Хуучн үгд худл уга (1)

ЦӘӘҺИН ЙӨРӘЛ

Ээҗ-аавин сәкүсн, дәрк, Уусн нанд аршан болҗ, Ик дурн бичә болг, Цагнь ирхлә, Цасн деер түүмр шатдг.

Цә, шингн болвчн, идәни дееҗ гидг, Цә-чигән мана эдлвр, мана хот болхгов. Цаасн нимгн болвчн, Номд ордг,

Цә шингн болвчн, дееҗән өргнәвидн, Дөрвн көлтә малын тос-үс бидн эдлҗәвидн. Уусн маднд аршан болҗ, Өгсн улс өглһнә эзн болҗ, Оньдин дөрвн цагт Хуһар Хальмг Таӊһч, Мана үрн-садн болвчн, Менд амулӊ эдлҗ хуһар,

Кесн көдлмштн уралан йовҗ, Келсн үгтн үнтә болҗ, дәрк, Маӊнатн тиниҗ, Махлатн хооран бәәҗ, Олн деедс, Олн Теӊгрин бурхд,

Мана сәкүсн, Цаhан Аавин сәкүсн Долан Бурхд, дәрк, туслх болтха, хәәрхн!

(Келснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ., Сарпан района, Шарнут-Чонса әәмг, Джав ламин төрл. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

ХОТЫН ЙӨРӘЛ

Нә, ɵгсн хотын халун ур күрч, Ɵɵрмтсн урлан девтәҗ, Ɵлсснь гесән цадхҗ, Ардан үлдсн элгн-садндан

Уусн хот шиӊгрх болтха, хәәрхн!

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

****

Нә, ɵгсн халун уурта хотнь Элгн-саднаннь, үрн-саднаннь, Эгч-дүүһиннь ɵгсн халун уурта хотнь Эндр тер хәрсн, давсн күүнд күрч, Тер һазртан ɵмнь уурта хотнь уур ɵрггдҗ, Бәрсн зулнь ɵмнь гилвкҗ, Харӊһуднь бүдрл уга, Хаалһдан тɵɵрл уга, Ут хаалһдан орад,

Өгсн хот амнднь тоста болҗ,

241

Тер һазртан йовҗ, Кезә болв чигн, хәәрхн мини, Ардан кишгән ɵгәд,

Эндр болхлаг сүүлин ɵдр болҗ, Сәәнин дәкәд ирҗ

Кевтсн бәәшӊгнь бийднь бумблв болҗ шиӊгрҗ, Ɵгсн хотнь тер бийднь күрч, Идҗ, ууҗ, цадҗ, ханҗ, Аньсан хәләҗ, атхсан тәвҗ, Кезә болв чигн, хәәрхн, Нааран хәләлго, цааран хәләҗ, Үгитн авад йовҗ, Ардан кишгән ɵгч,

Ардк улснь малта гертәһән, үртә-садтаһан Элвг-делвг болҗ, Кемтрл уга суутн гиҗ йɵрәҗәнәвидн!

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

****

Махна йөрәл

Ур-дееҗән ээҗ-аавдан, Уга улстан бәрҗәнәвидн. Идҗ-ханҗ, Хәләҗ мадниг,

Кишг-буян өгч маднд!

(Келснь Базырова Татьяна Боляевна, Октябрьск район, Восход. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

Әркин йөрәл

Чинр эктә идәни дееҗиг Чиңгис богд хаанд нерәдҗәнәвидн, Цөг, хәәрхн!

(Келснь Коваев Эрдни Хараевич, 1915 җ., Октябрьск район, Хошеут, Багшн Шевнрт төрсмн. Коваева Б.М.архивәс).

ШИН БҮҮРИН ЙӨРӘЛ

Буусн бүүрнь өлзә цаһан хаалһта болҗ, Уснь-өвснь ундн болҗ, Өвчн-шалтг уга, Бәәсн һазриннь кишгт

Цуһар менд, байрта амулң бәәхиг Делкән Цаһан Өвгн нөкд болтха!

(Келснь Коваев Эрдни Хараевич, 1915 җ., Октябрьск район, Хошеут, Багшин Шевнрт төрсмн. Коваева Б.М. архивәс).

ГИИЧНРТ ТӘВДГ ЙӨРӘЛ

Нә, ирсн мана күндтә гиичнр, Бәәсн һазртан цуһар

242

Эрүл-менд бәәҗ, Сән, сәәхн, Сансн санантн күцҗ,

Ода тадна йовх хаалһтн Цаһан болҗ, Алтн хаалһар йовҗ, Алтн җола эргүлҗ,

Маңнадан шар нар урһаҗ, Маш сәәхн амрад җирһәд, Байрта сәәхн һазртан күрч, Сансн санантн күцҗ, Кесн кергтн күцәмҗтә болҗ, Келсн үгтн тоомсрта болҗ,

Орчлң дотр олн-әмтнд тоомсрта, Сән өөдән сурһульта, Сән эрдмтә, Эрдмтн тана герл болҗ,

Сансн чееҗдтн бәәснь Цааранднь күцҗ, Күслән сәәнәр күцҗ, Кесн кергән күцәҗ, Сән тоомсрта улс болҗ,

Номтнр болтн гиҗ йөрәҗәнәв.

(Келснь Ванькаева М.М., 61 наста, Яшкулин район, Ниицән. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.).

****

Нә, ирсн күүксүд, эн-терго, Наснтн ут болад, Кесн кɵдлмштн уралан йовад, Мадна наснд күрәд, Ик гидг сән җирḣлтә, Сурсн сурḣулян эдләд, Сән-сәәхн йовтн!

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ТӨРСКН ҺАЗРИН ЙӨРӘЛ

Нә, хәәрхн! Төрскн һазртан ирсн цуһар Ут наста, бат кишгтә болҗ, Тооһарн олн болҗ, бәәсәрн байн болҗ, Җил болһн өвкнрин һазртан ирҗ,

Мана Хальмг һазр өлзәтә цаһан хаалһта болҗ, Сән-сәәхн бәәхиг деедс бурхн евәтхә!

(Келснь Бурнинова Булһн Матвеевна, 1927 җ., Ростовская обл. Зимовниковский район, станица Власовская. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

АМРЛҺНД ҺАРСН ӘМТНД ТӘВДГ ЙӨРӘЛ

Зандрсн цәәһән ууҗ, Залмҗта үгән күүндҗ,

243

Көлән җииҗ, көлсән хагсаҗ, Көвүд-күүкән, ач-зееhән таалҗ, Көлсәрн болhсн мөңгән эдлҗ, Көгшн буурл үстә Эмгн-өвгн болҗ суухитн

Деедс олн бурхд нөкд, тус болтха!

(Келснь Инжинов Этю Цебекович, 1925 җ., Городовиковск район, Городовиковск, Көвүдә, туула бө яста. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

МАЛЫН ЙӨРӘЛ

Көдә көк һазрнь Көкрәд урһад, ноһаһар шавшад Малын төлнь олн болҗ, Җил болһн төлән авч, Дала-нала болҗ,

Идх, уух элвг-делвг болҗ, Бумбин орнла әдл Байрта хальмг теегтән Бум сайарн җирһҗ,

Үрәһән таньшго байн болҗ, Ачан таньшго өнр болҗ, Маңна тиньгр,

Махhал сәкүсн деедс евәҗ, Сән, сәәхн болхиг, Олн деедс бурхд өршәтхә.

(Келснь Ванькаева М.М,. 61 наста, Яшкулин район, Ниицән. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)

ҺАЛ ТӘӘХЛӘРН ТӘВДГ ЙӨРӘЛ

Нә, хəәрхн, ода, аав-ээҗдән тәкҗәнәвидн, Аав-ээҗдмдн, ода, хәәрхн, hал тәәҗәнәвидн. Тәксн hалмдн чик тусҗ,

Өлзәтә болҗ, Ард үлдсн мана аав-ээҗ

Әәх-чочх уга, шалтан уга йовҗ… .

(Келснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

****

О, хәәрхн, (деегшән ур өргәд),

О, хәәрхн, көкргч көк мөңгн оhтрhу, Көрстә алтн делкә, Түмн одн,

Төгрг сар, нарн hарад,

Олн-әмтн цуhар эн-тер уга сән бәәтхә, Кишг-буйн иртхә!

(Гертән hал тәәхлә, hаза hарад, барун көлән герт оркад, зүн көлән ишкҗәhәд келдг

бәәҗ):

О, хәәрхн, деедс, Ур-дееҗән бәрҗәнәвдн.

244

Һал тәәсн мадн Тер өңгрсн-давсн улс Ардан кишгән өгтхә,

Үрн-садндан кишг-буян заятха!

(Һалын махиг өргәд, авч ирәд, нег күн бәрәд бәәхлә, тегәд тиигҗ келдг бәәҗ):

О, хәәрхн, алтн тосхвч, Мөңгн хасвч, Орхиг орулҗ, Һархиг бооҗ, Эн кенә гер гихлә,

Тер эзнә неринь дуудад, Орхиг орулҗ, Һархиг бооҗ бәәтхә!

(Келснь Басангов Сака Моняевич, 1931 җ., Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А).

****

(Һазр-усна Цаhан Аав гиhәд бәәдг болҗана. Мөңг тәвәд, хоошар юм кеhәд, цур бәрәд, уснд мөңг тәвәд, усиг йөрәдг бәәҗ).

Хәәрхн, hазр-усна Цаhан Аав мадниг хәләтхә, Мадниг, угатя, түрү улсиг, хәләтхә, Манд кишг заятха, Маднд олз ортха!

(Келснь Наминов Арвн Гатаевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

****

Шар толһата хөөһәрн һалан тәәһәд, Аньсан хәләһәд, атхсан тәвәд, Идҗ-ууҗ, ханҗ,

Ардан үлдсн күүкд-көвүдт, берәд, ач-җичдән Цуһараднь кишгән өг гиһәд,

(Нернь келәд, кен өӊгрхлә түнгиг келәд, зәрм номдана нер, мана номд тиигәд келнә).

Шар толһата хөөһәрн һалан тәәҗәнәв, Аньсан хәләһәд, атхсан тәвәд, хәәрхн! Күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга, Өмн дара хәләһәд, Ар дара хәләһәд, Хаҗһр, чикинь чикләд,

Сәәнинь деегшән һарһад, Мууһинь дорагшан дарад, хәәрхн!

Көк теӊгрин дорк, көлстә һазрин деер Күүкд-көвүдт, берәдт, ач-җичдән – Цуһараднь кишгән өг!

(Келснь Наминов Арвн Гатаевич. Лаганя район, Улан-Хол. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

****

245

ЭК-ЭЦКДӘН ХОТ ƟГХЛӘ ТӘВДГ ЙӨРӘЛ

Уусн хот, хәәрхн, Өгсн гесән теткәҗ, Өлссн нурḣан девтәҗ, Идҗ, ханҗ, хәәрхн,

Ардан бәәсн улсан хәләҗ, Гем-зовлң уга болтха!

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

КҮН ӨҢГРХЛӘ ТӘВДГ ЙӨРӘЛ

Сәәһән хәәсн мана авһ Одсн һазртан Сән төрлд төрҗ,

Ардан үлдсн ачнртан, өрк-бүлдән Ачнр-зеенртән, олн элгн-садндан Кишг заяһад, Дәкҗ эн өрк-бүлд

Му юмн бичә учртха! Сәнь элвәд бәәхитн Олн бурхд өршәтхә!

(Келснь Долдаева В.С., 57 наста, Элст балhсн. Бичҗ авснь Эдлеева К.А.)

****

Нә, сүл хаалḣдан йовҗах күн Эн-терго ḣазртан күрч, Тамин амнас мɵлтрҗ, Таралңд тɵрҗ, Сән юмна сүмснд тɵрҗ, Гедргән ирәд,

Хурḣн-хумснь үрн-садндан тɵрх болҗ йовтха!

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

****

Сәәни орнд төрҗ, Тер hазрт одҗ, Буян авч, Кишгән му күүкдтән

Ачнр-зеенртән үлдәтхә!

(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

****

Йовсн эмгн-ɵвгн болну, Амулӊ орндан күртҗ,

246

Амулӊ орндан түшҗ, багтҗ, Ардан үлдсн үрн-садндан кишг,

Җирһлән ɵгх болтха гиҗ йɵрәл тәвдг.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ЙӨРӘЛ КЕЛХИН ӨМН КЕЛДГ ҮГ

«Йөрәлин экн – тосн». «Йөрәләр үүл бүтдг, Йөрәләр керг бүтдг».

«Зес мөңгн зеврдго, зе-наһцнр холҗдго». «Нахцнртан ирсн зеенрин наснь ут болтха» «Күүнә экн – наһцнр, усна экн – булг».

(Келснь Бурнинова Булһн Матвеевна 1927 җ., Ростовская обл. Зимовниковский район, ст. Власовская. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

****

247

ОЛНА ДУД

АРЬЯ БААЛ (дун)

Арья Баал нертә, Арвн негн нуһурта, Элгә буру нүдтә, Әмтиг үзгч, Ом ма ни падме хум.

Манзу Ширән гегәтә, У ташу уулта, Бодь сад орта,

Гунду Замбу цецгәтә, Ом ма ни падме хум.

Чинр сәәтә чилүтә, Чиндмн миӊһн аһута, Арслӊ көлгтә, Аршан уста, Ом ма ни падме хум.

Урд үзгин сүмд Окн Теӊгр шүтәмби, Урдын зур тандв, Заян шүтән эндв, Ом ма ни падме хум.

Хөөт үзгин сүмд Хургут йисн Аюшв, Хөөв төгс әмтим Аврлсн иткүлв, Ом ма ни падме хум.

Тавн үзгин сүмд Тәкл бүүрә шүтәмби, Танһс ламин шаҗнд Төгс җирһлтә ормби, Ом ма ни падме хум.

Төгс сәәхн җирһлтә Дуӊ, бүрәһән татна, Түмн хувргуд цуглрҗ, Эгзңнҗ номнв, Ом ма ни падме хум.

Эн ик дүүгәнд Дуӊ, бүрәһән татна,

Түмн хувргуд цуглрҗ, Эгзңнҗ номнв, Ом ма ни падме хум.

248

Җиӊнсн дуута хоңхв, Чинр сәәтә зулв, Цагин кемҗән ирхин урд Чагодор маанян умшия, Ом ма ни падме хум.

Үкгсн дуута ормби, Үнр сәәтә күҗви, Үклин кемҗән ирхин урд Үзг маанян умшия, Ом ма ни падме хум.

Агени Йистин орнд Алдр зальврч Зункв, Эн цагин әмтиг Аврлгсн иткүлв, Ом ма ни падме хум.

Худ Китдин орнд Алдр зальврч Зункв. Эн цагин әмтиг Аврлгсн иткүлв, Ом ма ни падме хум.

Энти Күзүн орнд Зальврч Зункв, Эн цагин әмтиг Аврлгсн иткүлв,

Ом ма ни падме хум.

Төгс цохдин һалднд Түмн үзг номнв. Түмн хувргуд цуглурҗ Эгзңнҗ умшв.

Серүн орнд харшв, Шүтәнә өмни ацгдв, Шаҗн хувргуд цуглрҗ, Шамдм күрч мөргия. Ом ма ни падме хум.

Бадмин нертә харшд Богдын җодв бурхд, Бурхн бәәдг самнрт Буцл уга мөргия, Ом ма ни падме хум.

Хаһцл уга шүтия, Җивзн Дамбин шаҗнд Хәрл уга күрия, Сүк Бодын орнд Ом ма ни падме хум.

249

Җаһар Варин орнд Зальврч Зункв Замб-тивин орнд, Тоньлдад эдү әмтмби, Ом ма ни падме хум.

Адһл уга шүтия Җивзн Дамбин шаҗнд, Арһл уга күрия, Сәкл бодин орнд, Ум мани Бадма хунг. Ом ма ни падме хум.

Агени истин орнд Алдрлгс Зункв, Амр уга орчлӊд

Тоньллдад эдү әмтмби, Ом ма ни падме хум.

Зальврҗ шүтия Җивзн Дамбин шаҗнд, Залху уга күрия, Сәкл бодин орнд, Ом ма ни падме хум.

У ташун орнд Зальврч Зункв, Үтрмчтә орнд Һарл дигсн әмтмби, Ом ма ни падме хум.

Үтрл уга шүтия Җивзн Дамбин шаҗнд, Удл уга күрия Сәкл бодин орнд, Ом ма ни падме хум.

Мәәдрин гегәгән Маӊна деерән шүтия, Махч олн тамас Тоньлгдҗ һария, Ом ма ни падме хум.

Зункван гегәгән Зула деерән шүтия, Зуурдын олн тамас Тоньлгдҗ һария, Ом ма ни падме хум.

Шаҗн ламин гегәнд Шамдм күрч мөргия,

250