Хуучн үгд худл уга (1)

Һорвн дола хонгт гүүлгәд, Хоңһрин өөгүр күрәд ирв. Оцл Көк Һалзнарн дәврн: «Миңъян мини!» – гиҗ, Уульн дуудад, Арнзл Зеердән нанд өгич!

Әәх Догшн Маңна хаанла Эрклүлһин Мөңгн Цаһан уулын белд Би һанцар медлцсүв, Эн йовхдан ах-дү эс билү бидн,

Эсх сүмсндән җодвин цаасн болый, – гиҗ, Андһар авлцгсн эс билү бидн, Өгич, Миңъян мини!» – гив.

Тер үгинь соңсад, Уха-юман туңһаһад, «Зеердинь өгәд окн гихлә, Алдр Җаңһрин зәрлг яахв! Өгл уга бән гихнь.

Үүнә дуудад, ууляд йовсн үг яахв», – гиһәд, Долан хонгт ардан дахулв.

Үкс-үкс гиһәд, Хоңһр шидрдәд, Эмәлин өмн бүүрг, Оцл Көк Һалзнаннь

Амн нурһ ишкәд, таг һәрәдхләрн, Холвата хойр мөрнә өөр одад тусв. Җолалань зуурлдҗ уульн:

«Миңъян, наар бууһич!» – гиҗ эрв. Миңъян чигн Шарһан сөөҗ бууһад, Хоюрн теврлдн уульлдв.

Эн Эрклүһин Мөңгн Цаһан уулын Ар тал бәәһич Хойр мөртәһән», – гиһәд,

Хоңһр Зеердиг унад һарв. Зеердән муухн мөр кеһәд, Бийнь муухн тиим күн болад һарв. Мөңгн Цаһан уулас давад, Шилтә уул тал һарад ирн гихлә, Оһтр улан тугнь Деер оһтрһуд солңһтрад,

Дөчн хойр бум цергәр аашхнь үзгдв. Эргәд йовхла, Арслңгуд тоотнь күүндгсн Үгнь соңсгдв:

«Шикр далан көвәд бәәсн Шигшрһин нутгинь би дәәлнәв! «Киитн Хар теңгсин көвәһәр бәәсн

Гүзән Гүмбиниг би дәәлнәв!» – гиҗ йовна. Шовт Хар гидг баатр келн йовна: «Хоңһриг әмдәр кел бәрҗ, Гернзл хатынь авнав!» – гиҗ йовна.

Тер үгинь соңсад,

31

Базг Улан Хоңһр Болд хар зүркнь бульглҗ, Адгин арань тачкнҗ, Арвн хойр сүрәнь Амн өөднь деврҗ, Арвн цаһан хурһнь Альхн талнь атхлдҗ, Әәв балтан суһ татад,

Туг бәргсн күүг цокн уңһаһад, Тугинь шуучн авад, Мөңгн Цаһан уулын Ора тал авад зулв.

Шовт Хар баатр Уулын белд күцәд, Әәв балтар цокгдснд

Дал деерән шахн төдглгсн Далн хойр хар болд төдг Тас тусад, Хар махнднь шигдн орад одв.

Әрәхн гиҗ суһ тач авад зогсв. Арнзл Зеерд альвлад күцгдл уга, Уулын ора деер һарад одв. Миңъяндан күрәд ирв.

«Оһтр улан тугиг Җаңһрт белг күрг Би таниг иртл үүнд

[Эдниг] ээрнәв!» – гиһәд йовулад, Өмн мөн кевтән болҗ тохрад, Дәврәд орв.

Шовт Хар баатриг цокҗ, Эмәлин бүүрг деер Күм дарад авад,

Мөңгн Цаһан уулын ора деер Күләд хадад хайв.

Хәрү орад, Нәрн Улан баатриг

Хойр дөрә сольвҗ, Әәв балтарн цокв.

Нәрхн Зеердиннь дел теврүләд, Әрә торһв; Алс улван хормаһаснь

Арвн цаһан хурһар авад, Эмәлин бүүрг деер Күм дарад,

Мөңгн Цаһан уул деер һарад, Күлн хадн хайв; Һорвн сара һазрт Дөчн хойр баатринь Уулын ора деер һарһад, Күлн хайв…

Орчлңгин Сәәхн Миңъян

32

Эзн богдыннь өргән Хашр мөңгн үүднд Шарһан сөөһәд буув;

Тавн миңһн хоңх җиңнүлҗ орад, Оһтр улан тугинь бәрв.

Шаран зурһан миңһн Арвн хойр бийәрн Эзн Җаңһрин зергтәһән:

«Мана Арслңгин Улан Хоңһр Бәәр болҗ бәәнә билтәл», – гиҗ, Күүндән болв.

«Оддг юмн болхла, Күчтә маңһс хан Дарад оркхнь яахв? Одл уга бәәхлә,

Хоңһран яахмб?» – гиһәд, Һурвн хонгт күүндән болад оркв. «Мордый!», – гиһәд, Арнзл Зеердин эцк Нәрхн Зеерд аҗрһиг Алдр Җаңһр унҗ, Шаран зурһан миңһн Арвн хойр баатран Ардан дахулад,

Алтлгсн баран шар цоохр тугиг Мөрч Бор Маңна гидг баатр Өмн бәрәд йовб… Эгц һорвн сара хонгт бәәр кесн Арг Улан Хоңһр

«Эн Догшн Маңна хаанд Һар күрс!» – гиҗ санад, Цергин захд бәәсн цаглань Арнзл Зеердәр

Авч идхин бәәдл һарһад, дәврәд орв. Арг Манзин Буурларн хурдлулҗ һарад, Алтн җолаг хәрү эргүлҗ татад, Алтн дуулхан хооран кеһәд, зогсҗ өгв. Хойр һардҗ маңна хоорнднь Хоңһр цокад оркв – Әәв балтнь чолу цоксн мет,

Һал падрад, ирнь дөрү дүңгә кү тусв. Хан эс медсн кевәр Көндрл уга бәәв.

Әәв балтан ээмдҗ авад, Мөңгн уулын ора темцәд зулв. Ардаснь үүдн эңтә Көк киивр саадгар хав; Һолднь күрн тусв,

Харһцад киисн гисн бийинь, Арнзл авад һарад одв; Уулын ора деер һарч,

33

Уха сегәһән алдад, Бун киисн, Арнзл Зеердән сөөчкәд, Көк чолу дерләд,

Хар цусар бөөлҗәд, харһцад кевтв… Алдр нойн Җаңһрнь Шаран зурһан миңһн Арвн хойр бийәрн Шәргәд күрәд ирв.

Күнд Һарта Саврнь Күүкн Күрң Һалзнарн зөв эргәд,

Күрл мөңгн дөрәднь мөргәд, Хан Җаңһртан медүлн йовна: «Эврә бийм сән шүрүтә цагт, Күрң Һалзниг шүрүтә хурдн цагт Эн Догшн Маңна хаанд Һар күрхиг хәәрн болтн», – гив. Нег эрв, хойр эрв, Һорвдад эрхлә: «Зөв!» – гив.

Күрң Һалзниг олң, татуринь чаңһаһад, Арвн хойр иртә Әәв балтан авснд

Арвн хойр әңг заль бадрв. Күрңгиннь җола сулдхад, дәврәд орв. Догшн Маңна хан

Алтн җолаг чаңһаҗ, бухулҗ һарад, хәрү эргәд, Алтн дуулхан хооран кеһәд, Тосҗ зогсв.

Босҗ ишклҗ ирәд, Хойр һардҗ цокв,

Таш! – гиҗ, оһтрһуд һал бадрад, Арвн хойр ирнь кү тусв.

Әәв балтан ээмдәд, Мөсн Мөңгн Цаһан уул талан һарад зулв. Уулын белд күцәд, Амн нурһарнь Әәв балтар цокад,

Ар хойр далынь балв цокад, Күүкн Күрң Һалзн деернь Әрә әмтә тәвб.

Хоңһриннь өөр ирҗ, Күрң Һалзнасн бун киисәд кевтв. Күчтә арвн хойр баатр, Арвн хойр һанзһ орулад, Үүдн эңгтә саадгин сум

Базг Улан Хоңһрин һол махнаснь Әрә тач авб.

Арһта Улан Хоңһрнь Әмдрҗ босв.

Бульңһрин Догшн Хар Санл Богд Җаңһртан медүлв: «Буйн төгс ааван

34

Көвүн уга оксн эс билүв? Бурхн сәәхн ээҗиһән Буйн уга оксн эс билүв? Бум өрк алвтан Нойн уга оксн эс билүв?

Арвн нәәмтә әңгр улан хатан Һагц бийәрнь окад, Буурл Һалзнарн дахсн эс билүв? Эдү дүңгә үүлд

Әәх Догшн Маңна хаанд күрч, Нег армдх зөв хәәрн болтн, – гив. «Зөв», – гив.

Эвтә Буурлын олң, татур чаңһаһад, Алтлгсн баран шар цоохр армиг Өргҗ авад дәврв.

Арг Манзин Буурл Альвнь дегд үлү болад, Алтн баран шар цоохр арм Хәврһднь хатхгдад тусв. Эңгин мөрн нег эргтл,

Эвтә Буурл дола-нәәм эргәд, Бийднь мес күргүлл уга һарад ирв. Эзн Җаңһрнь зәрлг болн бәәнә: «Эн хаанд негән үздг юмн», – гиһәд, Баатр Бумбан «ура» дуудад,

Алтн баран шар-цооохр арман өргәд дәврв. Арг Манзин Буурл альвлсн бийнь Алдл уга хад армдв.

Өргәд Буурласнь салһад авб, Авсн цагт Уулын ора деерәс

Шаран зурһан миңһн Арвн хойр баатрнь: «Мана эзн богд Җаңһр Армгдсн күүһән Алддг уга билә!» – гиҗ,

Деерәснь «ура» дуудн хәәкрв: «Цаадк Арг Манзин Буурлта» Әәх Догшн Маңна хаана церг: «Мана хан күгдлхләрн, Арм ямаран күдр болв чигн Хуһ татх»! – гиҗ, бас хәәкрв. Тер дунд күгдлхләрн,

Арвн хойр зандар орагсн ишиг Арвн хойр әңг хуһ татв.

Арм хуһрсинь үзәд, Базг Улан [Хоңһр] Заһин ик дууһар Замб көдлтл хәәкрәд, Көдәд кевтгсн

Көгшн барсин цөсн билцртл хәәкрәд,

35

Уулын ораһас гүн шүүрәд бәрлдв. Күчтә арвн хойр бодң дахн күрәд бәрлдв. Дорнь Арг Улан Хоңһртаһан Арвн һурвулн дарҗ хорав.

Уулын ора деер Күлгсн дөчн хойр баатрин Күләһинь тәәлҗ авад: «Миңһн нег җилд

Җаңһрин оруд нутг болтн!» – гиҗ, Андһаринь авад, Цергтәһинь хәрүләд, Арднь шаран зурһан миңһн

Арвн хойр бийәрн шәргҗ мордад, Алтлгсн баран шар цоохр туган Өмнән өргәд, Эзн Җаңһриннь ор темцәд җиргәд һарв.

Долахн хонгин эцс болад, Дүүвр шар цоохр бәәшңгин Хашр мөңгн үүднд Харһад ирҗ буув.

Алдр богд Җаңһрин Хашр мөңгн үүдиг тач, Тавн миңһн хоңх җиңнүлн, Дөңнн орад, Дөчн дөрвн көлтә

Дүүвр ләврин ширә деер Дүүрң һарх арвн тавни сар мет Мандлн суулһв.

Элвг долан дуңһра күцҗ, Дүүрң хар арзин сүүр болв. Экнәс сәәдгсн Хоңһрт гиичлүлҗ, Һарһад уга нәәриг һарһв. Алдрсн төр шаҗн хойран Һар деерән авсн мет байрлҗ, Эзн нойн богднь суудг, Эңгин олн сәәдүдтәһән Инәлдн җирһәд суудг.

(«Җаӊһр» хәәлснь Очир-Горяев Андрей Бадлагаевич, 1945 җ., Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

АРСЛӉГИН АРГ УЛАН ХОӉҺР ДУУТХУЛИН АЧ ДУУТЫН КӨВҮН АЛЯ МОНХУЛАГ БӘРСН БѲЛГ

Үвләс хуһар менд һарвта? Үвләс хуһар менд һарч, Ээҗ-аавин авъясар бәәҗ, Окн Теӊгртән зальврҗ,

Орчлӊгин амулӊд күртҗ бәәхиг Делкән эзн Цаһан аав хәәрлтхә! Долан дуңһра күцәд суусн, Дүүвр хар арзин сүүрднь, эй,

36

Нәәрин сәәһәр нәәрлҗ, эй, Җирһлин икәр җирһҗ суусн цагт

Эзн нойн Җаӊһрин, эй, шар цоохр бәәшңгин Хашр мөңгн үүднднь Һал үдин аңхунд Тоһл цәвдр мөриг-лэ Көндлңнүлҗ ирәд-лэ, Хәр һазрин хату ик элч Хәәкрн келн бәәнә-лэ.

Дуутхулын ач, Дуутын көвүн Аля Моңхуля Эзн нойн Җаңһрин

Элвг сәәхн адун дундаснь Эрвң делтә, Эгц сүүлтә,

Цусн зеерд агтычн-э Көөс гиҗ ирләв. Арһта залу болхлаг Ардасм некәд ав, Арһ уга болхлаг

Аһ Шавдл хатынь өвртнь кевт!» – гиҗл хәәкрв-э. Нәрхн цаһан дууһарн хәәкрснд Нәәрлҗ бәәсн баатрмуднь Нәәрән мартн цуглрад одвл-э Олнд-э уга сәәхн бәәшңгнь Девсүрәснь авн Деерк ора күртлән Чичрәд одв-лэ.

Эн юн шулм ирсмб?

Эзн Җаңһрахн агтан көөлгҗ оркад, Арднь тагчг бәәнә гисн Алдрш уга му нерн эн.

Әмн болсн арвн хойр арслӊгудм мини Ардаснь нек! – гиҗ, Эзн нойн Җаңһрнь келн бәәнә-лэй.

Тиигхләнь барун бийинь ахлдг-лэ Байн Күңкән Алтн Чееҗнь Эзн нойн Җаӊһртан

Эңгин олн сәәдүдтнь цәәлһҗ келн бәәнә-лэ. «Дуутхулын ач, Дуутын көвүн Аля Монхуля энтн

Гүмб Цаһан нойна эркн бодң гиҗ келнә-лэй. Зун орн бәәриниг зөрмгәрн һатлсн-лэ, Зурһан ориг баатр чииргәрн һатлсн-лэй, Эдү дүңгә арслң, эй, Эңгин зурһан миңһн

Арвн хойр бийәрн эс бәрлдхлә, Алдрад одхмн, – гиҗ бәәнәл. Талвин сәәхн ташуднь, Киитн булгин уснднь, Көк девән өвснднь,

37

Тав болҗ йовсн тавн зурһан миңһн Арвн хойр күлгүдинь көөҗ ирәдл, Шатр болсн шар цоохр бәәшңгин өөрнь Тус тустнь тохадл, Шуһл мөңгн цулвураснь тәвәд

Сәәни көвүдәр бәрүләд күләд оркв-э. Таңсг богд Җаңһрин Тав болсн Зеерднь

Сәәхн талкан сәәр талан хураһад, Хурц бийән хойр нүдн талан харад, Хурдн бийән, көл талан хураһад, Күрл мөңгн уудан балвртл кемләд орквл Шуһл мөңгн цолвраснь бәрҗәсн Тәвн сәәдин көвүдиг-л Иигәлән-тиигәлән сөңгчәд, Саңсаһарн сар нарнла хойрла наадад, Саһг дөрвн туруһарн Тер Бумбин орндан зөвлм болад,

Эңгин зурһан миңһн арвн хойр Бодңгудын күлгүдтә бәәлһвл. Шарин арвн хойр бийәрн, эй, Шар цоохр бәәшңгин Хашр мөңгн үүдинь Хәңкнүлҗ татн һарад, Күрл мөңгн дөрәднь күрн, Төөрд мөңгн көвчг деернь

Очн мет өсрәд тусн сууһад һарв. Бум күцсн бурхнаһан эргәд, Бумбан орнань амулң эрәдл, Эрднь сәәхн йөрәлән тәвн,

Эңгин зурһан миңһн арвн хойр бийәрн Шәргәд һарвл гинә-лэй.

Дугтудан бәәхләрн, Долан сарин өңгтә, Дугтуһаснь һархла, Долан нарни герлтә

Алтн баран шар цоохр туган авад. Догшн Шоңхр гигч баатрнь Зурһан миңһн Арвн хойр арслңгудан Ардан дахулад һарв.

Күнд Һарта Саврин Күүкн Күрң Һалзнь Зурһан миңһн Арвн хойр күлгүдин дунднь Амндан күч өгл угал

Очн мет өсрәд йовнал. «Эн Моңхляг күцтл Урлда тәвий!» – гиҗ,

Күнд Һарта саврнь келн йовна гинәл. «Нә», – гисн хөөн

38

Тахин үзүр «таш» гиһәд одв-лэй, Тав болсн Күүкн Күрң Һалзн мөрнь

Тавн берә һазртнь очн мет өсрәд тусвл. Түүни дару Бульңһрин Догшн Хар Санлын Хурдн Буурл һарад одв.

Элвг хурдарн Эн олн бодӊгудын күлгүд хурдлад һарв-лэй.

Арднь һаргсн тоосн Мангрсн ик будн болад одв-лэй.

Тав болсн Күүкн Күрңг һалзн мөрнь Күнд Һарта Саврнь Аля Моңхляг күцҗ, бараһинь авад ирв.

Түмн нәәмн миңһн цусн зеерд агтынь Түрүн юм салһл уга, Хураһад элдлҗл йовнал.

Арднь йовсн күчтә арслң баатриг үзәд, Аля Моңхлянь адуһан эргҗ хамад, арднь һарн, Күнд Һарта Савриг Күлән шинҗлҗ йовна.

Күүкн Күрң Һалзн мөрнә тоосн билтәл, Күмни начн Күнд Һарта Савр билтәл, Ода эн бидн хойр Харһх цаг болвл билтәл! – гиһәд йовтл, Күн ямр чиирг болв чигн Мөрн деер торһдг уга Күмни начн Савр Найн нег алд әәв балтарн,

Күүкн Күрңгин шүрүһәр ирҗл цокн йовна. Аальтахн Моңхулянь Альвн сәәхн күлгин арһар цокуладл уга, Алдн цокад өңгрсн бийнь, Арднь орҗ йовнал.

Киивр хар саадгарн хаһад, Далын далн хойр төдгиг тас цокад, Зо мах изчәд,

Зүркни экнд шигдәд сумнь орад одв. Бурхн цаһан чееҗнь будн болад, Балһ-балһ цусан асхн бөөлҗәд, Бор уулын бел темцәд, Күүкн Күрң Һалзнарн һарад одвл. Дәкн дола хонсна хөөн,

Хурдн Буурлын шүрүн сәәхн хурдарнь, Бульңһрин Догшн Хар Санлнь Күрәд ирв.

Кесгәс нааран һарһад уга, Киитн хар шоран авад, Күчтә Моңхуляг дәврәд Хатхад орксн цагтнь, эй,

Киитн хар шораһинь хуһчад һарад одв. Алтн җолаһан хәрү эргүлҗ-лэ ирәд, Әәв балтан суһ тач авад,

39

Бульӊһрин Догшн Хар Санлыг цокад, Хаңһа нәәмн сееринь мөлтлн цокад, Күдр хар хавсинь кү цокад, Таңһл билгнь тасрад, Тавн ухань тарад,

Эргд хар нүднәннь җитх йораларн тасрад одв. Элвг сәәхн Буурлыннь күзү теврәд, Эҗго эрм цаһан көдә темцәд, Эрвлзгсн хурдарнь һарад одв-лэй.

Эңгин олн бодңгуднь Эзн богд Җаңһртаһан

Ар Бумбан орнаннь ура дуудад, Аля Моңхуляг дәврәд шәргәд орад ирв. Дордын орна зүүдн болсн, Деедин орна күцл болсн Дуута Җаңһр мини!

Бәр гиситн бәрдг эс билүв! Базһ гиситн базһдг эс билүв? Дән талтн шивә эс билүв?

Эн Аля Моңхуляд һар күрх Зака хәәрлит!» – гиҗ,

Арслңгин Арг Улан Хоңһрнь келн бәәнә-лэ. «Нә!» – гисн хөөн Һунн царин арсар һоллгдсн,

Дөнн царин арсар девллгдсн, Хорта моһан зо һарһҗ гүргдсн, Махн болдар альхлгдсн, Төмр болдар төдглгдсн, Зала торһар салдрһлгдсн, Залу зандар ишлгдсн Әәрстин хар елдңгәрн Толһа өөднь дарад одв.

Оцл Көк Һалзнь мөрнь Амндан күч өгл уга, авадл һарад одв. Алтн җолаһан хәрү эргүлҗ ирәд, Дотад бийдән хадһлгсн

Дольңһр хар болдан суһ татҗ авад, Давсгин экәр дола нәәм дарад одв-лэ, Дуутхулын ач Дуутын көвүн Аля Моңхлянь Альвн сәәхн күлгин Арһар эргҗ һарад, Базг Улан Хоңһриг дахн,

Эвтә хойр мөрнә шүрүһәр Эрглцҗ бәәһәд, Дөш зооһан дәврүләд,

Дүүвр хар үлдәр дарлдадл, Амни хар цусан асхлдҗ Арнзл хойр күлгин Унһн дел теврәд Әмни хар цусан асхлцад, Авлцҗ ядлцад йовна.

40