Хуучн үгд худл уга (1)

Элвг долан хонгтан Эн хойр баатрнь Нег негән дарҗ ядлцад,

Атх-атх махан тасллцад Ааһ-ааһ цусан асхлцад йовнал. Арднь йовсн эзн нойн Җаңһрнь Арвн хойр сүрәнь Амн талнь деврәд, Арвн цаһан хурһнь Альхн талан үүмлдәдл,

Эргд хар нүднәнь җитхнь Йораларн арвн хойр эргн келн бәәнә.

«Көдәһин көк һалзн чон мини эс билч-лэй? Арслӊгин Арг Улан Хоңһр эс билч-лэй? Зун орнд зөрмгәрн алдршгсн эс билч? Зурһан орнд бөкәрн һатлсн эс билч? Баатр чииргәрн һатлсн эс билч?

Ар Бумбан орндан Арслӊг чиирг эс билч?

Ода күртл яһснчнь энүв!» – гиһәд, Магтал тәвәд йовна.

Арслңгин Арг Улан Хоңһрнь Көк Һалзндан келн бәәнәл, «Элвг сәәнәр күцич, Эвин сәәнәр эргич, Алдшугар шүүрүлич, Әмни туст хадһлгсн

Алтн баран шар цоохр армим күргич! Эс авдм болхла, Эзн Җаңһран үзл уга,

Эн Бумбан орндан күрл уга, Базг Улан Хоңһр нерән алдсув!» – гиҗ, Андһарлҗ йовна.

Арнзл көк һалзн мөрнь Аля Моңхуляг күцҗ, эй

Элкдәд деернь киисәд ирв-лэй. Арслӊгин Арг Улан Хоңһрнь Нег көләрн төөрд мөңгн көвчгән ишкәд,

Нег көләрн арнзлын унһн делинь ишкәд, Алтн баран шар цоохр армарн Аля Моңхуляг авад өргәд, Арслң сәәхн күлгтәһинь

Зурһан миңһн арвн хойр баатрмудтан хаяд өгв. Сәрвлзгсн дөрвн мөчинь Сәәр деернь тееглүлҗ тәвн күләд, Арслң сәәхн күлгиннь Ар сәәр деернь һанзһлҗ авад, Көндлң Цаһан уулын Көңглгнд бәәсн

Күнд Һарта Савр Санл хойртнь Аршан билгин хуран орулҗ өгч,

41

Эмин сәәнинь өгч, эдгәҗл авад, Түмн нәәмн миңһн Цусн зеерд агтан тууһад, Аля Моңхуляг авад һарв.

Ар Бумбин орндан Зурһан миңһн Арвн хойр бийәрн Шар цоохр бәәшңгин

Хашр мөңгн үүднд ирҗ бууһад, Түлкҗ түмн нәәмн миңһн хоңх җиңнүләд,

Татҗ тәвн миңһн хоңх җиңнүләд орад ирв. Алдр богд Җаңһрнь Алтн ширә деерән аңхрҗ сууһад,

Дуутхулын ач Аля Моңхуляг нааран орултн!» – гиҗ зәрлг болв. Күлә юуһинь тәәләд, Көл-һаринь сулдхсн хөөн Күчтә баатр Аля Моңхулянь Арслң, бодңгудын Арвинь алхад, Тавинь ташад,

Барун бийинь ахлҗ суусн Байн Күңкән Алтн Чееҗин дару ирҗ суув. Арз-хорзин сүүр болад, Амнь халад ирсн хөөн

Күмни начн Күнд Һарта Саврнь босҗ ирәд, Көөрк Моңхуляг ташад, Бумбан орнаннь тамһан тәвәд,

«Алдр богд Җаңһрин алвт бол гиҗ, Җил болһн алван авч ирҗәһич, – гиҗ, Гер талнь хәрүлв.

Арднь арслңгин бодңгуднь Эмнг гүүнә үсәр исксн Элвг арзин сүүрднь Ар Бумбин орндан

Алдр богд Җаңһрин хормаднь багтҗ, Амрад сәәхн җирһәд суув-лэй.

(«Җаӊһр»хәәлсньМанджиевБ.К.,БаһДөрвдә,ИкБухса,бааттуд.БичҗавсньХабуноваЕ.Э.)

АЛТН ЧЕЕҖ ҖАӉҺР ХОЙРИН БӘӘР БӘРЛДСН БӨЛГ

Алдр богд Җаңһриг эркн тавн настаднь Төвшүн Ширкгин көвүн Бөк Мөңгн Шигшрһ олзд авад,

Эврәннь орнд бәәлһгсн цагтан Шинҗин нәрәр шинҗләд, Эн нарн дорк әмтиг

Эзлм алдр ик заята күн болх гиҗ шинҗләд, Энүгл эрт хораҗ дарн гихлә, Эврә бийиннь көвүн, Эркн тавта Арг Улан Хоңһр

Алдр Җаңһрин деернь киисәд,

42

Әмнднь хор күргүлл уга бәәв. Ода яһҗ хорахв гиҗ санад, Байн Күңкән Алтн Чееҗ

Нәәмн түмн маңхн көк һалзн аду көөгсн цагт Эн Алтн Чееҗин үүдн эңтә Көк кивр саадгтнь харһҗ хорх гиҗ санад, Эркн зурһа оргч наснднь

Алдр Җаңһриг арнзл Зеердинь унулад йовулв. Нарн һарх үд хойран хоорндаһур Нәрхн Зеердәр нәәмн түмн адуһан көөхәр һарв. Эгц һурвн сара һазртнь Өдриг өдр гил уга, Сөөг сө гил уга гүүлгәд оркна.

Мөрнь дегүд хурднд Эмәлин хөөт талнь сууһад Деернь һаргсн тоосн

Оһтрһуд күрн цоонглгсн йовдг болна. Дәкн һурвн сара һазрт гүүлгсн цагт Өл Маңхн Цаһан уулын ора харһад ирв. Күрс-күрсәр күрч ирәд, Шуһл мөңгн цулвран суңһҗ бәрәд, Әәрстин хар елдңгән чирәд,

Киитн хар нүдәрн дөрвн талан хәләв. Байн Күңкән Алтн Чееҗин Барвад алтн бәәшң бас чиг харгдв. Җирн һолын экәр давад, Көк Самбан ташуд йовгсн

Нәәмн түмн көк һалзн адуһинь Хамҗ авад.

Хәәкрәд окгсн хәәкрһлнднь Хамгдҗ хурагдад одв. Тооснасн үргн гүүһәд, Тоормасн җигшн гүүһәд, Дел, сүүлин делслһнд Биив, ятхин дун һарад, Гүүһәд одгсн һазрнь

Арднь зам улан хаалһ болад үлдәд йовна. Алдр Җаңһрин арнзл Зеерднь Эңгин мөрн нег эргтл, Эвтә сәәхн саврарн Дола-нәәм дахн эргәд, Нег юм салһл уга көөв.

Эзн Җаңһр Элвг һурвн долан хонгт

Эн адуһан көөчкәд йовсн цагтнь Байн Күңкән Алтн Чееҗ Улман Агсг Уланан тохулад:

– Эн мини көк һалзн аду Көндән көөгсн күн – Төвшүн Ширкгин ач.

Бөк Мөңгн Шигшрһин орнас иргсн Алдр нойн Җаңһр боллта.

43

Долатадан намаг дорацулҗ, Орулҗ авх бийнь, Ода, зурһатадан, ирҗ хальдхларн,

Мини болх билтәл, – гиһәд, Үүдн эңтә көк кивр саадган авад, Агсг Уланарн мордад, Һурв дола хонаһад, Һал үдин аңхунд күцәд ирв. Һурвн һол һатцас хав.

Үүдн эңтә көк кивр саадгин сумн Даларнь орад, һолынь кирвәд һарад одв. Уха-юуһан алдад, киисн гисн бийнь, Арһта альвн сәәхн Зеерднь Унһал уга һарад, Көөҗ йовгсн адуһан хаяд,

Бөк Мөңгн Шигшрһин ор һарч зулад, Бәәшңгин хашр мөңгн үүднд Хәәртә Җаңһран авад ирв.

Шагтан күрсн эзн богднь киисв. Бөк Мөңгн Шигшрһнь Хурдн харан тохулад, Хамг зер-зевән агсад,

Шилтә Зандн Герл хатндан келн бәәнә:

– Эн көвүг талхаҗ чавчад, Така ноха хойрт идүл! – гиҗ келәд, мордад һарв. Шигшрһиг йовгсн арднь

Шилтә Зандн Герл хатнь хорлн гисн цагт Арг Улан Хоңһрнь:

– Ээҗ, үүг алх болхла, Намаг чигн алтн! – гиһәд деернь киисәд бәәв.

–Ээҗ, үүнә далднь бәәсн сум һарһҗ өгтн. Әрун шагшвдта эм, ээҗ, таниг Һурв алххла, һарх, – гиһәд сурад бәәхлә, Көвүнәннь седкл тевчәд, Хойр алхад, һурвдхлаг, Шархин амн деер һарч ирәд, Унл уга бәәһәд бәәв.

–Ээҗ, эн юңгад иигснь энв? – гиҗ

Арг Улан Хоңһр сурсн цагт:

– Хәрд иргсн хөөт җилд, Хаврин эмнг гүүдән сахар йовҗ йовад, Аҗрһ гүүнд һарсиг тачаҗ харсар Һарл уга бәәдг биз? – гиһәд, Һаран намчлн сөгдәд суухла, Сумн унад одв.

Алдр богд Җаңһрнь өсрҗ босад, Әмндән орсн Арг Улан Хоңһрла үүрләд,

Эгшг дууһан дууллдад, Элвг арзин сүүр болад суув. Эдү-тедү болгсн цагт,

44

Бөк Мөӊгн Шигшрһ эс ирәд бәәгсн цагт, Шилтә Зандн Герл Хойр көвүг наар гиҗ авад:

– Эзн Шигшрһтн ода күртл яһгснь энв? Ардаснь йовҗ некит! – гиҗ.

Арнзл Зеерд Оцл Көк Һалзн хойриг тохулад, Зер-зевән агсад, Хамг сәәхн хувцан өмсәд, Эн хойр көвүн мордад,

Элвг сәәхн хурдарнь һарад, Шилтә уулын беләр күрәд ирхлә, Шигшрһинь шиңкн күләд, Хар мөринь көтләд һарч бәәсн бәәҗ.

Барун зүн хойрарнь шурҗңнад ирн гихлә, Күңкән Алтн Чееҗ харн шинҗләд:

– Эн Җаңһр Арг Улан Хоңһр хойр Негдгсн цагт орҗ өгх юмн, – гиһәд, Шигшрһин күлә тәәләд, Хойр баатриг тосҗ авб.

Күчтә күлгүдәсн бууһад, Болдын сәәһәр боһчад, Төмрин сәәһәр тушад,

Шурһл мөңгн җолаһаснь суңһн бәрәд, Эн дөрвн баатр суув.

Байн Күңкән Алтн Чееҗнь Күңкнҗл келн суув:

– Эн Җаңһр дола оргч насндан Дордын долан орыг дорацулҗ,

Дуута Җаңһр нерән алдршулҗ, нер һаргсн цагт Барун бийинь ахлдг баатрнь – Би, Күңкән Алтн Чееҗ, болҗ суухв.

Зун бийинь ахлдгнь – Зүүдн болгсн Арг Улан Хоңһр болх. Дөрвн талан бәәгсн

Дөчн хаани нутг номдан орулҗ, Төр шаҗн хойран һар деерән авч, Йиртмҗд бадрҗ, делгрҗ, Дуута Җаңһрин ар Бумбин орн гиҗ

Делгрүлҗ җирһн бәәхвидн, – гив. Байн Күңкән Алтн Чееҗнь Агсг Уланан унад,

Эврә оран темцәд, адуһан тууһад һарв. Арднь үлдсн Арг Улан Хоңһр, Аав Шигшрһтәһән, Эзн нойн Җаңһртаһан мордад,

Алтн Торлг бәәшңдән ирәд, Амр сәәхн җирһлән кеһәд, Дүүвр хар арзин сүүр болад суув. Иргч җилнь оргсн цагт Эзн нойн Җаңһр

Түвин дөрвн хаани күүкд һолад,

45

Ном Төгс хаани күүк, Аһ Шавдл хатан залад, деерән

Төр шаҗн хойран һартан авч, Тәк Зула хаани үлдл, Таңсг Бумб хаани ач Үзң алдр хаани көвүн,

Үйин өнчн Җаңһр гиҗ, цолан дуудулв.

(«Җаӊһр» хәәлснь Нандышев Дорджи Бадмаевич, 1957 җ., Көтчнрә район, Көтчнр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ОЦЛ ДАМБАН КӨК ҺАЛЗН КҮЛГТӘ АЗГ УЛАН ХОҢҺР НИСДГ АЛГ МӨРТӘ АРЛ МАНЗ ХААГ ДАРГСН БӨЛГ

Алдр богдта Җаңһрахн Һучн һурвн дуһу болад, Байн улан арзин сүүр бәрәд, Бәәсн цагтнь, Аран Бумб нутгта, Нисдг алг мөртә

Арл Манз хан гидг хан:

–Мини әәмг алвтд Алдр богд Җаңһриг Әәмгтәһинь орулад,

Амн үгинь авад ирхнь, эн болвл гинә, Нег бодң нанд бәәдви, – гиһәд, Дуудлһ тәвәд оркв.

Хадын дүңгә Хар буурл күлгтә Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңна гидг бодң:

–Арнзлын хурдн зеерд гидгчнь Хадын дүңгә Хар буурлын турун дор бәәх юмн гинэй.

Азг Улан Хоңһр гидгчнь Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңнан

Альхн дотр бәәх юмн, – гиһәд, Хадын дүңгә Хар буурлин хурдар орад ирв. Арл Манз хан:

Мини әәмг алвтд Нег иим көвүн бәәхмн биләлә, гиҗ

Өкәрләд, өөрән суулһад, Далн күн дамҗлдг Далһа цаһан шаазңд

Арзиг кеһәд өгүлнә, эн болвл гинә, Арзиг ууһад, Амн халв гинэй.

Хорзиг ууһад, Хотын амн халв.

Агтрмг идәд, өйәнь дүүрв. Мордхин чикн негн болв,

46

Мөрнә чикн хойр болв, гиһәд, Тәвн царин арсар дотрлгсн, Найн царин арсар һадрлгсн, Цө болдар товчлгсн, Йө болдар альхлгсн, Өлңгин көвәд урһгсн, Өнчн яр харһад ишлгсн

Әәрстин елдң хар товрцгиг Атхад мордв эн болвл гинә. Дөл мөңгн дөрәд Көл мөңгн көвцгт

Хошңгин үзүр күрхин чиңгәд Хадын дүңгә Хурдн хар буурл Орклҗ буххларн,

Оһтрһуһин овхл цаһан үүлнлә Хутхлдн һарад одв, эн болвл гинә, Тер кевтән гүүлгәд-гүүлгәд йовҗ, Алдр богд Җаңһраһар орад ирв гинэй. Хадын дүңгә Хар буурлан татад,

Талтр-тултр сайгарн ирәд буув. Үүдн хоорнд бәәсн Алдр богд Җаңһрин Армла арман ирәд цацулв.

Һурвн шигшрг тату болв, эн болвл, гинә. Мана Арл Манз хан Алдр богд Җаңһриг Орулҗ авхар седәд бәәнә.

Армнь һурвн шигшрг дуту болад бәәв, эн болхнь эн. Аштан болдг бәәдл уга кевтә, – гиҗ йорлв, эн болвл, гинә. Омг деерәс орад одв.

Орад ирхлә, Азг Улан Хоңһр:

– Аля кегсн болгсн, Нүүдләс унгсн хуухта кичг болгсн Нүүлтә шулм

Эн сүүр деер орад ирвчи? – гиҗ Бәрүл бийинь мөңглгсн, Бахлур бийинь алтлгсн, Бәрдг эзндән Өндин дөрвн цагт

Өлзәһән хальдаһад йовдг Анчн нертә догшн хар бәрңкиг Суһлад авхин чиңгәдэй

Өргә дотр һал падрад бәәв, эн болвл, гинә. Алдр богд Җаңһр:

«Арһулд, тат!» – гиһәд, Азг Улан Хоңһриг

Өвдгәснь дарад бәәхнь эн болвл, гинә, Эн сүүр деер иргсн

47

Нүүлтә шулмиг Нанла харһулҗ өгсн уга, – гиһәд, Азг Улан Хоңһр

Өөләд һарад одхнь эн болвл, гинә, Алдр богд Җаңһр Тавн сарта

Күүкд күмни суудл һарад одхнь эн болвл, гинә. Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңна Һалин барун биид Бул мөңгн өвдгиг

Булхулн шааһад суухнь эн болвл, гинә, Богд Җаңһр:

–Көвүн юн кергәр йовлачи? – гиҗ сурв.

–Келәд угад мини зовлң,

Келснә хөөн тана зовлң, – гихнь эн болвл, гинэй. Арзиг кеһәд өгв.

Арзан ууһад, Амн халв. Хорзан уһад, Хотын амн халв.

Аль сансн идән-ундан уухнь эн болвл, гинә. Алдр богд Җаңһр:

–Кел гисн үгиг келдмн, – гиҗ келхнь эн болвл, гинә.

–Аран Бумб нутгта,

Нисдг алг мөртә Арл Манз хан келүллә:

–Арнзлын хурдн Зеерд Көк һалзн күлг хойричинь Һарин көтлвр кенәв.

Азг Улан Хоңһриг Аюл ик азд күн гиҗ соңслав, Һазагин үүдч кенәв.

Әәтин көвүн Шоңхриг Алинчн эрдмиг Альхн деерән тогтасн залу гиҗ соңслав. Туслагчан кенәв, гиҗ келхнь эн болвл, гинә. Мөн тоһстни толһа һарч герлзгсн Мөндр цецн Аһ Шавдл хатарчн

Хатнаннь һар деер ус келгнәв, гиҗ келхнь эн болвл, гинә Тугиг һанһллад, Тер сарин тедүдгч өдр

Тер тавн юмиг эс өгүлхләчнь, Алдр богд Җаңһр неричн,

Негл өдр ирҗ таслхув гилә, – гихнь эн болвл, гинә. Алдр богд Җаңһрнь:

–Арнзлын хурдн Зеердән унулад,

Туган һанзһлулад, Тер сарин, тедүдгч өдр

Әәтин көвүн Шоңхрар өгүлхм лавта гинэй. Азг Улан Хоңһр гидгчн Миниһәр больш уга,

Аюл ик азд күн гихнь эн болвл, гинә,

48

Аһ Шавдл хатнднь зөвинь кел. Тер үгинь соңсад, Әәх Бор Маңна

Мордад хәрәд йовад одвл гихнь эн болвл, гинә. Азг Улан Хоңһр Алдр болд Җаңһрта

Андһар тәвәд әмн насн болад одгснь гинэй. Аран Шаҗн нутг эргәд, Асхн сө болхла:

– Алдр богд Җаңһр Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңнад Ямаран ам өгч тәвбвчи,

Ямаран кел өгч тәвбвчи, – гиһәд, Унтл кевтл уга,

Кел авхар гетәд чиңнәд йовдгнь эн болвл, гинәлэй. Нег гер күүндҗәнә:

– Алдр богд Җаңһрахн уурад, Арл Манз хаани әәмг болн гиҗәх кевтәвидн.

Өцклдүр өдр Арнзлын хурдн зеердән унулад, Әәтин көвүн Шоңхрар туган һанһлулад, Арл Манз хаанд өгүлчкв, – гиҗ соңсв.

Азг Улан Хоңһр гүүһәд һархнь эн болвл, гинә Оцл Дамбан көк һалзн күлгән унад авв.

– Оцл Дамбан көк һалзн күлг, Маңһдур һал үдин чиңгәд Арнзл хурдн Зеерд мөрнә Манр улан тоос

Махла деерм уңһаһад эс өгдм болхлачн, – гиҗ Заң бишәр завдад, Арһ бишәр ик маля өгәд оркв, гинэлэй.

Оцл Дамбан көк һалзн күлг Үнн хурдан һарһад хурдлв, Өвцүнь һазрт күрм алдтл хурдлв. Өргнь һазрт дөңн алдтл хурдлв. Маңһдур өрүн үдин чиңгәд Манр улан тоосиг

Махла деернь уңһаһад өгхнь эн болвл, гинә. Күцәд, сүүләснь атххар седв.

Сүүлнь тоңһрг болад, атхдг арһ уга болв гихнь эн болвл, гинә.. Оцл Дамбан көк һалзн күлгин Буру бийәрнь бун киисәд, Арман һазрт шаачкад,

Хойр талан нәәхлүләд, татд оркнь эн болвл, гинә. Һазр хойр әңг болад, шу тусад одхнь эн болвл, гинә. Әәтин көвүн Шоңхр, Арнзлын хурдн Зеердиг Авч ирҗ эс өгхләчн,

Арл Манз хаана олзд иргсн элмр, Тенҗ иргсн элмр, – гиҗ Келүлҗ суугсн цагтчн, Арл Манз хаанаг дәәлчкәд,

49

Оошк зүрк хойричн Баргт эс хайдм болхла, – гиһәд,

Анчн нертә догшн хар бәрңкин ириг Шувтнь һурв долаһад оркхнь эн болвл, гинә, Әәтин көвүн Шоңхр:

–Арл Манз хаанаг Дәәлхнь лавта.

Арнзлын хурдн Зеердиг Авч эс өгсн хөөн Амр нанд уга, – гиҗ сахнь эн болвл, гинә. Арнзлын хурдн Зеердиг хәрү татв.

–Азг Улан Хоңһр,

Уурта чи биләчи, Ууртан чамаг үмгәд оркхла яахви?

–Арнзлын хурдн зеердиг Асрад өгсн хөөн

Чамд һар күрдм болхла, – эн гиһәд, Анчн нертә догшн хар бәрңкин ириг

Һурв шувтрад долаһад оркхнь эн болвл, гинә. Арнзлын хурдн Зеердиг Авч ирәд, тохад өгхнь эн болвл, гинә. Саңнаһаснь әдс авч Азг Улан Хоңһр

Арнзлын хурдн Зеерд деер мордхнь эн болвл, гинә, Арвн хойр иртә Аһр зандн арман

Альхндан атхад авхнь эн болвл, гинә.

–Әәтин көвүн Шоңхр,

Нарн һархин наад үзгт Мини хадмуд бәәнә.

Түүнд одад, бәәһәд бә гихнь эн болвл, гинә. Арл Манз хаанаг Азг Улан Хоңһр дәәлҗ гисн зәңг соңсад,

Алдр богд Җаңһрад од! – гиҗ келвл гинэй. Оцл Дамбан көк һалзн күлгт:

– Чикндән күргәд, далң бәрәд, Чидләрн тарһлад,

Нама иртл эн һазрт бә! – гиҗ келвл гинэй. Келн һарад одхнь эн болвл, гинә.

Йовҗ йовҗ Өлзәтә Өл Маңхн уулын Ора деер һарад ирхнь эн болвл гинә. Шораһас нигт, шорһлҗнас ик Дән церг хойр йовдг болна гинэй. Нисдг алг мөртә Арл Манз хан Хадын дүңгә Хар буурл күлгтә Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңнаг

Хаҗудан дахулад окгсн аашна гихнь эн болвл, гинә. Арвн хойр иртә, Аһр зандн арман

50