Хуучн үгд худл уга (1)

Сибирьтяһҗбәәсәнмеднәв.Тершколдодхларн,негшалвргихговода,шаловарэкмуйҗ өгсн. Сумк гиснь одак тер кенчрәр уйсн сумк. Түүнднь газет-мазет, тер ручк-мручк, чернил. Өвлднь болхла, тер нег девл билә, нохан арсар кесн. Нохан арсар нанд бичкн девл кеһәд, тер өмсхлә, саннав би, школ күртл нәмәг нег арвн ноха дахад, школас ирхлә, дәкәд нег арвн ноха дахад [йовдмн]. Тегәд өвлин туршар тер девләс юмн үлддго билә. Тер нохас намаг зууһад, тер девлм тегәд шуурч оддг билә.

Намртньболхла,Сивртбоднцганхурадгбиләәмтс.Манаөөрнегөвгн,эмгнбилә.Тернь раскулаченөвгнэмгнхойрбәәҗлода.Негхөрнмиистә,хөрннохата,тиимхойрэмгнөвгнбилә. Дала боднцг суулһсн болҗана тедн. Тер боднцг ахулдг күн уга билә. Тегәд нәмәг сурдг билә. Тегәд өдртән нег боднцг яхла, нанд нег суулһ боднцг өгдг билә. Тер суулһ боднцг тертн арвн килограмм боднцг болҗл ода.

Мана ɵрк-бүлд дала дөң болдг билә. Бичкнәсн авн көдләд, бичкнәс авн эк-эцкдән, дүүнртән хот кеһәд йовдг биләвидн мадн. Тер авъяс бичкнәсн авн ода күртл үлдәд, ода би далн нас күртлән, би ямаран көдлмшәс болвчн, хар көдлмшәс болвчн әәдг угав.

Мана баһчуд билә, мини үй ахин, һучн дөрвдгч (1934) җилә көвүн, Сиврьт ода хөртә көвүн. Мана хальмг күүкд-көвүд Сиврт асхнднь нәр кедг билә. Клубин өөр домбр авад, гитар авад нәр кедг. Зәрмдән тер мана хальмг көвүд бәәсн орсмудта ноолддг, мадн, нәәмтә-йистә бичкн көвүд, хәләдг биләвидн тер ноолдҗахинь.

Дәкәд бичкндән меднәв би, тер зун цагла мини эцкм хлебовозар көдлдг билә. Хойр мөрәр магазинд өдмг, шикр, давс райцентрәс авч ирдг билә. Нег арвн тавн дуунад йовдг билә, би дахад йовдг биләв. Тер хойр мөр татад, июнь, июль, август сарла магазинәс хот авч ирдг биләв, эцкән дахад.

Дәкәд нанд нег йовдл сангдна. Тер райцентрт мини эцкин үүрмүд бәәҗ, бас багшнр, хамдан көдлҗ йовсн, хамдан бәәҗ йовсн. Ну, дәкәд нег тер тергн деерән магазинәс өдмг авсн, шикр авсн, дәкәд әрк авч, дөрвн-тавн яршг әрк авч. Тер үүрмүдтәһән харһад, невчк эдләд, тенд мини эцкм унтҗ оч. Би тер хойр мөртәһән, хотта-хоолтаһан йовув тегәд. Буулһад тер магазиндән, мөрдән конюшньд орулад, нәәмтә-йистә көвүн.

Тегәд Сиврьт ямаран өвл болдг билә, медхговт ода. Тер лыж гидг юм, коньки гидг юм мадн меддго биләвидн. Бийсмдн эврән коньки кеһәд, моднас коньки кеһәд, модна дорань тер суңһгар яһад, тер коньки кеһәд, валенкдан өмсәд, тиигәд мадн дастг биләвидн. Конькиһәр наадх, лыж бас. Тер юмнь маднд үлдв. Тер мана үүрмүд Сиврәс ирхләрн, манад дала цасн уга болдг билә, тер бийнь өвлднь коньки, ода талдан коньки болхов, хулдҗ авад, бас иигәд наадад, гүүһәд, сән өвл болхла, лыжар яһад, мадн ода, бичкдүд, дүүнрән дасхдг биләв энд, Хальмг Таңһчд.

Ода авад хәләхлә, мана көгшдүд келсн юмн мини чееҗд үлдсн болҗана. Альдас, альк арвна, тохмнь чигн келдг билә. Эцкм мини сурһульта күн билә. Номин юм меддг билә көгшн багш, уңг-тохм гиҗ түүнә тускар тиим дала юм меддго билә. Мана авһнр, мана ээҗнр нанд келдг билә, кенә көвүмбч, тохмчнь ямаран, терм нанд чееҗдм үлдлә.

(Келснь Бухаев Денислав Эняевич, 1946 җ., Элст балhсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

НАМАГ ТАВТАДМ АВЧ ЙОВСН БӘӘҖ

Намаг тавтадм авч йовсн бәәҗ, бичкн туһлмуд кевтә. Эк-эцкнр келдг билә. Хамаһас медхмб би, тавтадан. Тенд тавтаһасн авн өссн. Сибрт городт биләвдн. Тер город Татарск (…).

[Мана] бурхиг эн дора нүүлһсн һазрт тер дөрвн буута салдсмуд булаһад авчксмн. Дөрвн ирсн бәәҗ.Аав-ээҗм келдгбилә.Манаэк-эцкнраав-ээҗкелдгбилә.Хулхакеснкевтәавчһарч, гиҗ мини эк-эцкнр келдг билә. Әвр <строго> авч һарч. Үкр, нохаснь мөөрлдәд, хуцад үлдҗ, гинә.

Шуд дала эк-эцк өңгрҗ одв. Тер зуур өңгрсиг, мана эк-эцк келдг билә, оршашго, нүкнд хайчкдг бәәҗ. Нохас чон идх. Хальмгуд күчтә <горестный> юмн. Сибирт авч ирчкәд, баньд орулцхав, түүнәснь тарацхав.

(Келснь Сангаева Тамара Очировна, 1938 җ., Астраханск область, Старица. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

151

ГЕНТКН СӨ ИРӘД НҮҮЛҺСМН

Генткн сө ирәд <подъем> өгчәнә. Сөөннь өрәлә серлдәд, бослдвдн. Зогсхла, одак командир роты гиһәд старший лейтенант дәкәд нег подполковник хойр ирәд: «Калмыки, два шага вперед», – гиҗәнә. Бидн һарувидн, зогсчкувидн. Мадниг эргүлҗ авад, һаза һархла, һаза хальмгуд дала. Хойр давхр хойр гер бәәдг билә. Түүнә нег герт авч ирәд орулчкад, ɵрүн күртл харул тәвчкв. Өрүн нәәмн [час] болҗ йовтл хойр командир ирәд, авад һарв энч. Бидн цуḣар нүцкн, гертәсн ḣарсн тер шуурха-муурха [хувцта]. Тиигәд тер старшина келҗәнә: «На север поедете».

Сибирт Алтайский крайд йовлав. Түүнәсн Краюшенский районд.

Би дәкәд түүнә хөөн <краевой школ механизации сельского хозяйства> чиләһәд, Тальменск гидг һазрт комбайнер, тракторист, бригадир, механик болад көдләд, тиигәд тендән бәәләв.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

КУМСКД НЕМШ ОРСНА ТУСКАР

Немш орҗ ирлә. Бидн үзләвидн. Хәлә, тер Сальскас эн моддуд уга биләш. Иигәд Сальскас хаалһ, тенд өндр һазр, иигәрән дорагшан. Энгәр иигәд немшмүд аашна. Бидн гергтәһән, эцкин наһц эгч, дәкәд нег төрл гергтә, экм намта, бас күүктәһән болн ээҗ. Эцкин наһц эгч күүкд-көвүд уга билә. Тиигәд буудян нүкн, тер буудян нүкнд бидн бултувидн. Бултхла,одамининэктерорхдавшуркеҗәнә.Кехләрн,тенгәнтиигәрәнхәләлһәдкеҗ,Сальск тал. Ухан уга, хальмг гергн медҗәхш. Дән эндәс орҗ йовна. Бидн тенд суухла, халдҗана. Тер мана эцкин ээҗтә сурсн гергн инәгәд бәәнә, әәчкҗ. Күн келдг билә, әәсн күн инәгәд бәәнә. Үкхлә, тер тиигәд хахла, инәсн чирә үзгднәш. Тегәд тер эмгн инәгәд бәәнә. Тиигхлә, ээҗ келнә: «Цаган, яһад инәһәд бәәнч?». Әәчкҗ. Тер гергнә нүдн му билә, күүкнь бичкн билә, намас бичкн, долата-нәәмтә күүкн билә. Тедн [немш] мотоциклар иигәд ирҗ йовна, соӊсчанавидн. Мотоцикл ирәд зогсчана. Тер немшнр күүндҗәсмб, яһсмб нег-негнләһән. Немшмүд мотоциклтә иигәд үзүлҗәнә.

Эн цааснд иигәд зурата (карта) ус авх худг. Тиигәд йовҗ одв тедн. Әмт алсн уга. Партийн Курноскиниг, «Новый мир» колхозин ахлач Манжиковиг, дәкәд Саранова, тавнзурһан коммунистнриг алв. Тиигчкәд, энд хөөннь, немш һарч одхла, сельсовет домохозяйксиг көөһәд, < расстреливать> кесн әмтиг малтад, тенд башньд залв тедниг. Дәкәд еврей әмтиг алв. Тер еврей эмгн һанцарн билә. Демск уульнцд, теднәд бәәдг билә тер эмгн. Минин эк келнә: «О-о, тер еврей эмгиг алчкиҗ. Алтнв, юнву, ложк бәәҗ. Тер ложкан һартан бәрәд» (показала, как она держала ложку, умирая).

Башантад немшнр бәәв, манадчн бәәв. Йовад, (хот) сурдг билә. Минин экин чемоданас нег немш хулхалад авчкв, нань юм авсн уга. Һурвн немшиг мана комсомольцнр алв. Нег полицай билә. Немш һархла, минин эк келвә: «Сән болҗ. Немш һарад, ма хойриг алх бәәҗ». Спискд түрүн бәәҗвидн, партийн (эцк) бәәсн.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ХӘРҮ ИРСНӘ ТУСКАР

Улан-Холд би 1957 җилд ирләв би. Июлин хөрн йиснд. Тиинәсн Каспийскд одувидн. Одхла, келҗәнә, чи, мол, хәрү Сибирт мал хәрүл. Эн халунд чи бийчн хәрүл, тегәд теӊгст дөрвн сард, дөрвн хонгт көдләд, хәрү Сибирь йовҗ одн гивүв. Апрельд батхн уга, бөкн уга, хаврт дулан, үвлд киитн болхла, хәәрхн, тегәд йовнав гиһәд, экдән келҗәнәв. Эк бәәлә тиигт. Эк ду һарчахш, иигәд апрелин арвн һурвнд тәвн нәәмдгч [1958] җил эн Улан-Холд ирсн кевәрн ода эндр күртл бәәнәв.

152

Сиврүр туухд, хәәрхн, маань эднәхн, [ом мани пад ме хум] хәәрхн! Очра [Бор] гидг һазр билә. Тиинәс декабрин хөрн нәәмнд авч һарад, январин арвн зурһанд дɵчн дɵрвдгч [1944] җил буулһва, маань эднәхн, хәәрхн! Дор, деер хойр киитн, маань эднәхн. Тер арвн йисн суткт туḣлынвагондкɵлдәдйовла.Тиинәсби,ҺарянБорисбасАдыковгиһәдахньһучнтавдгч[1935] җилә, миниḣәр, дү күүкн медҗәхшв. Дү көвүн, тавн күн бәәнәвидн. Нань күн уга. Намрин Шох остался. Нег көвүтәһән, тер көвүн Окна Бооҗа гиһәд, Сибирт орс герг авад, ода чигн бәәнә. Тиинәс энд Улан Хоолд Зина бәәнә Чудаева, Кокуев Алексей гиһәд тер Красморян ах-дү Кокуев Алексей, тер Педра кен гиһәд, Лавса ах-дү хойрас һарсн.

(Келснь Наминов Арвн Гатаевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

СИВР МАРТГДХШ

Сиврин тускар тертн мартгдхш. Толһаһас һарчахн уга. Талдан юмн мартгдҗ йовна, тер тас мартгдхш. Декабрь сарин хɵрн нәәмнлә хуһараһинь нүүлһсн. Өрүн өрлә. Дербетд райцентр бәәх. Бүркг өдр декабрь сарин хɵрн нәәмн, нарн уга, будта болсн, серүн болсн, өрүн долан часла старший лейтенант һартан пистолет атхсн гүүһәд орҗ ирв. Негнь һаза зогсҗана, үүднә хоорнд хәәкрәд, һар эргүлҗәнә, мадн цә ууҗалавдн. Нәмәг эцкм, Эрнцнә хотн гидг арв һар дуунад, тенд ах-дү тавн-зурган залус хотар бәәдг, хуутр, тенд мини эцкин мал: һунҗн, һунн, мөрн, унһн бәәдг. Тер Эрнцнә Борлг гидг күн ирчкәд мини эцкд келҗәнә, иигәд-иигәд маңһдур эн көвүг тәвчктн, нег хɵрн-ḣучн тевр хулс авч ирг, гиҗәнә. Удлго хөн хурһлн гиҗәнә, одак сег кех, иигәд салькн үләшго, кошар-машар уга хоосн.

Һучнцеврхулсаччкснтергнбәәх,шудтатхарбәәх,одаксорҗирв.Хәәкрәд,һаранөргтн гиһәд хәәкрәд, өргҗәнәвдн, эцк өргҗәхн уга, одак пистолетан авч одад, шуд мадн әәчквдн, «Өргтн, өргтн», гиḣәд хәәкрҗәнәвдн, өргв. Одак указиг дарунь умшв, дәрк-дәрк, «изменник Родины»гиһәдкелхдурнкүрхш:ольвчад,хәәһәд,бухәәҗәнәвднгиһәдтас,ямаранзер-зев.Нег салдс зогсад бәәһәд бәәнә. Каждн герт салдс. Ңег герт тавн өрк-бүл хурав. Тавн өрк таваһад күн болхла, хɵрн тавн күн. Зәрмнь ик авхв? Терүнд «Студабекер» [студебеккер] американск машид. Салдсмуд келҗәнә: «Тадн хот-хол автн, зузан хувц-хунр автн, холд йовхт». Хама-яма, келҗәхн уга, наадкинь хайтн гиҗәнә, кергтә биш.

Нег герт хураһад, сөөни өрәллә, хойр-ḣурвн часла авад һарв одак машид. Тундутово деегүр һарад, цааран Абганеровт күрәд, Абганерт күрхләг, тас зә уга гиҗәдич, хөөннь маднд медгдҗ йовна, Абганеровд Аһш талагшан «Чилүгитә» гидг бичкн станц бәәҗ. Тенд маниг күрхлә, хойр хоосн эшелон зогсҗана Терүнд ардагшан эргүлҗ авад, үүддүдинь ху секәтә, тиигәд болад бәәв. Ху наармуд, терүнд маниг ачад, тер эргнд бәәсн хальмгудыг Червлен, Зөөдәгидгһазр,АбганеровасцааранМишкин-Дишкин,хухальмгнертә,хуһараһиньтиигәлән, тиигәд маниг арвн-арвн хойр час күртл хураһад, дүүргәд, хөгәд авад һарв. Үдин алднд Аһшт күрүвидн. Аһшиг мадниг дɵчн ḣурвдгч [1943] җил декабрь сарин хɵрн нәәмнлә үзүвидн. Нег гер уга билә, тас юмн уга, күнчн үзгдхш. Икл гидгәр һарутсн һазр тер, дәрк-дәрк.

Би Баһ Дөрвдә һазрт 1927 җил һарсн, Барванцг гидг һол бәәнә энүнд, хальмг тавн хотн билә. Саарлахн гидг хотн. Би эврән ясм, эцкм, экм – Талтахна, [Цаган Нур] Болдуд арвнав. Школд Дербетд сурлав. 1938-1939 җил йисн кӨвүн первый класст сурла. Орсар невчк келәд, һар тәвхлә, болҗана. Одак сурһаль сурх, цааранднь институт чиләх тиигт толһад уга, мини биш, эк-эцкт чигн уга. Тедниг бас дасхла, мини эк-эцкиг бас дасхла, һаран тәвтн гиһәд, яḣдг болвчн, райцентрт бәәсн. Дɵчн хойрдгч [1942] җил август сар күртл тавн класс чиләчксн хуһар Казахстан орад нүүв. Әмтн үлдв, зәрмнь нүүһәд, мадн бәәвдн. дɵчн хойрдгч [1942] җил, августин хөөн эн Тундутов, Барванцг, Дербетин ца, Хортын Көвә гидг һол бәәнә, немш орҗ ирв, румын. Хортын КӨвә, дуундчн бәәнә, «Матуша Санҗ», «Котуш» гидг дуунд харһна тер Хортын [Хордта] көвә . «Хортын Көвә» гиснтн һол, һол биш тертн нур. Усн бәәдг, ода усн угалм, хоосн, Барванцг бас хоосн.

Дербет өмнь энд уга билә, тенд билә, тенд, һол тал, тенд школ, детдом – ху тенд бәәдг билә.ОдаэнчнхальмгудСибирәсирснхөөннааранḣарв.Өмньтиигәрәнбилә.Хортын[Хордта]

153

һол гиҗ келсинь ода яһҗ медхв. Дуунд бәәнәләм, Матуша Санҗин тускар: «Холвлдулад бәрсн хойр модн гернь. Хордтын һолын көвәднь дүүңгәһәд бәәнә». Һол биш тертн, нур. Һол гисн гүүдг юмн. Сиврт – Катунь, Бия, Енисей.

Мини багш Зурһанас, Бухаев Эня Бельтышевич – хальмг келәр, орсар меддго билә, Мария Аляевна – хальмгар ботаник дасхдг, ода биология, бас хальмгар, өвсн-тоосн, цецгә гиһәд, хальмгар сурһҗ йовсн, дәкәд багш – мартгдв. Терүнәс нааран далн тавн-далн зурḣан җил болсн. Тавдгч класс күртл багшнриг меднәв. Цааранднь орсмуд билә, Гаря Васильевич гидг багш билә, школын директор билә. Дәәнлә авад йовҗ одла. Хәрү эргҗ ирсн уга, Сиврт Алтайск крайд Сростенск района «Семенов» совхозд. Эрнҗән Суворовск селод билә, дәкәд Светлозерск совхозд нүүҗ ирлә тенд, теднлә тиигәд нег-негән меддг болвдн. Сибирәс почти хамдан гилтә нүүҗ ирләвдн, тәвн зурḣадгч [1956] җил. Мини хөөн [Овшин] Эрнҗән, би түрүләд ирсн тиигәрән. Эрнҗән нанур гүүҗ ирлә Волгоградск областүр авхар, Зурһан тал, отардкөдлхәр.Биэндотаравчксн,көдлҗәнәв.Бәәдггеруга,баһчудмадндурндан,юмтооллго, байрлчкад, хөгәд һарчанавдн.

Хойрдгч көвүм күсдундур сар болсн. Поездд йовҗ йовнавидн. Новосибирск областюр мадн гүүҗ ирләвдн, март сарла тәвн зургадгч җил. Хальмгуд сулдҗах. Тенд манахс бәәсн, городт бәәхәр, г. Куйбишев, шин тогтҗах герт бәәхәр. Дәкәд одак указ һарв тәвн зурḣадгч [1956] җилин майла. Хрущев хәңкнәд келҗәнә. Терүг соңчкад, махлаһан дарҗ авад, нааран. Воттиигәдирүшвднмадн,әмтинтүрүн. [Овшин]Эрнҗәнбастәвнзурḣадгч[1956] җилтɵрскн ḣазрурн гүүҗ ирвә, где-то октябрь сард ирв яһв, намрар ирв. Би энд, отар авчксн, Волгоградск областьд «Абганеров» совхозд, Привольный, өмнь «Юрка» нертә, өмнь терүнд хальмгуд дала билә. Тиигәд дɵрвн җил тенд бәәвүв, тәвн йисдгч [1959] җил нааран түүҗ ирүв, эврә һазрур. Тиигәд бәәһәд бәәх биләв, таасгдҗасн теңкән уга. Хальмгуд, нүүһәд ирчксн, хәрхм, гиҗәнә, болҗ, Сиврт арвн ḣурвн җил, экм бәәх, йовхм, элгн-садн, ахнр-дүүнр, тегәд нааран ирәд, энд гер бәрлдәд хуһар, тәвн йисдгч [1959] җилд.

(Келснь Эрдниев Басң Буляевич, 1927 җ., Кɵтчнрә район, Цаһан-Нур, талтахна болдуд арвна күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э, Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

МУ ЗАЯҺАН ЭДЛҖ ЙОВУВИДН

Цасн орчксн цаг билә. Киитн өдр билә. Экм бас мини нег үй дү хойр дәәнлә иддгчн уга [бәәсмн]. Давсн уга болдг билә, тегəд эдн үкрән татч авад, иигәд орс һазр төгәләд [йовдг]. Мана ард бийәр орсмуд бәәлә, Иҗлин һазр цаад бийд тедниг төгәләд, боднцган цуглулад, давсан цуглулад иигәд [бәәдг]. Нег ирчкәд мини эк келнәл: «Уй, хальмгудыг көндрәхмн гидмби,нүүлһхәрбәәнәгидмби,негзәңгсоңсув»,–гиҗәнә.Тиигәдодабидниткҗәхнугавдн. Ода бүкл Хальмг Таңһчиг яһна гиҗ көндәхмб гилдәд бәәһәд бәәтл, нег сө энчн, дәрк, дәрк, ик-икмашидуульнцдүүрәдкүрҗңнәд,ирәдзогсадбәәнә,ирәдзогсадбәәнә.Терзәрхәләлдәд, һал цәәһәд бәәнә, шуд одак американск судабекер [студебеккер] гидг күчтә машид, тиигәд ода алң болад бәәцхәввдн. Дән орҗ йовна гихмб, юн гиҗ йовхмб, медгдҗәхн уга.

Унтвидн.Унтхла,харөрләүүдцокчана.Үүдцокхла,һарадтәәлхлә,хойрбуутасалдсорҗ ирв.Битиигхдшколдорҗасн,невчкнорсаркелмеддгбиләв,маднднегурокорсарөгдгбилә,ээ медҗәнәв. «Юман хуратн», – гиҗәнә тедн. Юман хуратн гихлә, мини эк, дәрк, хәәрхн, му заята үрн бәәҗ гиһәд, юман хурах болҗана. Һаза үвлин хот гиһәд хойр бүрү алад, зуна кухньд махн дүүрң. Экм келҗәнә: «Хот кеҗ уухмн бәәҗл невчкн». Тегәд би ода мольҗад-толькад келхгов, варить-марить гихов, тедн зөв өгчәнә. Зөв өгәд, һарад мах авхла, тедн буутань дахад, күүнә көндрсиг дахад бәәцхәнә. Тегәд махан иигәд кинмшәд хәәснд тәвчкәд, экм келҗәнә, һазаһас түлә авхм билə. Зула гиһәд мини нег үй дү теднлә хамдан бәәдг биләвидн. «Зула, һарад түлә авч ир», – гиҗәнә. Зулаг һархла, нег салдс дахад йовв. Одакиг авч ирәд, түләд, бурд гилһәд, әрә борлулад, һарһад идәд, үлдсн-бәрсн болад, тер хойр салдс сән юмс бәәҗ ода, уйҗах-бәрҗәх костюм-мостюм юмн стулын нурḣнд кевтхгов, тер юман хураҗ автн гиһәд докья өгчәнә. Тегәд негикхучаделгчкәд,терюманхураҗавад,әрәбооһадһарувидн.Бооһадһарад,машиндсуулһҗ авад, ода тиигән, тедүхн контор бәәдг, тиигәд конторин өөр авч одв.

154

Йовҗ йовнавидн, нохас машид көөлдҗ гүүҗ йовна, малмуд ард мөөрлдәд, малмуд күртлән медчквл, бәәдлнь, мөөрлдәд-шууглдад, нохас хуцлдад, авад һарв мадниг. Авад һарад, дәрк, иим бүтү парсар [брезент] хучата машин тернь, хаалһиннь туршар, машин гидг юмнд сууҗ үзҗәсн биш, бөөлҗәд йовнав, бөөлҗәд йовнав. Ирүвидн гиһәд, машин зогсчана. Иигәд [брезент] зааглад хәләхлә, төмр хаалһ үзгдв. Ода эннь юн гидг һазр болхмб гиһәд, хайх һазрнь эн болхмб гиһәд, тиигхд би арвн тавта күүкн, санҗанав.

Машиһимдн вагонд авч ирәд углчкв. Тер юман зөөлдәд, орулад авчквидн. Манаһас өмн дала улс ирчксн бәәҗ, чикәтә. Тенд тер чикгдәд орувидн. Тиигәд көндрәд һарувидн, авад йовб мадниг, йовнавидн-йовнавидн, дәрк, йовҗ йовад, харңһурҗ одхла, хайҗ йовна мадниг гиһәд, мана экнр хәәкрлдәд уульдг билә. Тернь тунель гидг юмар орҗ йовсн юмн бәәҗ. Тиигәд му заяһан эдлҗ йовувидн, вагонд үүднь иим заагта, шуд терүгәр ху үзгднә, амн хагсҗ йовна. Нег бичкн көвүн, тиигхд һунта көвүн бәәҗ кевтә, Ченкураев Борис, тер әмтнә кииһәс вагона ора ху иигәд көрч оч, тендәс иим ик-ик көрч одсн дусал үзгдҗәнә, тер Борис гидг көвүн терүнәс авад өгтн гиһәд уульдмн. Энчн станц болһнд сүкәр иигәд «күрд» гиһәд вагона үүдиг цокад, мадниг һарһдмн. Тиигәд ода йовад, буржуйк бәәҗл тер, мана нег хойр-ḣурвн өвгн болсн юмс йовад,кастрюлянбәрәд,усодахамаһасальдасавдгбәәсмб,маханшарадиддмн,харцәбуслһад уудмн. Тиигәд йовҗ, һарч ирх кергтә. Вагона нег шуһуд тер залус сүкәр чавчад, нүк һарһчкад, күүкд, берәдиг «бичә ичтн, бичә ичтн, бидн тадниг хәләшговдн, мөрән үзтн» гидг.

Тиигәд йова йовҗ бидн, ода кедү хонгт йовҗ, бүкл өрәл сард йовҗ кевтәвдн бәәдлнь, Алтайск крайд мадниг буулһв. Буулһад, клуб гидг юмнд буулһҗ, дәрк-дәрк, хойр чикн харһад бәәнә.Негкөлугакөвүн,көлнькөлдҗоч,ууляд,негкөләрндәвәдйовадбәәнә,өвдгньбоолһата. Тиигәд мөрн цанмуд чигн һаза хәргәд-ниргәд ирәд бәәнә, мадниг авад һархгов. Хойр өрк авад һарв, зурган әмн биләвидн, хойр үйнртәһим Зерносовхоз гидг һазрт авч ирв. Йир сән һазр бәәҗ, тенүнд бидн, үнән келхлә, өл үзсн угавидн. Буудяһас, ода юуḣинь нуухв, хулхалхговидн. Хулхалад, зөөһәд идәд, би көдлдг болув, түрүн сарас авн җалв авдг болувидн. Тиигәд бидн өл үзсн угавидн, гем-шалтгла харһсн угавидн, һурвулн Сибирь орад, һурвулн ирүвидн.

Эдн бәәсн һазр манас нәәмн дуунад бәәдмн. Эднә бәәснд баḣчуд дала. Тегәд нәр-наадн болн гиҗәнә, хүрм-мүрм болн гиҗәнә, Цаһан-ноһан болн гиҗәнә, нәр кехгов ода. Хама баһчуд дала, тенд нәр, маднд зәңг өгчгдг билә, мадн көдлмшин хөөн сө дүләд нәәрт гүүдг биләвидн. Нәәрт домбрт келх. Ут дууг дасч автн гидг билә. Мини экм күчтə дуулдг билә. Төртән авсн угав. Икәр ангин болад, голосан геечкүв.

(Келснь Дорджиева Екатерина Мучкаевна, Баḣ Дɵрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

СИВРТ ЭНДӘС ЙОВСАН МЕДХШВ

Эцкм дәәнд йовҗ одсн, би эцкән медхшив. Ахм билә. Эгчм билә. Алтайск крайин Павловск района Харчекино село. Тенд мадн бәәһәд, экм олн шаңһа көдлмш кедг билә. Би бичкнбиләв.Хөөнньдɵрвн-тавннаскүрәд,юммеддгболад,экәндахад,үвлдньчнәдл,хавртнь чигн әдл, экән дахад йовдг биләв, гертән үлдәдг күн уга. Экән дахад көдлмшт һардг. Эгч ах хойрм Сибирьт өңгрҗ үлдв, экм бас Сибирин киит даалгон гемтәд, өңгрҗ одцхав. Өнчәр үлдәд, өсәд-босад, арвн ḣурвн настаһасн авн көдлмшт көдләд, сурһаль сурдг арһ уга. Дɵрвнтавн класс чиләчкәд, тиигәд ода, түүнә хөөн күүнд одад, авсн авалясн дɵрвн-тавн күүкдтәв. Ху бүдүн, өсәд-босад, күүкдм хуһар күн болсн, ач-зеенрм бәәнә. Хуһар амулң эдләд, эн-тер уга, гем уга бәәцхәнә, мал-герән өскәд.

(КелсньБембееваАннаМанджиевна.БаḣДɵрвдәрайон,ИкБухс.Бичҗавснь:Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ЗУГ БУРХАН АВАД ҺАРСМН

Хальмгудыг нүүлһхиг бидн хойр-ḣурвн хонгас медх бийнь, һәргтә толһас юм медлгон, начальникүднь ирәд, Каарун Боова ма хойрар альк хотнд кедү гер бәәх, кедү әмн бәәх –

155

хугтаһинь келгүлҗ авла. Боова бидн хойр манад сууһад бичҗ өгләвидн списк хугтаһинь: Хоонуд, Красный Пахарь, Ниицән, Манҗин, Хөрн Хурһд, Ганчин Цаһан – хугтаһинь. Красносельск мадниг эврән нерән бичләвидн. Гермүдәр йовулсн угавидн, нүүлһхәр бәәхинь медҗәсн угавидн. Юңгад таднд әмтнә то кергтәв гихлә, салдсмуд амрхар ирхмн гиҗәнә. Альк герт кедү кү багтаҗ болхинь бичүлҗ авчах, дәкәд би декабрин хɵрн доланд нарн суух өмнхн Дербет орад һарувидн Каарун Боовата. Би, Манҗин Пүрвә, дәкәд нег уполномоченн хойр мөр татсн мөрн тергәр һарад йовувидн.

Машид аашна, нег машин давад одв, хойр машин давад одв, ик хотхр, минь Брюгид гидг һазр бәәнә. Терүнд машин зогсад, ясад бәәнә. Терүнд бидн тергәрн зогсчах. Би хәрү хәрх дурм күрчәнә. Хальмгудыг нүүлһн гиҗәх кевтә. Бооваһан келҗәнәв: «Боова, хәрү хәрий. Чини гертчн бас күүкшлҗ авсн эк бәәх. Мини эк һанцхарн, Боова, хәрү хәрий, хоюрн», – гиҗәнәв. Боовамхәрүөгчәхнуга.Теркевтән,ВаськинБембкучерйовх,хәрүхәрхлә.Күүкд,даламашид давҗ йовна, хальмгудыг нүүлһхәр бәәнә гиҗәнә. Зун хɵрн зурḣан машин давб энд. Ю, тиим ухан бәәх билә. Би һанцарн хәрү хәрхдән әәҗәнәв. Күрч ирхн яһна. Би тиигәд экәсн салад, бас җилдән зовбув, Красноярск крайд. Тер зун хɵрн зурḣан машин Манлан Ик Бухс хойриг багтаһад, маңһдур өрүнднь авад йовҗ одв. Экәсн салад, Красноярскас бидн нег бригадт бәәвүвидн. Бригадт көдлүв, лесзаготовкд, мод көрәдлһнд. Хувцн элв, нүцкн, пальто элҗ одв, баальнг кенчр хойр гидг юмнтн эләд хуурв. Ода яһдг болхмб? Авдг нег паекан хулдад, идлгон, түүгәрнэврәнсибирихнкедгбязьэдигавув.Экмэврәнбийньбичҗ,меддгкүняһвчнзааҗөгәд, намаг дуудулҗ авх бичг. Тәвхлә, бидн дɵрвн-тавн күн биләвидн: Шонтин Ләәлә, би, Манҗин Делә, дәкәд кен бәәсмб энчн, Боова. Тегәд мадн Красноярск орад, тендәс би тегәд хәрҗ ирсн.

Мини эк зуг бурхан авад, җодв бурхан альчурт бооһад, кирсләд бооһад авч. Тер алднд манад начальник ирҗ мини герт. Иигәд манад салдсмудын зургуд билә. Мини ахин зург, мини ахинреволюционнзург,теднигүзәд,энньтер,энньтергиһәд,хугтиньсурадһарла.Энахәәрмд йовх, дәкәд ик ах билә нанд, тернь бас революционн дәәнә хувцта билә, нанд зургнь билә, бийнь уга. Цуһар дәәнә ɵмн болад бәәхов тер. Мини эк бурхан бооҗ авчкад, пальтоһан өлгҗ авчкад, белнв гиҗәдҗ. Бичкн авдрт дүүргәд хувц-хунр дүрәд, ю-күүһәс дүрәд, ик авдрт бәәснь нам зәрмнь үлдҗ кевтә. Махн бәәсн, мах авад һарч, тиигәд гем уга, долан сардан һанцарн көдләд, колхозд бәәҗ.

Мини экиг огородт сторож тәвҗ. Би тегәд Красноярск крайд зовад, түрәд хәрҗ ирләв. Ах әәрмд йовсн, ахасн зәңг авч чадсн угав, тенд нанд бичг ирв. Зурһанас көлтә ирв тер бичг. Зурһана эцк нанта хамдан, Зурһан эндәс әмтнәс бичг авад, Гегән ах бас энд йовсн боллдад, мини ах үзсн бәәҗ. Әәрмд йовсн ахасн бичг авад, тегәд экүрн ирүв. Экүр ирхлә, эк хамг юман хулдадидәд,эврәнәмдүлдҗ.Моканҗаҗладйовадйовҗдɵрвнүртә,арвнḣурвначта,арвнхойр җичтә йирн хойр күрсн эмгн суунав. Үрндән зальврвдв. Иигәд бәәхвдн гиҗ сандго биләвидн. Сиврт йовҗ йовад унад үкҗ одхв гиҗ сандг биләв.

Аав-ээҗнр Деедстән зальвртн гиҗ келдг билә. Олн бурхндан зальвртн. Кезә нег цагт кишгәнэдлхитгиҗ келдгбилә.Одамадн кишгәнэдлҗәнәвидн. Күүкд-көвүдмадниг хәләҗәнә, харҗана.

(Шонтин Ләәлә, Баһ Дɵрвдә район, Ик Бухс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ҺУУЛЬ ҺУУҺАД ЗОВУВ

1942 җилин июль-август сарла Һанҗһа Хаг гидг һазрт Шорва һолас заһс бәртхә гиҗ мадниг йовулла. Усн баһрад ирхлә, Барунас арвн хойр дуунад Һазад Дала гидг нуурт ирәд, заһсан бәрүвидн. Һурвн дуунад нег хош билә. Очра Лиҗ гидг күүнә эмгн күүкдтә бәәҗ.

1943җилинүвләрөрләәмтнхарһад,хальмгудыгнүүлһҗәхзәӊгкелв.Сарпадштаббәәҗ, салдсмуд. Хойр көвүн зәӊг медхәр Барун орв. Ирчкәд эдн келҗәнә: «Барунд нег орс ветеринар, Сән-Белгин Хасрин гергн күүктәһән үлдҗ. Тер гергнә ик көвүһинь хальмг хадм эктәлә хамднь авад йовҗ оч». Хөөннь Сән-Белгин Хаср сулдсна хөөн, гергән Красноярскд дуудад авч.

156

Тегәд нуурас бидн хошд ирүвидн. Күн уга, мал хаалһата, цугтан мәәләд, мөөрәд бәәнә. Нохас ууляд, мис мәәләд бәәнә. Таталд ирүвидн. Шоккан хотнд орсмуд ирчкҗ. Салдсмуд гүүҗ ирәд, мадниг нег герт орулчкв. Үүднд нег салдсиг зогсачкв. Уснд одхар седхлә, тәвҗәхш. Салдст нег мишк хатачксн заһс өгчәнәвидн. Түүнд өрәл туһлын мах өгв.

Әәдрхндмаднигавчирәд,арвннегөдртвагондбәрв.Cивртйовулхәмтцуглулад,зууран дегд киитн, өлн болад, әмтн икәр үкәд бәәв. Вагона булӊд нүк кеһәд, әмтн мөр үздг болв. Хасгин һазр дәврәд йоввидн.

Кү иддг азиат аашна гиҗ зәӊг һарч. Түрүн үвл әмтн һууль һууһад, иддг юмн уга, икәр зовв. Селәнд нег юмн геедрхлә, хальмгудыг харлдг билә.

(Келснь Гедеев Бембя Чимидович, 1927 җ. Үстин район, Бүлүт. Бичҗ авснь Гедеева

Д.Б.)

БОДНЦГАР КЕСН ЗУЛЫН ЦӨГЦ

Краснодарск крайд туусн билә. Боднцгар зул кеһәд, Мацг өдр дееҗ бәрдг юмн уга билә, хар цегән усар дееҗ бәрдг билә.

Түрүн авгтан әмтн киисәд үкәд йовла. Наḣц ээҗм ḣарарн юм уйдг билә. Дәкәд нег эмгн эврә юм уйдг машинкән наḣц ээҗдм ɵгч. Кен негнь нег арвн боднцг, саал [сало], нег кружк үс ɵгдг бәәҗ. Тегәд әмд үлдҗ.

Боднцгар зул өргдг, сар хәләһәд, Мацг өдр меддг бәәсн. Зальврад йовдг билә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Ростовск область, Кутейниково, Богшурһахна Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ТИИГҖ МУУЛЯН ЭДЛСМН

Тер сө экм уга билә. Эгчән босхҗанав: «Тенд хойр милиц зогсҗана, тәвҗәхш», – гиҗәнәв. Эгчм босв. Би дәкәд һазаран һарчанав. Суулһан авад һарув, үкрән саахар. Туһлан тәвәд, көкүләд, саахар бәәнәв. Туһлан уйчкад, шиӊкән суухлаг, одак намаг бууһарн түлкәд уӊһачкв. Суулһта-муулһтаһан унув. Үкр йовҗ одв. Туһл уята, үкр саагдл уга үлдв. Экм уга, ууляд бәәнәвидн. Экм тер сө хош йовҗ одла. Ю авхинь, бәрхинь медгдхш. Нә, юм-күмән авад һарувидн.

Хаҗудмднминиэкиндүбербилә,залуһинньдүүһинньбаавһа.Тербаскүүкдтә.Машинд сууввидн. Гүүлгәдл йовна, гүүлгәдл йовна. Дәрк, дәрк! Авч ирәд, мадниг нег вагонд хайчква. Мини дү көвүн, дү күүкн бичкн билә. Вагон киитн. Ода яахв! Сөөни дуусн хатр-хатр, хардӊхардӊ гиһәд йовна. Таш харӊһу. Хот уга, гесмдн өлсчәнә.

Маӊһдур өрүнднь ирәд, үүд секв. Цуһар ода үкҗ йовх улс босад гүүлдхгов мадн. Һаза күн ху дүүрӊ. Дәрк! Одак һурваһан хайчкад, эгчтәһән хоюрн гүүһәд әмтн гүүсн һазрт. Тенд хальмг гер бәәҗ, татад-татад уӊһаһад, ишкәһинь авад бәәнә. Мадн тинәснь кошма абувдн. Мод авхм бәәҗ, түлдг беш уга. Көрәд үкн гивдн. Хәәмнь, идх хот уга, өлсәд. Тиигҗәһәд генткн экмдн ирв. Экән теврәд, үмслдәд. Эким мана вагонд оруллго бәәв. Дәкәд тоолад, мана вагонд нег күн дуту бәәҗ. Манд экимдн өгвә. Цугтаһинь хәәкрүләд, уулюлдулад, бәәглдүләд орулҗ авад,тус-тустньүүдиньхаачква.Иддгюмнуга.Манигюмавхулҗахш.Зәрмсньхотавч.Хөөннь хальмгуд харһад: «Мадн тиигәд ирүвидн, мадн иигәд ирүвидн», – гиҗ нег негндән келдг билә. Зәрм улст сән орс харһад, хот автн гиҗ.

Зөвәр гүүлгәд-гүүлдәдл йовна. Басл хол һазр бәәҗл тер Сибирь гидгнь.

Йова-йовҗ ирүвидн. Мадниг тосч авад, бааньд орулв. Тегәд цуһар баньд орувидн. Одак ху бөөстә болхгов мадн. Одак мана хувциг шарв. Нег күүкд күн сууна банин үүдн хоорнд. Дәрк, дәрк, тер бөɵснь ивр-ивр гиһәд бәәнә. Тиигҗ муулян эдлвидн. Тер баавһа үксн болхгов, көөрк, көөрк. Сәәни орнд һарг.

Неҗәһәд мөр зүүчксн дөрвн цан авч ирәд зогсачкҗ. Маниг ачад, һазр-һазртнь күргх. Тегәд одак гүүҗ йовсн цан иигәд хаҗиҗ одна. Мадн унҗ однавидн. Дәкәд унхла, маниг босхад

157

авхгов. Тигәд йовҗ мадниг нег һазрт авч ирвә. Авч ирхләг, беш түлчкҗ. Терүнднь нег өрә, энүнднь нег өрә. Хойр өрәтә герт нәәмн өрк-бүл бәәввидн. Торһудахн цуһар: нег күүктә эмгн өвгнхойр,негкүүктәөвгн,күүкдугахойрэмгн,дәкәдхойркүүкстәнегэмгн,маднтавн.Багтад бәәвүвидн, пол деер кевтлдәд. Мана эк гемтҗ одв. Өӊгрв. Мана өөр бәәсн хойр өвгн оршав. Үвл чилвә. Мана эгч келҗәнә: «Орсмуд пасх [пасха] гиһәд кехәр үкәр орад бәәнә. Маамдан одтн». Нә, одувидн. Хәәһә-хәәһә бәәҗ, олад авувидн. Һазр малтад, тер хойр өвгн оршаҗ. Цасн ик бәәсн, яһҗ малтх билә. Хувцарнь олҗ авувидн. Улан чөөлгтә бәәсн, толһаннь үсинь татадтатад һарһчкҗ. Деерәснь юмар хайҗ. Тиигәд мадн тер бүшмүдинь чикәд, толһаһинь чикәд, деерәснь һазр тәввидн.

Чандг юмн уга, ааһ-сав уга, суулһ уга. Модн дала, хамхлн гихлә, сүк уга. Хойр өвгн сүк юм хәәһәд һардг билә, мадн көрә боднцг малтад, тиигәд үвлзәд һарвидн. Дәрк, дәрк! Мана күүкдт тиим юмн бичә үзгтхә! Икәр зовувидн, ɵлсүвидн. Үмсдг хувцн чигн уга. Му фуфайкта. Одхла, орс маниг тәвхш, кү иддг гиһәд. Зәрмнь нохаһан тәвчкнә. Тегәд өдрин дуусн йовҗйовҗ, тавн-зурһан боднцг олнач. Нег орс эмгн маднд давста капуст авч ирдг билә. Тер эмгн маднд: «Боднцг тәрсн һазр бәәнә. Киитн болад, колхоз күцц малтҗ авҗ чадсн уга. Терүг одад автн», – гив. Хойр өвгн модан түлхлә, авч ирсн боднцгиг, усинь шахчкад, нимгәр утлад плитад шарҗаһад,халуһартүүкәриддгбиләвидн.Чандгсавуга.Гемтәболдгтерболҗана.Тиигәдхавр күртл торувидн. Сурһуль уга. Дәкәд әмтн огород тәрәд, нөкд болад, һазр малтҗ өгхлә, хот өгдг билә. Гертәс үс, иссн үс, боднцг өгдг билә. Намр ирв, колхоз тәрә тәрәд, көдлмшт һарувидн. Лён цуглулдг билә. Үвл ирвә. Боднцг уга, арвн нәәмн дууна һазрт күрәд, боднцг хәәһәд йовад, тиигәд үвлднь торувидн. Тиигәд хойр җил болв. Дәкәд йосндан йовад көдлдг болв. Тер колхоз буудя өгдг болв. Тиигәд үвлзүвидн. Дәкәд хавр ирәд, үкр хәрүлдг болувидн. Өөрән нег залута үкрән хәрүлдг биләв. Тәвн-җирн наста өвгн билә. Үс, боднцг шиӊгәдг биләвидн. Тиигәд бәәввидн.

(Келснь Абеева Долан Лиджиевна, 1926 җ., Хар Һазра район, Хар Һазр. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

ХАМГ КҮНД КӨДЛМШИГ ХАЛЬМГТ ӨГДГ БИЛӘ

Хойр солдат орҗ ирвә. Би гемтә кевтләв, долан давхр хувчар хучата. Нүүлһҗәнә, арвн тавн минут өгчәнә. Манад нег үкр билә. Негинь саадг, негинь саадго билә, хойр бичкн туһл билә, нег эгчинм тергнд зүүһәд хулс зөөдг чар [цар] билә. Нег көвүнь геримдн негҗәд, сүк, балг авчква. Нег көвүн һаза зогсадана [зогсад бәәнә]. Тегәд эгчд келҗәнә, чаран зү, (далынь цокадана), әвртә гергн бәәҗч, залучн коммунист бәәҗ. Усн-цасн хойр эгчм һучн һурвта билә, би–арвнһурвта.Бичәюмүлдә,цугиньав,гиҗәнә.Манаэчкиг[эцкиг]туһланһарчал,махавад йов, гиҗәнә. Тиим сәәхн седклтә улс харһва. Мана эчк һарад, нег бүрүһән алад, юман чуглулҗ авад, сельсоветин һаза одх болҗанавидн. Тендәс машин ирҗ авх. Нә, тиигәд ода сельсоветин һаза одхла, күн гидгнь – цуг селән тенд. Зәрмнь хө чигн аладана [алад бәәнә], зәрмснь һаха чигн аладана. Маша чигн уульна, ноха чигн уульна, хөн чигн мәәлнә, үкрнь чигн мөөрнә, эзән хәәһәд. Уятань уята, һарһад тәвчкснь һаза йовад йовна. Часн [цасн] орадана [орад бәәнә], хархантг,икхархантг. Теӊгр шар даг болад одна,харнһу таг болад одна.Һазр көлврҗәхмкевтә. Һазр шарлад одна, һазр харлад одна. Теӊгр харӊһутад одна. Бурхн бууҗ йовх әдл. Эдго, әмтн үүмәд, эдго. Тер теӊгр бас уурлҗана. Часн асхадана [асхад бәәнә], асхадана [асхад бәәнә].

Тигәд бәәтл, американск машин ирвә. Ик-ик төгәтә, деерән ик буудкта, ик-ик машин, ода хәләхнь, Камаз бәәдлтә. Авад-авад шивәд бәәнә, ɵрк-бүләр: «Полный-полный, езжай в УланХол»! Тиигә-тиигәбәәтл,манаэгчигнегюмнавадшивчкҗмашиндотр,салһҗавад,әмтә хош-хорагоһар. Бийинь авад йовҗ оч. Экм күүкән хәәһәд гүүҗәнә, хәәһәд гүүхлә, күүкн го. Маниг чуглулҗ авад, му сән хош-хораһан авад одакичмдн оӊдан машинд суулһҗана. Суулһад авад ирвә.

Улан Хоолд ирхлә, ардаһарн машин тал шахад орулва, вагонд. Хөрн тонн вагон. Хойр таласнь секгдг вагон. Түүнд хойр хаҗуднь колк кечксн үүднәснь. Терз бәәсн һазрт колк кечксн.

158

Мел дүүрӊ күн. Маднд зогсдг һазр уга. Тер бийнь авад-авад шивәдәнә [шивәд бәәнә] машин деерәс. Тер үүдиг хаачква нег хаҗуһинь. Бидн тер хаасн үүднә тус тусвидн. Мама, эгч, дү көвүн, эчк, нанта дɵрвн-тавн күн зогсувидн. Мана эк авдр авад һарсн, бидн авдр деерән дү көвүтәһәнбиднхойрсуунавидн.Теднзогсчана.Дундньтөгргтөмрбешбәәнә.Колкдүүрңәмтс. Дакад нег машин кү авч ирв. Нег әәрмәс ирсн көвүн йовла. Һарнь иӊгәрн сумн орад, тиӊгәрн һарч одсн. Дегд күн ик. Хөрн күн йовдг вагонд бидн җирн күн йовнавидн. Бостн цугтан, үүдн хоорнд зогстн, гиҗ тер көвүн келҗәнә. Нег үүднь хааһата. Тенднь бидн бәәнәвидн. Нег үүднь хааһа уга. Түнднь чугтан зогслдад, манд күн керго, мадн дүүрң бәәнәвидн гиҗ келҗәнәвидн. Тигәд үүд хаачква.

Тер вагон дотран очередәр цәәһән буслһхар бәәнә. Шпал авч ирәд, сүк юмн уга, хоосн, балг чигн юмн уга. Негн негнәсн сурад, олҗ авад, балкиг хамхлад, түләд, чәәһән буслһҗ авад, махан буслһҗ авад, иигәд идлдәд йовувидн.

Бас муулян эдлүвидн. Хәәсндән мадниг баалһад, шеелһәд. Бидн бичкн болҗанавидн, вагонасбууҗһарччадшговидн.Дүкөвүнбичкн,бибасгемтә.Наадксньиккүн бууһадһәрәлдәд орлдна. Бидн чадшго.

Улан Хоолын үксн күн гидг юмн дала. Вагон болһнас үксн кү чирнә часн деерәһәр. Көләснь бооҗ авад, деесәр шивҗ авад, сүл вагонд хаяд йовад йовна.

Новосибирск областин Скитибск районд ирҗ бууҗанавидн. Новосибирскәс зурḣан зун дууна. Часн күзүчә. Вагона үүд секхлә, часнд унҗ одчхавидн. Чаһан герт авч ирв. Чугтаһимдн эн булӊд нег ɵрк-бүл, эн булӊд нег ɵрк-бүл, эн булӊд нег ɵрк-бүл, иигәд мадниг зогсачква. Тегәд келҗәнә таваһад ɵрк-бүл совхоз, таваһад ɵрк-бүл завод авхар бәәнә. Нә, тигәд бичҗәнә. Дакад баньд авч одва эдн. Мана хувчиг халун төмр дотр шарва. Мадниг баньд уһава. Үсимдн иигәд хәәчләд хайчква.

Нә, тигәд ода тендән би гемтә, көдлмшт көдлҗ чадшго, мини эгчм көдлх, эчк бас гемтә. Эчкм өӊгрвә больницд. Би көдлмш көдлҗ ядад бәәвв, дү көвүм бичкн. Эгчм көдлвә.

Өрк-бүл болһнд гер өгв. Заводын гермүд беш түләд белдчкҗ. Тендән бәәввидн. Һанчхн эгчмкөдлвә.Эскөдлснкүүндзунтәвнграммөдмгөгчәнә.Харуснасөөдәнөндәдгарһуга.Хар уснд тәвдг чә уга билә. Келхлә …., дәрк, дәрк ….

Маднд орс келн бәәхш, мана авһ невчк талт-мулт үг келдг, энд рыбзавод бәәдг чигн, гиҗәнә.Рыбзаводтйовлдиягихлә,йовхгов,танигдахад.Рыбзаводуртавнөркәнавадһарувидн. Ирхлә, тернь рыбзавод биш бәәҗ. Орс кел эс меддг залу заһс идхәр ирсн бәәҗ. Хөөннь келамн орад, орс келән дасчкад, авһарн наад бәрәд, инәлддг биләвидн. Ю идхв тенд, известкас нань. Известк, уголь, чолун, дәкҗ юмн уга. Муулян эдлвидн. Түүрмин улс мет көдлвидн. Өрүн нәәмн часас өдрин дуусн чолу өргҗ-өргҗ окчкад, асхн тавнла хоӊх чокхла, вагон ачх авад йовдг билә мадниг. Ваго аччкад, сөөни өрәлдәд хойр-һурвн часла машин ирҗ авдмн. Даархла, болшго болад, халун известк дотраһар толһаһан чикәд, хувцта-хунртаһан кевтдг биләвидн, машикүләһәд.Өрүндәннәәмнчасла<какштык>көдлмштән.Өдриндууснсууткданкөдлчкәд, өрүндньоратхла,болв.Тюремщикәдлбәәввидн.Уульдгбиләвидн.Бункердораһармашинорҗ ирнә, чолу, уголь авна. Чолута тачкиг өргх кергтә, дәкәд машинд ачх кергтә. Эгчм дүүрң таачк зөөһәд, нәрнгеснь тасрла. Хамгкүнд көдлмшиг хальмгтөгдг билә. Мана йосарилгәснмордва, украинец, олн нац [келн улс] билә. Хөөннь дәкәд оӊдан келн улс авч ирвә. Дәкәд мана заводт немш күүкд улс авч ирвә.

Тиигәднааранһартлантендәнкөдлдәд, тәвнзурһадгч[1956]җилдхамгинтүрүннааран ирүвидн.

(Келснь Бембеева Нәәмн Хондоновна, 1926 җ. Лаганя район, Северное, цаатн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

САЛДСМУД ИРВ

Сибирьт туулһхла, ардан будкта американск машидт суулһҗ авад һарв мадниг. Һурвндөрвн салдс кесг өрк-бүлиг машинд дүүргәд суулһҗ авад, Абганерово станцд авч ирәд, улан ширтә товарняк вагонд суулһв. Шүрүтәһәр авч һарсн уг. Юнчн уга, өмсҗәсн хувцтаһан

159

һарлавидн, талдан юм өгсн уга, хот-хол белн уга билә. Бәәсн кевәрн, эк-эцктәһән йовувидн. Абганерово станцд суулһад йовулв. Тегәд поездт йовад, поезд зогсхла, суулһ авад хот-хол авдг билә.

(Келснь Кевельдженов Юрий Михайлович, 1932 җ. Кɵтчнрә район, Тугтн. Саарлахна әңгә күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ӨРҮН ӨРЛӘ БУДКТА МАШИН ИРӘД ЗОГСВ

Мини медхнь, эцкм әәрмд. Дөрвн күүкн биләвидн, көвүн үрн уга. Ик эгчм гертән уга билә, хамаран одсинь медхшв. Тегәд эктәһән дөрвүлн йовувдн. Өрүн өрлә будкта машин ирәд зогсв. Экм хойр кенчрт боосн боодһата, мадна хувцн болхгов тер, хойр тохадан дүүҗлсн, хойр талнь хойр салдс. Бичкн дү күүкм һунта билә. Экм тер хойр боодһатаһан машин деер һарч чадҗахш, салдс өөрдҗ ирәд, бууһарн худрад, тер боодһаһинь машин деер хайчкв, дәкәд экмдн һарв. Белвсн күүкд күн гиснь тер, дәәсн дала болхгов тиим күүнд. Хот-хол белддг залу күн уга, тегәд невчкн хувцан авад, гер-малан үлдәгәд һарувдн. Ик эгчмдн уга, эцкмдн уга, тиигәд дөрвүлн һарад йоввдн.

Тегәд ода, Абганерово станцд авч одад, поездд суулһад, мадниг авад һарв. Альдаран йовҗ йовхнь медгдҗәнү? Поездд дала юмн уга. Хотта һарсн улс сәәнәр йовцхав. Одак һанцхн эктә ма һурвн нег бичкн күртхлә болхгов, шулун-шулун поезд зогсхла арһтань гүүҗ һарад, халун ус утхад авдг билә. Ода тиигәд гем уга гихгов, күрүвдн Сибирьт, Красноярск крайд ирүвдн. Эктәһимдн ик баракт авч ирәд орулв мадниг.

Тер улсиг тарав, мөрн цанар ирәд авдг билә. «Эн өрк-бүл авнч?» – гиһәд сурхла, арһта, чидлтә, көдлх улсиг авад йовҗ оддг билә. Одак чидл уга, күүкд улс кенд кергтә улсв, тииминь хамгин сүүлднь авх. Тегәд Красноярск крайд одад, дɵчн доладгч [1947] җил экмдн өңгрв. Һурвулн үлдәд, хойрдгч эгчмдн мадниг хәләһәд, һаһамдн билә, авһмдн бас тенд өрк-бүлтәһән тусҗ. Теднә үлмәд багтад, тедн ю өгнә, ууһад-идәд, тиигәд бәәввдн. Тегәд көдлдг болад, хөмө хәрүләд, күнд көдлмш кедг арһ уга, насн бичкн. Тиигәд бәәһәд бәәтл, мана ик эгч мадниг хәәһәд олҗ авв. Тиигәд Красноярскас ирләвдн. Тәвн тавдгч [1955] җил би хәрд һарлав. Һурвн күүкдтәв. Нег көвүн, хойр күүктәв. Ода Цаһан Нур селәнд бәәнәвдн.

(Келснь Ушканова Дулахн Чувеновна, 1935 җ. Октябрьск район, Цаḣан Нур. Талтахна йөкс арвна күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ОР ҺАНЦАРН ҮЛДСМН

Сибирь орулсн цагт би дөрвтә-тавта күүкн бәәҗ кевтәв. О-о, уульлдад-дууллдад йовувдн.Сибирьтодчкад,җегитләнтүрүвидн.Ахнрмхарһнадөңгрв.Эктәһәнхоюрнүлдүвдн. Мини эк зурм бәрәд, ууляд-дуулад, кесг хавх үүрч авад, кеер йовдмн. Кесг көвүдән өгчксн, әәрмд оддгнь – әәрмд одад, һанцарн үлдәд, намаг чирҗ авад, Сибирьт одла. Ик ахимм бергн одла, ут хаалһд гемнәд, хот ууһад бузрдад, түүнәс авн өңгрҗ одла.

Эс үзсн юмн уга. Би әрә меднәв. Бичкн биләв. Экм келдг билә, орс келн уга йовад йовҗ, негбичкнюммеддгболвдн.Орһанцарнүлдснтөләднәмәгушколдөгснуга,юмнавчодхгиһәд әәһәдйовдмн.Талданболхла,җегитләнушколдорхбиләв.Намрболхла,ушколэклдмн.Нәмәг саак гертәс һарһдмн биш тас, бас үкч одхич гиһәд әәһәд. Тиигәд экдән һанцарн өссн күмб.

(Келснь Ноһана Барга отхн күүкн, 1938 җ., Октябрьск район, Цаḣан Нур. Талтахна гелңгуд арвна күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

САР ШАХУ ХОНГТ ПОЕЗДАР ЙОВУВИДН

Мадниг Сиврт туулһхла, би һурвн наста күүкн бәәҗв. Тас юм медхшв. Зуг хаалһдан, поездар йовҗ йовад, нег кружк ус авад, иигәд тәвсән меднәв. Нань тас юмн тодлгдхш. Тер кружкта усн даңгин сангдна. Сиврт Красноярск крайд Ужур гидг балһсна Учум совхозд

160