəн одад келəд, кɵвүһəн (ɵɵрнь Матр цаца гиһəд хурл бəəҗ, Ɵвдгин ца) дахулҗ авад [йовҗ].

Нег хуучн хурлын үвлзң ода бəəнə. Тер цагт ода нег лам бəəдг, суудг нег бичкн киит бəəҗ. Тегəд, түүнд одад, ламнрт келəд, хурла манҗд келəд, ик ламднь келҗ. Дɵрвн лам ирҗ, темəһəр ирəд, гериннь дɵрвн ɵнцгтнь суучкад, ном умшҗ. Эклəд ном умшхла, тер бернь гертəсн һарад зулад гүүҗ, одак шулм юмн номас зулҗадгчн. Ардаснь темəһəр кɵɵлдəд, күцəд йовна. Күцгдго (шулм муурдго), бүдрл чигн уга, түхчлчнго, ардан хəлəлго гүүһəд йовад йовна. Генткн нег бичкн чолунд бүдрəд унҗ, тер бер. Бүдрəд унхла, толһань тасрад, ɵмнəкшəн йовҗ оч. Бийнь яман толһата, берзтə күүкд күн. Дɵрвн лам бəрҗ авад, кɵл-һаринь түшəд, гүн нүк малтад,тернүкндəмдəрдарад,деерньномумшад,доланхонгтанзулталвулҗ.Тегəдтер[эмгн] ирəд, күүкдинь хəлəхгов, тохм зеед салдг гиһəд, хуучна үлгүр бəəдг. Ирəд, тер һурвн ачан хəлəхгов: хойр ач кɵвүн нег күүкн бəəҗ. Тер ирəд, һурвлаһинь зерглүлəд суулһҗ авад, ном умшулхла, күн босч кɵндрснго. Экиннь юмн тер күүкдтнь күртҗ уга. Тегəд ода гемго, тер һурвн ачнь өсәд-босад, күн болад, тегәд теднә өрк-бүл гемго йовҗ.

(Келснь Шорваев Феликс Саналович, 1992 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь буулһснь Коваева Б.М.)

БҮСЛҮРТӘН ХАЛЬМГ ГЕЛҢ

1871-1919 җилмүдт Ик Цоохр улусин Дерслин отга бәәсн хальмг Лакши Юразкович бичкнд Хар Ярд (Черный Яр) бәәсн куфц Иван Васильевич Лопатин сурһхар бийдән авсн бәәҗ. Куфц көвүг кирсләд, Леонид Иванович Лопатин гиҗ нер өгч. Хөөннь эн көвүн Хальмг теегин Манц улусин Бүслүртә селәнд православн гелң болсмн. Бүслүртә селәнд хурл 1878 җилд кирслсн хальмгудын төлә тосхгдсмн. Хальмг гелң Бүслүрт 1919 җил күртл церглсмн. Гражданск дәәнә цагт эн халун киҗгәс (от тифа) өңгрсмн.

Бүслүртә селән өдгә цагт Приютненск района Воробьевка селән.

ХальмгудынкирслһнXVIIзунҗилинхойрдгчөрәлдэклсмн(Терешкд,Чугуевд,Сарпуль Иҗл деер болн нань чигн).

1771-ч җилд хальмг хаадудын орн-нутг буйсхла, йир һавшунар кегдсмн.

1846 җилд йовдг-улсин хурл тосхла. Ик Цоохра улусин Чилгрт Миссионерск хош бәрсмн. Кирслсн хальмгуд бәәдг һазрт Улан Эргд 1877 җилд, Ик Дөрвдә улусин Княземихайловскд 1899 җилд хурлмуд тосхгдсмн. 1910 җилд Әәдрхнд усчдг хурл кирслсн хальмгудын төлә көдлдг бәәсмн. Көк теңгст Иҗл һолд заһс бәрлһнд көдлдг кирслсн хальмгудын төлә. Кирслсн хальмгуд бәәдг һазрт теднә күүкдин төлә миссионерск школмуд бәәсмн.

Хальмг теегин цуг орс-украинск нүүҗ ирсн селәд хурлта бәәсмн.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

113

БУРХДЫН ТУСК ТУУҖ

Кезәнәнегhурвнзунйирнйиснбурхнhарч.ТегәдБурхнБагшингегәнбурхдтнерөгхәр бәәнә. Нер өгәд-өгәд бәәхлә, нег бурхнд нерн олдго болна.

– Нә, чамд нерн олдҗахш, уулан ора деер тавн җилдән бә, – гинә.

Тавн җил бәәнә. Тавн җил бәәчкәд, маңhдур уулас буухар седхлә, hурвн хулхач нег цар авч ирәд ална. Алад, hурвулн уутдан кеhәд, царан хуваҗ авад, үүрәд hарчаhад, негнь келнә:

– Энчн маңhдур буухмн. Мадниг бәрүлх. Үнгиг алхмн, – гинә.

Хәрүэргҗирәдална.Алад,хәврhдшүүрхлә,царынтолhахарhна.Царынтолhахарhхлаг, авад, буслҗасн цусн деер наана. Нааhад, әмдрәд босна. Босхлаг, одак hурвн хулхач hазрин шуурхаhарунад,угаболҗодна.Нә,тегәдмаңhдуртньБурхнБагшталирнә.БурхнБагшкелнә:

–Ода яhад тиигәд малын толhата болвч? Тиигхлә:

–Маңhдур буухм гихлә, hурвн хулхач намаг алв. Намаг алад, хәврhд бәәсн царын толhа

зүүв.

–Царын толhата күн эн hазрт бәәдмн биш. Би чамаг талдан сән hазрт тәвнәв. Ода соңсад суухгов. Бурхн Багшин өмнәс ә hардг арh уга. Тегәд келнә:

–Чи Эрлг номин хаанд од, – гиҗәнә. – Тенд өңгрсн ирсн улст зарhинь кеhәд, чик хаалhднь, чик hазртнь орул, – гинә.

Тегәд йовна.

–Нернь кемб?

Эрлг Номин хан эн малын толhата бурхнд Чон Җон гидг нер өгнә. Тегәд нерән авад, Эрлг номин хаанд мадна сән-мууг яаhад, килнцтәhинь тамин йоралд йовулад, килнц угаhинь йовх hазртнь күргәд, тенд бәәдг болҗана. Ода би килнц hарhхла, намаг тамин йоралд тәвх. Һурвн хаалhар йовхлаг, дунд хаалhарнь hарhад йовхлаг, сән hазрт күргх. Дɵчн йисн хонгт мадн цеврдәд hархмн болҗана, му болхла, мууднь орад, сән болхла, сәәнднь орад, күүнд төрәд, нохад төрәд, үкрт төрсн му, улан хорхад төрсн му, мушкд му. Мушк хот уга харhнад бәәдг, улан хорхаг мадн ишкәд алад бәәдг. Нохад төрхлә, сәәнәр бәәх. Үкрт төрхләг, чама гиhәд, гертән хәрәдшөргәҗуңhаслчн.Дөрвнкөкәрнсәәдүзгдҗәхюмнҗ.Тиимхарсанатаюмнҗ.Одатиигәд мадн дөчн йисн хонгтан сән хот кеhәд, түүнә өмн долан хонг, хөрн негн хонгт хот өгнә. Хот өгхлә, тер сурhа авчасн ик бурхн бас тер хотас эдлҗәхгов. Ода му зүүдн орҗана. Тер күүнд хот нерәдхмн болҗана. Нег күн дола үкәд, дола әмдрхлә, тер бурхн болҗ төрдгҗ. Тиим юмн болҗана.

Эн тууҗиг Җамб лам келҗ өглә.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.)

ХОЙР ИРЛ

Манцин Кецд нег өрк-бүл бәәҗ. Бернь күндрҗ, гиигрх тегәд. Тер гиигрҗ чадлго хойрһурвн хонг кевтҗ. Бер зовҗадгч – һарлго. Эмгд-өвгд цуглрад, хурл орхар шиидҗ. Мөриг тохҗ авад, эн Һәрә өвгиг йовулҗ. Арвн дууна һазрт. 17-18-тә көвүн бәәҗ. Хурлд күрч ирв. Орҗадгч. Иигәд-иигәд цугнь келҗ. Гем уга. Шар эмч бичг татад хәләһәд, келҗәдгч: «Яһҗ орҗ ирвч?»… Хойр ирл өгч: «Ода шулуһар күр. Энүг берд аршалулчктн», - гинә. Тер ирл болхла,

икрлдг ирл бәәҗ. Цеврәр бәрхлә.

«Негнь аршалчкг. Көвүн һархлаг, барун һартнь һарч ирх. Күүкн төрхләг, зүн альхнднь һарч ирх». Дәкәд терүг авх болна. Цеврләд хәрү хурлд күргҗ өгх. Көвүн һарад, хәрү Шар эмчдән ирлнь күргҗ өгч.

(Лизинов Василий Хаджинович, 1932 җ., Ик Буурла район. Хомутниковский, Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

114

ЦАГАН АМНА ҺАВЖ ААВИН ТУСКАР

Туугдад, хөөнь 1964 җилд сүдрлҗ ирхләнь, элгн-саднь әәһәд оруллгон бәәҗ. Тигәд нег өвгн эмгн хойр: бидн танд һар көл болнавидн, кир-нуһдитн уһаҗ өгәд бәәнәвидн, – гиҗ. Тер өвгн урднь хурлд йовсн, хөөнь хар болад бәәҗ. Хурл хаагдсн хөөн баахн номтань хар болад, гер авад, бийән медүллгон бәәҗ. Ик номтань гер авч хар болҗ чадшго болад, арһ уга, туугдад үкч йовналм. Мана Һавҗ багш гер авсмн биш, кезән кезәнәс тер кевтән йова. Номд суусн лам көндрдмн биш. Өөрнь һар көл болҗах бурхч ээҗ бәәһәд, зул өргдг, зулын тос, һол кедг, ю-күүһинь авч өгдг, кир-нуһдинь уһадг билә. Така шовуна мах, малын мах иддго билә, әвр цевр бәәдг билә. Самолетд суухлань такан мах өгч, идчкҗ, медҗ уга аав. Терүнә хөөн һурвн хонгин дунд бийнь тас уга болад йовҗ одв. Му болхан медҗ, би өөрнь биләв. Асхн ора болҗ йовла…

Аавин өргәд дег дүүрӊ бурхн билә. Әмддән, серүни бәәсн цагтан музейд залчксн билә, бичүлчксн билә. Бурхн болсн хөөнь бурхдынь авад йовҗ одв, шаҗна толһач ирәд. Аавин өргә хоосн үлдв тиигәд. Би хаша-хаацинь ясад, хәләһәд бәәдг биләв. Мел зүүднд орад бәәдмн тер өргә. Бәәһә бәәтл шаҗн тогтсмн.

Тер шин хурл Цаһан Амнд кафегин өөр бәрхмн гиҗәнә. – Тиим һазрт хурл тогтадмн биш, – гиҗәнәв. – Кафегин өөр бәрҗ болшго. Бурхн үүдсн һазр бәәнә, дүүрӊ бурхн бәәсн сул гер бәәнә. Бурхдын сүмсн дотрнь бәәхмн болҗана, – гиҗәнәв. – Нә, танаһар чигн болг,

– гилдцхәв. Экләд бәрв. Әмтә юмн тер хамг юминь көндәсмн уга, мана көвүн Сумьян, бидн өдр сө уга одад, орад, һарад, хәләһәд бәәввүдн. Цаһан Амнд болхла бәргдшго билә, хулхахуул болад. Күн уга өөрнь, кен хәләхмб? Хурл тогтахас 3 өдр өмн дала шовун нарн суух үзг талас нисч ирәд, герин ора деер бууһад, дотрнь орад, арша өгәд. Дала әмтс дотрнь. Тигәд аав ээҗ хойр ирәд, эврән открывать кесмн хурлыг – эннь мини зүүдн.

(Келснь Х.Б. Колджиева, 1918 җ., Ик Бухса дөрвд, Цаһан Амн. Юстинск район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Дайцзи Бамао).

115

ҺАЗР-УСН

ЦАЦА ГИДГ ҺАЗР

–Цаца гидг hазриг юңгад тиигҗ нерәдсмб?

–Цаца, көлгн йовҗ йовад, ца-ца гиhәд келдг билә.

(Келснь Дооҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиева М.А., Убушиева Б.Э.)

БАҺ ДӨРВДӘ ҺАЗР-УСНА НЕРД

Эн эрг, Эргнин Шиир (Ергенинск возвышенность гиҗ орсар келнә) Сагсунас, Красноармейск районас экләд, тер Яшкуль гидг hазрт күрдгҗ. Җирн hурвн тоха бәәдгҗ. Дәкәд Барванцаг гидг нур бәәнә. Ик уста hазр билә эн. Ода уга. Ода чилҗ одв. Заhсн бәәдг билә. Хойр hол, Барванцг болн Пришиб. Негнь өргндән хойр дууна, утдан арвн зурhан дууна, эннь Барванцг. Пришибнь болхла, тиигләндән нәәмн дууна, өргндән ик дууна .

(Келснь Дооҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиева М.А., Убушиева Б.Э.)

АЛТАЙ ГИДГ НЕРН

Кезәнә хальмгуд ху Алтаяс һарсмн. Алтай гидг нерн хальмгин уӊгин нерн. Хальмг күүнә тохм Алтаяс һарсмн. Тиим нер зүүсн күн ут наста, бат кишгтә урн болҗана терчн. Юн чигн юмн торһшго. Төрүц юмнас әәшго. Өлзәтә, байн кишгтә, әвртә сән нерн, хәәрхн.

КелсньДомаджиковаДора,1920җ.,ХарҺазринрайон,Комсомольск,дарҗгахн. Бичҗ авснь: Хабунова Е.Э.)

ШИН БАҺУД ГИҖ ЯҺАД НЕРӘДСНӘ ТУСКАР

Шин Баhуд. Яhад тиигҗ нерәддг гихлә, медәтә улс келдг билә. Мана эрктн улс Чилгрәс авн Адг күртл нүүhәд, нүүhәд йовҗ, эн селәнд ирәд, шин селә босхҗ. Тегәд Шин Баhуд нерән авчана. Дойда Баhуд, Ик Баhуд ах-дү хойр бәәҗ.

(Келснь Наранова Юлия Каталаевна, Лаганя район. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ЗУРҺАН ХУДГИН ТУСКАР

Мана бичәч Алексей Балдуевич Бадмаев бичсн болжана. Кен тер мана Зурһан гидг селәг сексинь, тенгинь меднәв бас, нанд келдг билә. Мана аав [Бухин Бемб] дүүнртәһән, дәкәд Нохашкин Овш ах-дү хойр, дәкәд Шоклыковин ах-дү хойр, тегәд зурһан күн, Тугтн Шевнр залус, зурһан гер бәрәд, өөрнь зурһан худг малтад, тегәд тер нернь һарсн болжана, Зурһан Худг гидг нерн. Түүнәс авн тегәд тер мана һазр Зурһан Худг гидг нертә болсн болҗана. Тиигәд шиңгрсн болҗана. Тегәд тер зурһан көгшн тер мана Зурһан селәниг тосхсн болҗана.

(Келснь Бухаев Денислав Эняевич, 1946 җ., Баḣ Дɵрвдә, Тугтн Шевнрә күн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ЗУРҺАН СЕЛӘН

Сиврәс тавн зурһадгч җил ирхләрн, тәвн доладгч җилд мадн Кɵтчнрт нүүһәд, мини эцкигтиигәнтәвснболҗана.Советинйоснацаглакөдлҗйовснбаахнкүнбиләвби,хөрннегтәхөрнхойртаданЗурһанд,эврәһазртан,ирәдминиэцкмшколсекснболҗана,нәәмнҗиләшкол. Би сәәнәр меднәв, школд баахн-баахн багшнр кɵдлдг, хойр зу ḣар сурһульчнр ордг билә мана

116

школд. Тиим ик ферм билә. Зун хөрн өрк бәәсн болҗана. Тер зун хөрн өркд, бичкнәр авад тоолсн бийнь, ɵрк-бүл болḣн нег тавн-зурһан күүкдтә болдг билә. Би көгҗмин тускар билгтәв невчкн. Тәвн нәәмдгч-тәвн йисдгч җил [1958-1959] мини эцкм духовой оркестр авсн болҗана. Хальмг көвүд кɵгҗм дасх гиһәд, Ростовас нег багшиг авч ирәд, мадниг дасхсн болҗана. Би тегәд тәвн нәәмдгч җиләс [1958] авн тер духовой оркестрт наадад, мини нааддгнь тернь турва болҗана, кларнет. Дɵрвн җилдән наач йовлав, җирн хойрдгч җил күртл. Һурв дәкҗ нааран <Элстд>, мана таӊһчд мана оркестр һурв дәкҗ диплом авдг билә. Бичкн-бичкн көвүд, тавдгчзурһадгч класст сурч йовсн хөрн хойр көвүд-күүкд наач йовла. Дәкәд түүнә хөөн тер наач йовсн инструментасн эврән дасув би. Баян авад, баянар нааддг болув. Одачн нааднав, мини ачм наадна, бас сурчана баянд.

БиЗурһандбагшаркөдлхләрн,тероркестрḣарддгбиләв.Басэк-эцкләрнькүүндәд,эцкм директор школ көдлҗ йовла. Эцкм [сурһульчнрин] эк-эцкнриг цуглулад, келдг болҗана. Иимиим күн бәәнә, тана күүкдиг духовой оркестрт дасххар бәәнә, гиḣәд. Тегәд мана сурһульчнрин эк-эцкнр эврәннь мөӊг цуглулад, Аһш орад, инструмент авсн болҗана. Ямаран инструмент авснь <гихлә>, би йовсн болҗана теднлә хамдан. Эврәннь мөӊгәр тегәд тер мана сурһҗ йовсн күүкдин эк-эцкнр тиигәд кɵгҗмин сурһуль өгхәр кергтә юминь авсн болҗана. Тегәд тенүг авч ирәд, тегәд би хөрн кү шүүҗ авх кергтәлм. Садовкд (ода Сарпан района Садовое селән) мини багшмкөдлҗ йовла тер цагт, Сергей Петрович Бехтеревгиһәд, тернанд нөкдболдг билә. Хойр баритон, хойр бас инструмент, кеңкрг, хойр тенор, хойр альт, дөрвн турва, дөрвн кларнет, тиим дала инструмент авад дасхдг биләв би.

Райодар йовад нааддг биләв мадн, бичкн мана көвүд. Тернь ода җирн нәәмдгч-җирн йисдгч [1968-1969] җил болҗана. Дәкәд мадн, багшнр, бас мана бәәсн һазрт дала баһчуд бәәдг билә, далн-найн баһчуд асхнднь клубт оддг. Би агитбригад үүдәḣәд, мана фермин клубур совхозас баһчуд билг дасхар ирдг билә. Мана агитбригадт биилдг, дуулдг билә, хор бас билә, багшнр болн мана баһчуд дәкәд эстрадн оркестр келә. Тер эстрадн оркестрт ордг баḣчуд совхозас чигн ирдг билә, гитарт нааддг билә. Нааран-цааран йовдгнь тернь хөрн дөрвн дууна [ḣазр] болҗана. Бальчгар йовад ирдг, өвләр чигн йовдг тиим баḣчуд билә.

Юнгад манур ирдв гихлә, тенд, совхозд, тиим юмн уга билә. Зурһанд, фермд болхла, бүкл оркестр бәәдг. Тиигәд далн тавдгч [1975] җил күртл көдлләв. Агитбригадт нег арвн күн билә, багшнр болн селәнә баһчуд. Би эврән баян нааддг. Хавртнь болхла тер агитбригад субботла, сурһулин хөөн, көдлмшин хөөн полевой бригадт одад, трактористнрт концерт тәвдг биләвидн. Нег суббот тиигәрән одх, наадк суббот болхла, өөрән бәәсн совхозмуд – Аршань Зельмн, Ханата, цааранднь Красносельск (хальмгар ода Ик Бухс) күрдг биләвидн, мадн. Дәкәд Цаһан Нуурт, Сарпа совхозд күрдг биләвидн. Тиигәд күрәд, концертән өгәд, воскресень ɵдр ирдг болҗанавидн. Понедельник көдлмштән һархмн болҗана. Вот тиигәд көдлдгбаһчудболҗана,эрдмәнүзүләд.Әмтндалакүнклубдцуглрдгбилә.Мадндюмнкерго билә. Мадн бийән үзүләд, эврәннь дассн юман үзулхәс. Өгдгнь, тернь Почетн грамот маднд өгдг болна.

(Келснь Бухаев Денислав Эняевич, 1946 җ. Баḣ Дɵрвдә, Тугтн Шевнрә күн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ДААМА ҺАЗР

Мини нерн-усн Адьяев Тюрбя Нимяевич. Даама гидг һазрт [село Речкоградов] һолын зүн хаҗуднь эн Даама гидг поселкд һарсн күмб. Ода тер һазрт юмн уга, хоосн нег фермин гер бәәнә. Ɵмннь болхла тенд мана аав-ээҗнр уста кɵвәһәр бәәһәд, теӊгсәс теҗәлтә, теӊгст заһс бәрәд, тер заһсан үвлин цагт болхла хатаһад, Əәдрхн гидг һазрт мɵрәр күргәд, приемкт ɵгдг. Бас Даама ḣолын ɵɵр Салык гиҗ бәәдг. Тенд заһс кедг, юм кедг, тер заһсиг давслад, кɵргәһәд, хагсачкад, теҗәл кеһәд, эврәннь нег тавн-зурһан малан бәрәд, бәәсн улс бидн. Мини ɵрк нәәмн үрнәс би һанцарн ода үлдүв. Отхн үрн би.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

117

ТӨРСКН ҺАЗРИН ТУСКАР

Ээҗин, аавин келсн үгәр, торһуд Волгин кɵвәһәр, Цаһан Амнас авн Лагань күртл йовад бәәсмн. Торḣд хувалцна: Цаһан Амнахн, Ярḣан һазрас Оля күртл торһуд.

Кезәнә Аюка хан, торһуд, әмтсән цуглулҗ авад, һазр болһнд ирәд, сара хонгт, ɵрәл сара хонгт бәәһәд, бүүрләд келсн болҗана: «Ода юн гиһәд тадн зовлӊ эдләд йовнат, усна кɵвәһәр хот-хол чигн уга, унтдг-кевтдг һазр чигн уга», – гиḣәд [сурсн]. Нутгнь кɵдлхлә, җирмәхәд амр уга гиҗ келдг үлгүр бәәнә. Хальмг күн иигәд уста кɵвәһәр йовад, усн дотр һурвн заһс бәрхлә, хойрһурвнүрдәнасргиҗәнәв.Ахүүрәһазртйовв,батхн,бɵкүналх,тиигәдустакɵвәһәрйовҗ йовнав, гиҗ келсн болҗана. Тер үг тегәд тер хуучна йоснд урсад, олнд дуудулад келгдә йовна.

Тәвн доладгч [1959] җилд Лаганьд ирхлә, Лаганьд кɵдлмш уга. Бидн хамгин түрүн Алтайский краяс ирсн. Лаганьд кɵдлмш уга болад, Улан-Холд кɵдлмш бәәнә гиḣәд йовулсмн, тенд МЖС тогтахар. Ю-у, Улан-Холд энчн тɵмр хаалḣ кех модн чигн уга бәәсмн. Эн МЖС-т тавн бригадир кергтә, тавн тракторист кергтә гиһәд цаас ɵгсн. Ода арһ уга, направлеһән авад, үнд ирхлә, эн һазр меддго.

Поездас буухла, хойр давхр хойр гер бәәнә. Би, дү күргм ɵрк-бүләрн, хадм эк, дәкәд хойр-һурвнɵрк-бүлниилдәд,басһурвн-дɵрвнүртәМанҗинДорҗагиһәдйовснболҗана.Зуур харḣсн нег эмгиг Шин Баһуд күргүвидн. Шин Баһуд һазр би бичкн цагтан одсн учрар меддг биләв. Эн хаалһин амн деер бәәнә. Шин Баһуд ирхлә, эмгн келҗәнә: «Ай, түрд гитн, һазран тәкнәв. Эн ɵрәл шил әрк йовна», – гиһәд татад, йɵрәл тәвв. Ора бүрүллә Лаганьд ирүвидн. Түүнәс нааран тиигҗ бәәһәд бәәнәв.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

АЛЦҢХУТЫН ТОЛҺАСИН НЕРДНЬ

Эндәс hарад йовхла, мөргүлин толhа бәәнә. Иигәд эргхлә, Цегрг гидг толhа бәәнә. Цегргин наад бийд Долан Худг гиhәд бәәнә. Долан Худгин өөр Цацн Шавр гиhәд бәәнә. Түүнә өөрТәкдгтолhабәәнә.ДәкәдҺурвнТолhаикртолhагидгбилә.ДәкәдСуврhнТолhагидгбәәнә. Дәкәд Авҗн тал Һурвн толhа бәәнә, үзгднә. Тер толhас сәкүсн толhас гидг билә. Дәкәд Нойна Толḣа бас бәәдг. Кезәнә ик нойн бәәҗ. Тер нойн тендән бәәhәд, тендәснь Сибирь орад, ода уга.

Цегргин наад бийд толhа бәәнә. Усн-шавр гиhәд. Тер толhаhас шавр авад, Долан худгин уснас кеhәд, аршалад, гем эдгәдг бәәҗ. Һурвн толhаг мөргүлин толhас гиhәд эк-эцкм келдг билә. Тенд тавн авhнрин хурл бәәсмн. Хальмгуд [Сивр] нүүхәсн өмн ик моhа деернь кевтдг бәәҗ. Тер моhаг толhан эзн гиҗ келдг, hарад нарнд кевтәд, орҗ оддг. Тер толhа деер бичә hар гиhәд, эцкм даңгин келдг билә.

Стрижкинөөрмөргүлинтолhабәәнә.Мининегачкүүкнйовҗйовад,күргтәhәнмашинд көлврсн, одакиг өндәлhәд босхҗ. Тиим hазриннь эзндән хару толhа. Кезәнә толhа, энчн.

Нойна Толḣа гиhәд бас бәәнә. Тенд эм кедг шарлҗн урhдг.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц. А.)

ХАЛЬМГ ЦӘ УРҺДГ ҺАЗР

Нойна Толḣан ɵɵр дәкәд хальмг цә [урḣна], гидмн. Мана цә: «аhан hуй», «темән чикн», «зандн улан» гиhәд бәәнә. Мандчн Сивр орхд, тер цәәhән үвлд күүкдән дахулад авдг биләвдн. Мишгәрн үүрәд авч ирәд, гертән хагсаhад чандг. Ташр тер «аhан hуй» сәәчүднь уух, «темән чикн» гиhәд мадн уух, «зандн улан» гиhәд гелңгүд уух. Тиим цә.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц. А.)

118

ЛОЛАН ТУСКАР

Лолагидгмедәчбәәҗ.Лолаәмтташмгарэмчлдгбәәҗ.Негорсмилицзалубийәнэмнхәр оч. Одхла, ташмгар авад цокҗ. Цокхла, тегәд тер [залу] ирчкәд келҗ әмтнд: «Юм сурсн уга, ташмгар <цокв>». Тиигәд эмчлдг бәәҗ, Лола. Ода тер Элстин өөр Лола бәәнәш, тер медәчин нерәр өгч. Эн мана Кумскас дала әмтн ирдг билә. Кумскас нег Антонов Намру гиһәд өвгн, нүднь му бәәсн, нүдән эмчлхәр Лолад одад эдгв.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Западный район, Кумский хутор, Городовиковск район, Башанта. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ИК ХУРЛА БОЛН БАҺ ХУРЛА ҺАЗР

Дунд Хурлын һазр: Шин, Уңһн Төөрәч, Ханата, Зурһан гидг тавн селән. Энтн Дунд хурлахн болҗана. Талтахн, Зергнт болхнь меҗә болҗана. Талтахнта меҗә. Баһ Дөрвдә һазр, Баһ Хурла һазр. Энүгшән һархла, Аршан Зельмн, Ик Хурла һазр.

Эн мана шевнрт, йисн шевнр бәәсмн: Дунд Хурла шевнр, Ик Хурла, Баһ Хурла, Багшин шевнр, Элстин багшин шевнр, Тугтн багшин шевнр, Ик сурһулин малын шевнр, Баһ сурһулин малын шевнр, Богдн шевнр, дәкәд болхла ээлвр шевнр, тегәд йисн шевнр бәәсмн.

Богд шевнр гисн һазр эс күртсн, эс гиҗ нойн келсмб, тер тиигән һазрт нүүһәд одсмн, тәгәд тер Страна Советов, Хар Булг гидг һазрт бәәнә.

(Келснь Дорджиев Петр Цаганович 1958 җ., Баһ Дөрвдә район, Ханата, Дунд Хурлын шевнрә күн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)

БАҺ ДӨРВДӘ НУТГ

Баһ Дөрвдә Ханата селәнд бәәдг, эврә һазр-усан сәәнәр меддг күн Дорҗин Цаһана Петро. Эн залу күн уңг-тохман, төрл-төрсән медхәр йир икәр соньмсдг бәәҗ. Насн ирәд, күүкдтә болад, ачнр-зеенртә болад ирхләрн, көгшн улсин келсн үгд икәр өньган өгәд, сурад, соңсад бәәдг бәәҗ. Тиигәд Петро тер көгшдүдәс медсән Баһ Дөрвдә нутгин тускар келҗ өгв.

1984-гчҗилдкүчтәчееҗтә,сәнмедрлтәнайһарсннастаөвгнхарһад,Петродкесгсоньн юм келҗ өгч. Эн өвгн Дунд Хурла Шевнрин Колан Нәдвд гидг күн билә. Эн көгшә эврәннь һазр-усна тускар, Дунд Хурлын Шевнрә тускар келҗ өгсмн.

Өдгә цагт Дунд Хурла Шевнр улс Зурган, Ханата, Уңһн Төөрәч гидг селәдәр бәәцхәнә. Өмннь болхла Зегснәс (Зергента) авн Ханын Телтр (Шин пос.) күртл Дунд Хурла һазр бәәҗ.

Дәәнә өмн күртл, хальмг улсиг Сиврүр нүүлһтл, Дунд Хурла Шевнрин һазр деер дөрвн колхоз тогтсн бәәҗ.

Зегсн деер«Красноармеец»гидг колхоз, ЗурһандеерКуйбышевин нертә колхоз, Ханата деер - Партин ХVII-гч съездин нертә колхоз, Унһн Төөрәч деер Чапаевин нертә колхоз.

ЭнколхозмударДундХурлаШевнринарвндɵрвнарвнбәәцхәҗ:барһс,орсмуд,ламихн, му чонс, хасгуд, аагнр, тугтн шевнр, аҗрḣсуд, зөд, өмкәхн, бәргәс, дорҗ гелңгүд, җиҗәтн, ааҗгуд.Зәрмньарвнзурһанарвнбәәдм,гинә, зәрмнь – арвндолазаана.Көгшәнкелсәрболхла, һурвн барһс негнд тоолгддмн, дооһахн орсудт ордмн, гинә.

Һурвн барһс гисн – ик барһс, бичкн барһс, шитыхн (амнахн) барһс. Арвн болһн эврәннь һазрта, өвснә хадлһта, малын идгтә бәәсмн.

Үлгүрнь, ик барһс, аагнр, өмкәхн һурвн Зегсн, Һуунян Һовль, Му Заңḣ гидг һазрмуд эдлдг бәәҗ.

Орсуд арвн – Орсуда Нур гидг һазрта, ламин арвн Манҗин Көл, Батрак гидг һазрт идлшдг бәәсмн.

Тугтн шевнр Зурһан деер, бәргәс арвн – Баһ Ханд. Му чонс, аҗрһсуд, дорҗ гелңгүд һурвн Ут Нур тал.

Ханата гидг һазрт – хасгуд, бичкн барһс Ханын Телтрт бәәцхәҗ.

119

Ааҗгуд, җиҗәтн, зөд эн һурвн арвн Унһн Төөрәч гидг һазрт эндр өдр күртл бәәцхәнә. Болв зәрм арвн уста, малын идгтә, сән өвстә һазр хәәһәд, әңгәсн ар үзг темцәд нүүцхәҗ.

(Келснь Дорджиев Петр Цаганович 1958 җ., Баһ Дөрвдә район, Ханата, Дунд Хурлын шевнрә күн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)

АЛЦҢХУТЫН БАРУНА ТУУҖ

Алцңхут Баруна гиhәд тавн әңгин хурл бәәҗ. Эн Алцңхут Барунчн кезәнә Алцңхут Барунгидгнертәбәәҗ.Тегәдхурлбәрдгhазруга,уснаца,телтртнегхурлбәәҗ.Далаламирәд, эргәдhазрхәләhәд,энhазрт[хурл]бәрхкергтә,гинә.Энhазрнегхнхаалhта,одачннегхаалhта, энд-тендхаалhуга,төгргбәәҗэнчн.Уснхулснхойр.Тегәдүндәнтавнәңгинхурлбәрҗ:Баруна хурл, Нойнахна хурл, Асмуда хурл, Авhнра хурл, Көтчнрә хурл. Тавн әңгә хурл. Тегәд тер тавн әңгә хурлыг әмтн ик-ик ламд белглхгов. Энүнд гелңгүд бичкн күүкдиг дөрвтәhәснь авн дасхдг сүм бәәҗ. Тер сүм хальмгуд нүүсн ард хольврад, унҗ бийнь генткн. Хурлмудыг hучн дөрвдгч [1934] җил күртл юм үлдәлгон, хуhараhинь авад йовҗ оч. Әңг-әңгәрн. Ода эн Көтчнрә хурл, Көтчнр биш, Һашун Бурhст гинә, тер хурлыг мөрн тергәр, цар тергәр, темән тергәр зөөhәд, Көтчнрт ик больниц бәрҗ. Тер больниц бәрәд, манахнас хойр күн орҗ: Муукла Манҗин Эрнҗән Асна Һәрә гиhәд хойр залу тиигәрән оч, кеҗ. Тернь шулун кедг юмнҗ, иигәд суhлсн ормд мод, hас цокад, модар сруб кеhәд, босхад бәәв.

Мана хурл болхла хөрн йисн [1929] җил шатв. Шатад, hурвн бурхн хурлдан ууляд бәәҗ. Хурлд ууляд бәәхләг, сурҗадгчн: «Эн бурхн яhад уульҗахмб?» – гинә. Тер Җамб лам келҗәдгчн: «Нег күштә юмн үзгдн гиҗәнә». Тиигчкәд тер сүмд одхгов. Сүмдән одад бәәҗәхлә, бичкн манҗрмуд зул өргҗ йовад, hал орҗ оч. Һал орхла, усн дала болвчн, зөөдг юмн уга, модн юмнь шач оч. Зәрмнь бурхан авч, зәрмнь авч уга. Эн hурвн бурхн сүмин терзәр нисәд йовҗ оч. Тегәд тер Җамб тер баруна hурвн бурхан бийдән авч.

Тиигәд ода зәрмнь үнд хол биш, Ауҗин гиhәд ḣазрт, малар бәәдг, Цегрг гиhәд бас бәәдг билә. Бәәдг hазрнь дала. Нойна hазр бас кесг бәәнә. Шүвтр гиhәд бәәнә. Ода тиигәд, хальмг нүүсн цагт эн Баруна hазриг түгәhәд хайчкҗ. Ода арл дунд бәәцхәнә. Тер хурлын өмн гермүд бәрәд, ода хурл бәәсн hазрт бурхд бәәнә.

Негдәкҗнегкөвүнлавкйовҗйовна.Йовҗйовхла,зогсгиҗәдгҗ.Зогсгихлә,зогсҗадгҗ. Зогсхлаг, нааран йов гиҗәдгҗ. Юмн уга, нааран йов гиҗәдгҗ. Генткн намаг ав гиҗәдгҗ. Намаг ав гихлә, өкәхлә, бурхн бәәнә. Тер көвүн Афганд йовсн көвүн билә. Тер әәлгон, цуhараhинь ю келнә, авад йовҗ. Авад, мана күүкнд авад ирнә. Мана күүкн көндәшгов, гинә. Гертән хадhл, гиҗәнә. Гертән хадhл гихлә, хошдан зулан өргәд, бәәhәд бәәҗ. Хәләдв гинә, тер көвүн.

Кезәнә хурлд бәәсн бурхн бәәнә, дала. Мини бичкн көвүн хө хәрүлҗ йовад, генткн ирнәл: «Би бурх олҗ авув». Хәләхлә, Янтлам бурхн.

–Эн бурхна геринь яhвч? Геринь меддвч? Одад авч ирв. Чи энүг көндәвч?

–Уга, – гиҗәнә.

Тегәд энчн Цаhан-Нуурт меддг күүнүр, бөɵд авч одна. Авч одхлаг, эн көвүн дәкәд олн бурх олҗ авхмн, гиҗәнә. Дәкәд энчн хүрм йовхар бәәх, би көвүндән келҗәнәв: «Эн довуна өөр машиhән арч», – гиҗәнәв. Одхла, дала бурхн бәәҗ. Тегәд көвүм гүүhәд күрч ирв.

–Яhвч?

–Мама, дала бурхд бәәнә, – гинә.

–Чидәврснболхвч,–гихләг,дәврснугав,гиҗәнә.Авчир,гиҗәнәв.Авчирлә.Цуhараhинь цеврләд, арчад, бас тер күүнд очанав. Тернь келҗәнә:

–Эднчнкишгәнөгчәнә.Кишгтәhазрэнчн.Энhазригорсмудэзлхләрн,тараhадшивчкҗ,

–гиҗәнә.

Тегәд Ямтлам болн Бурхн Багш үлдәҗ авув. Наадксинь әмтнд түгәчкүв. Мууhинь көвүhән нег шил тос, невчкн цә-мә тәвәд, хәрү авч одад, тер ормднь дарчк, гивүв. Нег көвүтә йовад дарчкв. Ода тиигәд, бәәҗ-бәәҗəhəд, әмтнд бурхн олдна. Кезәнә тавн әңгин бурхд дала болхв. Манахнд гелң гидг күн дала билә. Би hарсн хөөн хурл билә. Хурл бәәсн, намаг мини авh тер Җамб гелңд көтләд йовдг билә.

120