Хуучн үгд худл уга (1)

болҗана. Одад ирхлә, эк-эцкдән цуглрлдад, садн-элгәр нәр-наад кедг. Махан чанад, боорцган кеhәд, тиим йоста бәәдг мана хальмгуд.

(Келснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балһсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ЗУЛЫН АВЪЯС

Эртәр өвс белдәд өлгчкдв. Зулын өмн хурлд одад, ээҗ-аавдан хотынь бәрнә. Тер өвсән кеhәд, онhцан кеhәд, Баh Хурлахн тер оңhц төгрг кенә. Тер онhц одд күцхлә, hарhад ширә деер тәвчкәд, герл ɵгәд, тер күүкдин насиг йөрәнә. Тер зул бөктл, герүр ордго, күүкд hарч ирәд, эргәд, насан авлдад мөргнә. Зул бөктл, тенд hаза сууна. Зальврад бәәх кергтә. Олн әмтн эн-тер уга йовхла сән болдг. Олн әмтн эн-тер уга йовхла, мини күүкд теднә хормад багтад бәәхлә, әвр кишгтә юмн.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Йисн hолта зул гиhәд бәәдмн. Мадн насан авхмн болҗанавдн. Нег күүнд хойр насн үлү тәвхмн. Хөрн тавта болхла, хөрн долан нас тәвдмн. Насан кеhәд, оңhц кеhәд, тосан белдәд, йисн hолта зул, дәкәд гертән нег зул бәрдгҗ. Одн hархла, үүдәрн йисн hолан hарhх, hаза эргәд мөргхмн болҗана.

(Келснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балһсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ЗУЛ

Һазрин эзн гисн Цаһан Аав болна. Цаһан Аав һазрт эзн болҗана. Цуг улс насан авна. Тиикләгһурвнхонгтүмсһарһдго,бузрусасхдго.Кезәнәтиигҗбәәдг.Яһадгихләтерһазрусна Цаһан Аав һурвн хонг тер һазр-усан йовҗ хәләдг бәәсмн. Тер тɵләд одак һазр бичә бузрдтха гиһәд, одак һурвн ɵдр бузр юм һарһдго бәәҗ.

(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ҺАЗР-УС ТӘКЛҺН

Һазр-ус тәклһнә авъяс – ик кезәңк авъяс. Мана хальмгуд йиртмҗин зокалар бәәдг, һазрусан күндлдг болҗана. Тегәд җил болһн хаврин цагла хөн мал һарһад, дееҗ бәрәд, һазр-усндан нерәддг бәәсмн болҗана. Һанцхн хур биш, һазр-уснаснь хаҗһр-буру сурад, бичә аюл болтха гиһәд, му юмн бичә үзгдтхә гиhәд, сурдг бәәсмн.

Һазр-усан тәклхләрн, Цаһан Аавд, Очрвани гегәнд, Цаһан Окн Теңгрт нерәдәд, мөргүл кедг бәәсмн. Тегәд мөрн, хөн сарла кедг бәәсмн. Эн цагт Үрс сар болна, эн халун сарла өвснноһан дала болтха, хур икәр ортха гиhәд кедмн. Йорлад кедг бәәсн болҗана. Хөөнә толһа хуухлад, чанад, тер толһаг семҗнд ораһад, шатаһад, тер һазр-уснд нерәддг. Зулд мөргәд бәәдг.

(Келснь Оконов Дорҗ Церенович, Баһ Дөрвдә район, Унhн Төөрәч. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Һазр-усанхавринтүрүндтәкдмн.Күавчирәд,манахндтәкүлнә.Маднтосанавчодад,цә, балта-шикрән авч одад, гертән бәәсн бурхан авч одад, әмрүләд бәәнәвидн. Хурлд, энд, Сарпад, кеер болвчн, ном умшна, авч одад, цаһан кенчр тәвчкәд, һалдан эргәд зүсн-зүүл хот тер һалд

191

хайна. Зүсн зүүл, балта-шикр, цә, үс, әрк, ю болвчн, һалын Окн Теӊгрт нерәднә. Олар хур-цасн ортха, икәр тәрән урһтха, мал-гер эн-терго бәәтхә, дән-даҗг бичә үзгддг, үрн-садн, ачнр-зеенр сән бәәтхә гиһәд мөргдг билә. Тиим. Цевр һазрт кенә. Өндр һазрт кенә. Ноһата һазрт кенә. Тер һазртан цаһан мөӊгән хаяд, ирсн ламд бас белгән өгәд, мөргәд, одак бурхдудан әмрүлнәвидн, эркән әмрүлнәвидн. Тиигәд мөргәд һарнавидн. Тер һал тәәнә гисн ода. Һал тәәхләрн, һалд тос хайна. Һал тәәхләрн, залу күн кех зөвтә.

(Келснь Лиджиева Зурган Батнасуновна, 1941 җ. Көтчнрә район, Сарпа. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

***

Һазр-ус тәксн улс тер авч ирсн хотан үлдәх зөвтә, нерәдчксн юмн, хәрү авх керг уга.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., бузав, Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә әәмг. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Хаврин түрүн сард тәкдг. Намрар бас тәкдг. Колхоз, совхоз бәәсн цагт һал тәкхләрн, тер малан утан дотраһар, һалын заль хоорндаһур залҗ һарһдг, бичә гемттхә гиһәд. арһс түләд, буурлда түләд, хоорндаһурнь бидн бас ордг. Утана үнр, утаһинь кииһәр, чееҗәр орулҗахмн болҗахгов. Һазр тәкәд, күӊгшү һарһҗана. Маанян умшад, мөргәд, сөгдәд:

Үвләс эн-тер уга сән һарсн ода, Тәрән-темсн сәәнәр урһтха, Малмудын төлнь өстхә, Гем-шалтг уга, Ханядн-тому уга, Халун хү салькн уга, Һаӊ халун уга,

Мань эднәхн [ом мани пад мэ хум], гиһәд, Бурхн багш маднд дөӊ болҗ,

Мана үрн-садн болвчн ода сурһуль-эрдмнь делгрҗ, Мана Хальмг Таӊһч делгрҗ йовтха гиһәд зальврнавидн.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

АГЧ ААҺ

Кезәнә,Сибирәсирхләрн,манадагчааһбилә.Агчааһгиснкүчтәгилвкәдбәәдг,түңгичн уһадмн биш. Цәәһән уучкад, шөлән уучкад, хүүрә кенчрәр арччкхла, гилвкәд болад бәәнә. Һурвн-дөрвн зүсн бәәдмн: улан, күрң, шар агч ааһ.

Күн өңгрхлә, өөрхн садн-элгн балта-шикр ааhд тәвәд аршална, эрк биш эцкин саддуд. Тиикхлә тер ааһиг өөрхн көвүнднь болну, ачднь болну өгдг болҗана. Кезәнә болхла, иигҗ агч ааһ өгдг бәәҗ.

(Келснь Лиджиева Зурган Батнасуновна, 1941 җ. Көтчнрә район, Сарпа. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

БЕЛГ БӘРХ

Хальмг улс мод зорад белг бәрнә. Җөөлн цаһан мод нәрхнәр зорад, һурвн зоота модыг зорад, һурв зерглүләд зурх кергтә. Тиигчкәд һурвадар тоолх. Негн үлдхлә – байр, хойр – йовдлта, хәәх кергтә, һурвн – бүтү, хаалһата (түүрмд). Аштнь юн болхнь бас меднә.

192

Уӊг-тохмарн белг бәрдг улс бәәнә.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ЗҮҮДН ОРХЛА

Зүүднд үксн күн орхла, зәрм улс келнә: «Тадниг хәләҗ йовна». «Му зүүдн биш», – гиҗ келнә. Медәтә улс бас тиигәд келнә.

Кезәнә зүүд цәәлһдг күн бәәлә, бас яһҗ цәәлһдгнь, яһдгнь, ю орҗахнь-яаһҗахнь <…>, тиим белг бәрдг улс бас бәәнә. Зүүд цәәлһҗәх улс болҗана.

Меддго күүнд келшго.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 һ.җ., бузав, Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Зүүдн му чигн, цеерлх чигн зүүдн орна, цеерлшго чигн зүүдн орна. Зүүдн орхлаг, терүг күн болһнд келдго болҗана. Тер зүүдиг тәәлһҗ чәдшго күн чигн бәәхмн болҗана. Тәәлһҗ чәдшго күн үг келчкхлә, күн сеҗхмн болҗана. Сеҗгәс гем ирнә, гинә. Сеҗгләд, сеҗглсн хөөн тер сеҗгән юмнд одад умшулх болҗана, һарһхмн болҗана. Чееҗдән бәрәд бәәхлә, гем болна. Тиигәд юунд чигн сеҗг авхмн биш болҗана.

(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ТОЛҺАН ҮСН

Күүкн күүнә үсиг нег күкл кеḣәд, һолынь дахулад гүрдг йоста юмн. Хәрд һартлан нег күклтә йовдг. Толḣадан махлата эс гиҗ альчурта. Үвлднь болхла невчк дулан махлата. Зүс хүвртлән, зүс хүврнә гисн хәрд һартлан болҗана, бичкнәсн авн күкл мел иигəд тәкмд күрәд урһв чигн хәәчлдго.

Толһаһан уһахларн, эрк биш цевр усар уһах, үлдләр биш. Түрүнд уһахларн (ишкә герт зуух тулһ хәәсн бәәх) тер хәәснд савӊта усн бичә ортха гиһәд үүднәс хәләҗ уһадг. Үүд авч иигәд зогсад, толһаһан самлад, хүүрәлчкәд гүрдг юмн бәәсн бәәҗ.

Гер авх көвүнд күүкн таасгдад, гертнь орҗ ирәд, күүкн тал өөрдәд үг келхлә, күүкн күклән авад барун ээм деерән тәвхлә, хату үг угаһар күүкн седклән медүлҗәнә. Эн күн таасгдҗахш гисн докья. Авъяс меддг көвүн күүрән цааранднь давуллго, мендән келәд, һарад йовҗ одна.

(Келснь Федорова Полина Бораевна. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

ХҮРМИН АВЪЯС

Кезәнәhә күүкн хәрд hарвчн, аль көвүн хадмуд хәәвчн, бийснь эдн орлцдг уга бәәсмн. Эднә эк-эцкнь күүнддг бәәсмн. Көвүн хадмуд хәәхлә, көвүнә өөрхн элгн-саднь ирҗ күүнддг бәәсмн. Тиигәд ирхләрн, нег бортх әрктә нег күн ирдг бәәсмн.

Тиигәд, хойр эзн зөвтә болхла, хойр күн хойр сав авч ирхмн. Дәкәд hурвн күн hурвн бортх әрктә ирдг бәәсмн.

Күүкнә hазрахн кедү болвчн, мөр сурхмн, дәкәд хурсх, арат девл сурдг бәәсмн. Тиигәд тавн сав авч ирхләрн, сурсн мөрдүдинь авч ирхмн болҗана. Күүкнә hазр хотна улс хураhад, мөрән йɵрәдмн.

Өдр келhн. Өдр келhнд залу күн әрк, мах авч ирдмн. Хүрм болх өдр көвүнә hазрас нег йисн, арвн негн күн йовдг бәәсмн. Дураран үкрә, мөрнә, хөөнә мах, хойр-ḣурвн бедр әрк авч оддг бәәсмн. Дәкәд көвүнә hазрас улан, гилән мөңгиг зусар наалдулад авч оддг бәәсмн.

193

Хүрмлә көвүнә hазрас цә, тос, көшг уйх эдән, әрк болн цаhан идә авч оддг билә. Күүкнә hазр тал хойр көвүн әрктә, махта, хүрм аашна гисн зәңг авч ирхмн. Тиигәд зәңг авч ирснә хөөн хүрмиг тосхмн. Үүдн хоорнд хүрмин юм хәләх зөвтә. Дуту-дунд болхла, хүрм орулшго. Юмн күцц болхла, ортн гиhәд орулна.

Хүрмд хойр күүкд күн оддг бәәсмн. Эн хойр күүкд күн йовҗ, күүкнә hазрт берәд хураҗ авч ирсн эдәрн көшг уйдг бәәсмн. Тиигәд, кезәнәhә күүкд күн ишклhнә хүрмд ордг бәәсмн. Эн хойр күүкд күн көшг уйлцад, көвүнә hазрас ирсн цәәhәр цә чанад, тослад, әркәрнь йөрәдг бәәсмн. Ик хол hазрас күүк авч бәәхлә хондг, өөрхн hазр болхла, хонл уга күрч ирдг бәәсмн. Дәкәд эн ишклhнә хүрмд көл бийд бәәх дерд дерин hадр уйдг бәәсмн. Тер дерд көвүнә hазрас hадринь уяд, сәәхн хатхмрар (зег) сәәхрүләд, хүрмлә авч ирдг бәәсмн, дәкәд хәрү авч оддмн.

Гиҗгтә күүкд нег бедртә әрк булаҗ авдг бәәсмн. Хүрмин улсиг орулад, суулhад, цәәhәр йөрәл тәвәд, дәкәд хүрмд ирсн махиг, әркиг йөрәнә: Дәкәд зеенр зееhән бәрх йоста. Күүкнә зеенр зе бәрдгҗ. Ирсн махнас күргн күн бас зе бәрдг бәәҗ. Түүнә хөөн эврәннь әркәрн махарн тоона. Ирсн махиг элгн-садндан хүвинь күргҗ өгдг бәәсмн. Медәтә улс нәр-наадан кеhәд, өрүн альхна эрән үзгдхлә, күүкән авч hардг бәәсмн. Күүкн хүрм ирхлә бултҗ оддг бәәҗ. Үр күүкдтәhән хурад, бас талдан герт нәр кедг бәәсмн.

Үр күүкдтәhән салхан медәд, сөөннь дуусн дуулад, ууляд, нәәрән кедг бәәсмн. Үр күүкднь мордҗах күүкнә үсинь үзүринь утцар татҗ, томҗ хайдг бәәсмн, дәкәд түүнә заагарнь зүүнә үзүрмүд шааҗ-шааҗ оркх. Дәкәд көвүнә hазрт үс хувалhнд берәчүдин hар хатхтха гиҗ зүүнә үзүрмүд хатхдг бәәсмн. Өрүн хүрм hарад йовҗ одна.

Дәкәд көвүнә hазрас ирсн улсар күүнә hазр тәмк нерүлдг бәәсмн. Тиигәд гиичин нег көвүн тәмк медәтә күүнд нерәд өгч йовтлнь, берәчүд наад кеhәд, цокад асхдг бәәсмн. Тиигәд тер көвүн хәрү нерҗ өгхмн. Кесг нерүләд тәмк зог-наадн болдг билә.

Күүкиг бас арвн хойр-арвн дөрвн күн күргдг бәәсмн. Хойр күүкд күн оддг бәәҗ. Негнь бер болҗ, негнь эмгн болҗ.

Кезәнә угатя күн долан-нәәмн ширдг өгдг бәәҗ, нег цөөкн өмскүл. Байн күүкнә күн мордхла, хойр-hурвн темән өв ачад өгч тәвдг бәәсмн. Дәкәд күүкндән эмәлтә, хазарта цаhан мөңгәр цәәлhәд хайчксн мөр өгч тәвдг бәәҗ. Күүкнә hазрас кедү болвчн лавшг одхмн (атлсар, эс гиҗ шеемгәр кесн).

Лавшггисн–ушалвркөвүнәэкдньавчирхмн.Кедүлавшгсурна,тедүлавшгавчирхмн. Терүг ахлҗ йовсн өвгн болн медәтә улс өмсх зөвтә.

Дәкәд күүкнә hазрас өлгц ирдмн. Өлгц гиhәд теңгр әдл болн цаhан хойр эд сурна. Дәкәд далдын киилг гиhәд ирдг бәәсмн. Эн киилгиг көвүнә эцкин эцкднь нерәдҗ авч ирдмн.

Дәкәд күүкнә авдрт альчур, балта, сиитц, киилг тәвдг бәәсмн. Ирсн hазртан эн күүкн авдрасн ирсн hазрин күүнд белг өгх.

Тиигәдхүрмhарадйовхинөмнберәчүдахлҗирснөвгнәмахлабултулх,дериньбултулх, бас мууднь ордг бәәҗ. Дәкәд көвүнә hазр махлаhан дертәhинь хулдҗ авх зөвтә. Кедү мөңг сурсинь берәчүдт өгәд, хәрү авх.

Хүрмин юман ачад авад hарна. Күүкиг үр күүкднь булалдх, булаҗах улсиг үзәд уга цокна. Тиигәд күүкиг дүүрәд, мөрн деер авч hардг бәәсмн. Хаҗуднь күргнә hазрин хойр мөртә күн халхлад, хотна зах күртл авч hардг бәәсмн. Тиигәд хотнас hарчкад, берән йоснднь суулhх эс гиҗ мөрн тергн деер суулhх.

Тиигәд көвүнә hазрас хойр мөртә күн тосул болҗ ирх зөвтә. Хүрм ирснә хөөн, күүк күргҗ ирсн улсиг тоох кергтә.

Көвүнә hазрт берән авч ирәд, орҗ ирсн аавин-ээҗин герт мөргүлх зөвтә. Дәкәд hалын өмнширдгдееркүүкигмөргүлх,көшгиньтатх.Көшгиньтатадирснберкөшгдотрсуух.Дәкәд ирсн берин үсиг берәчүд хувахмн. Күүкн цагтан нег үс гиҗг деерән өмсдг бәәҗ, мордсна хөөн хойр әңгләд, шиврлг зүүхмн. Дәкәд маңhдуртнь шин ирсн берәрн цә чанулад, аав-ээҗ, күргн ах, бааҗа гиҗ келүлх, берән йөрәдг. Тиигәд шин ирсн бер залуhин герт орҗ ирхлә, босад йовҗ гүүх арһ уга, хамдан хот уудго, чик хәләдг, асхн, орна өмн ширдг делгәд унтдг бәәсмн.

194

Цуг элгн-саднднь көл нүцкн, альчур угаhар үзгдшго, цә кеҗ өгх, әрк кеҗ өгх, тәмк нерҗ өгх, нерәрнь дуудшго зөвтә бәәҗ.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцынхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.).

***

Күүкн мордад ирхлә, маңһдуртнь үс хуваһад, бердән нер өгнә. Ирсн бер ирсн һазртан күңшүһарһҗана. Тиигхлә тер күн бештән тос хайдг, одамадндбеш уга.Тегәд маңһдуртнь һаза һарад, невчкн иим цөөкн шилк шатаһад, эргүлнә. Тегәд тер бер эврәннь һарарн ирсн һазртан һалдан өөкн-тос хайҗана, күңшү һарһҗана, бийнь тер һалд хайна. Хайхла, тер берлә харһулад, дахулад нег ухр үс, нег ухр шар тос, нег шилк әрк цацдмн. Экнь эргәд мөргҗәнә, гер авсн көвүн мөргҗәнә.

Ардасн төркн золһҗ ирҗәнә, эк-эцкнь. Менднь сурхар ирҗәнә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., бузав, Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә әәмг. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Хүрмлә толhаhарн дееҗ өргнә. Дәкәд хотын амн гиhәд, хотта цусн бәәнә. Тер хотын амиг тәәрәд, көвүнә экднь өгнә. Төрхләрн көвү hарhҗ, төркшхләрн темә көтлтхә гиhәд, экнь идхмн болҗана. Наадкинь ишкәд, хотын амн деер семҗн бәәдмн. Тер семҗинь Һалын Окн Теңгрт гиhәд, hалд хайдмн.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцынхута. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Дер торhудмуд уйхш. Дөрвдә hазр уйна. Залу күүнд түрүләд өлгц бәрүләд өгнә. Өлгц күүкнлә хамдан hарна. Түүнә өмн цаhан кенчр делгәд, дер тәвнә. Тер дер йөрәhәд, ахлач ирсн күн тер дер авад йовна. Зәрм улс залу улс берән көтлҗ hарhна, зәрм улснь күүкд күн көтлҗ hарhна.

(Келснь Надяева Анна Джоджаевна, Лаганя район, Лагань балһсн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Мана хотнд болхла, хүрм гидг юмн йир чинртә болдмн. Әмтн эртәснь белддмн. Хүрм кехин ɵмн күүкнә тал одад, зәңгинь авад, күүнә әмтнәс сурад, ямаран әмтн, юн тохминь, альд ɵссн-боссинь, элгн-садынь – хугтынь сурад, медҗ авад, тегәд хɵɵннь эк-эцкнь кɵвүḣән авад, одад таньлдна. Эк-эцкләнь таньлдад, сәәнәр сурҗ авна: альк һазра әмтн, ямаран арвнаḣинь; күүкинь шинҗләд, бәәсн элгн-садынь болвчн шинҗләд, тиим керг күцәнә.

Түрүн зәңгдән эк-эцкднь ямаран учрар ирҗ йовхан медүлнә: «Тана хотнд темә кɵтлдг бәәх, мана хотнд болхла, тохман ɵскдг күн бәәнә», – гиḣәд, кергән медүләд, эк-эцкләнь сәәнәр таньлдна.

Күүкнә талкс ирсн әмтнд түрүләд хот-хоолынь ɵгәд, күүндвр тогтана. Хот-хоолынь өгчкәд, ирсн учринь сурна. Кɵвүнә эк-эцк дәкәд ирхән медүлнә. Хойрдгч савд кедү күн ирхинь келнә, ямаран керг күцәхиг келнә.

Түрүн ирхләрн, дала юм авч ирхш: хойр-ḣурвн шил әрктә, кампадь-балтата, боорцгта тиигәд ирцхәнә. Дәкәд ɵдринь зааḣад, хойрдгч савнь кезә ирхинь келәд күүнднә: ямаран юм авч ирхинь, ямаран хот-хол.

195

Ямаранчн арвн эврә авьяста, хүрм әдл болвчн, тер бийнь, бәрцнь оңстан болна. Ямаран ɵлгц авч ирхинь келәд, таньлдад, йовҗ одна.

Хойр-ḣурвн сар болад, йосндан элгн-садн болхар ирнә. Ирхләрн, нег чансн хɵɵнә мах, дәкәд нег әмд хɵ авч ирнә, дәкәд хот-хоолнь элвгәр ирнә: нег яршг болну, хойр яршг болну, әрктә, кампадь-балтата, бас цә, тосн хамг юмн күцц ирх зɵвтә.

Дәкәд зус бәрлднә. Зус гиснь, ода бас сән элгн-садн болхар.

[Кɵвүнәхн] йовхиннь ɵмн күүндәд, кениг тәвхинь: зәрмнь ясарн ахинь тәвнә, зәрмнь ɵɵрхн элгән тәвнә. Зәрмдән эк-эцкньчн ирнә, тегәд нег дɵрвн-тавн күн ирнә.

Шиңкән ирҗ йовх әмтн бийән бас сән таласн үзүлхәр, тоомсрта, ухата, келтә-амта тиим әмт тәвнә.

[Ирәд], эврәннь уңг-тохман келәд, уңг-тохмд ямаран сән әмтн бәәнә, тиим әмт келәд, үг ḣарḣна.

[Йовхинурд]маханчанад,үй-үйәрньсалḣад,кезәңкәркенә.Махнзаагттолһабасйовна, ɵргинь салḣад [авчкна]. Тернь болхла, одсн ḣазрин, теднә тохмин бурхдт бәрц бәрҗәнә.

Күүкнә талк эзн авч ирсн хот-хоолынь хәләнә. Ирсн әмтн хот-хоолан үүднд тәвәд, хотхоолан үзүлнә, теднь күцц, угаḣинь хәләнә.

Герт орад, хугтаḣинь тоохгов. Түрүләд ɵлгцән бурхнд ɵргәд, цаḣан мɵңгн шаальган тәвәд, тиигчкәд авч ирсн хот йɵрәнә, дееҗ тәвәд бурхнд, экләд күүндцхәнә.

Ширә эргәд суухларн, медәтә, наста улсиг деед бийд суулһад, цацлан деегшән цацад, ирсн әмтнд үг ɵгнә. Ирсн улс ямаран әмтн, альдас ирсән, ю күцәҗ йовхан келәд, хот-хоолынь амсад,йɵрәлкелнә:«Нә,ирснмаднболвчн,ирүлснтаднболвчн–цуḣарэндрәсавнүзсн-таньсн болад, хойр эзн зɵвтә гихлә, эзн, тана юн кергв? гиḣәд дун чигн бәәнәлм».

Дарунь күүкнә талк әмтн бас йɵрәлән келнә.

Зәрмснь өмскүл авч ирнә. Тегәд ɵмскүлән йɵрәнә. Күүкнә талкс кедү яршг әрк авч ирхинь, ямаран күүнд өмскүл авч ирхинь, кедү ширдг авч ирхинь, ямаран хот авч ирхинь: чансн хɵɵнә мах, әмд хɵ, ямаран ɵлгц авч ирхинь келнә.

Дәкәд хүрмд күүкнә авдр гиḣәд бәәнә. Ямаран юмн ирхинь бас келцхәнә. Авдртнь бичкн күүкдт альчур, кесг белг ирнә. Бичкн күүкдиг байрлулх кампадь-балта чигн бәәнә, цә, тос чигн тәвнә.

Ямаран ɵдр заахинь бас күүндцхәнә. Ямаран цагла хүрмән кехинь, аль сарла кехлә, сән болхинь хурлд одад медүлнә. Өдр, саринь заана.

Ирсн әмтн йовхан медүлхлә, хаалḣднь ууц зоолḣна, хаалḣдан идх хот-хоолынь тәвнә. Бас ɵмскүл ɵмскнә, кезәңкәр саҗад, барун ээмднь тәвәд, кɵгшдүд йɵрәл тәвнә: «Нә, ɵмсксн тадн болвчн, ɵмссн мадн болвчн, цааранднь чигн олн ɵмскүл ɵмсҗ, эләҗ йовтха!»

Хаалḣинь йɵрәнә: «Йовх хаалḣтн сарул болҗ, цаһан хаалһта болҗ, байрта-бахта гертән күрхиг йɵрәҗәнәвидн», – гинә.

Кергән күцәсн әмтн ḣарад йовцхана. Гертән ирнә. Гертнь элгн-садн хуһар цуглрчксн бәәнә. Ирәд, күцәсн кергән келәд, шин элгн-садн ямаранинь, уңг-тохминь [келнә]. Кезәнә болхла, мал-салынь чигн келдг бәәҗ, тиим-тиим бод малта, тиим зүстә гиḣәд. Ю сурсинь, цуḣараḣинь келх кергтә: кедү хот-хол сурсинь, ямаран өлгц авч ирхинь, кедү өмскүл, ямаран күүнд нерәдҗәхинь, кедү ширдг авч ирхинь келнә. Сурсн юминь цугинь күцәх кергтә. Кезәнә болхнь, хүрмд йовсн әмтнд цуḣараднь ɵмскүл ɵмскдг билә. Кедү күн хүрмд йовхинь келх кергтә. Хүрмд күцц биш то күн йовна, тендәснь шин бер тоод орна.

Хүрмд ахлад йовҗах күнь – күргнә ɵɵрхн элгн-саднь: авḣнь, хойрдгчнь болхла, экин элгнәс, наһцнрас, цааранднь болхла, бас ɵɵрхн элгн-садн, дүүнр йовна. Нас-ясарнь хәләḣәд, үзмҗтә, тоомсрта әмт тәвнә. Эмгн, бернь бас тиим келтә-амта, бернь шулун-шудрмг. Хойр күүкд кү тәвнә. Тернь авḣ бергн, бер гиҗ берәчүдәс тәвнә.

Белдврдалаболна,өмскүлиньбелдхкергтә.Зәрмәмтнэцкдньзахтахувц,экдньболхла, эдөгнә.Медәтәболхла,невчкүзмҗтәḣәснь,цоохрюмɵмскдгобилә,негзүснэд,шеемг.Зәрмнь авḣ бергнднь, ḣаḣаднь сурна. Заасн тооḣарнь авч одх кергтә.

Хүрм йовулхин ɵмн, [хүрмин улсиг] цуглулад, дара-дараḣарнь суулḣад, таньлдулад,

196

зәрмнь хол ḣазрас ирдг. Дара-дараḣарнь келәд, ямаран күүḣинь, альдас гиḣәд келәд, йовҗах әмтнә хаалḣин ɵмн хот ɵгнә. Цацлан цацад, йɵрәлән келәд, кергән сәәнәр күцәḣәд, байртабахта, сән элгн-садн болад, кергән батлад ирхиг йɵрәнә. Түрүн ɵɵрхн авḣнь келх.

Зɵв эргәд, гертәс ḣарад йовна. Өрүн ɵрлә, эртәр йовна. Әмд хɵɵнд толḣаднь сәәхрүләд тасм боона. Ик нурḣта-турута хө авч йовна. Чансн хɵɵнә махта. Сɵɵни дуусн чанад, үй-үйәрнь салḣад болḣна. Дәкәд хɵɵнә толḣа, ḣурвн шиир, боорцг, кампадь-балта, цә, тос. Хүрмин әмтс заагт бичкн кɵвүн йовна, цаḣан идә авч йовна. Цаган кенчрт цаḣан, улан мɵнгинь боона.

Хүрмболḣн оңстан болна.Зәрмнь таньлдхларн,цус авадйовна,зәрмньхүрмләцус авад

йовна.

Күүкнәд ирҗ йовх зәңгән медүлнә. Гиичин ахлач ɵɵрән кү дахулад, хойр шил әрктә, кампадь-балтата йовна. Күүкнә талас тосна, тосул тәвнә. Теднә ḣазрт, нег ɵндр ḣазрт ирәд йɵрәчкәд, тосулын әмтн ирәд, хотынь йɵрәчкәд, хәрәд, гиич аашхиг медүлнә.

Хүрмирҗйовад,холбишзогсна,күләнә.Күүкнәдирәд,хот-хооланбуулḣна.[Күүкнәхн] хәләḣәд, күцц, бишинь хәләḣәд, альк юуḣинь бас секәд, сәәнәр шинҗләд хәләнә. Әмтн бас цуḣар хәләнә. Хамг юмн күцц болхла, гиичин ахлачиг орулна. Медәтә әмтн бәәхлә, бас орулад, цәәḣинь ɵгәд, тиигчкәд хүрмин наадк әмтиг орулна.

Хүрмин үүл күцәлḣн давтгдна. Бас хотас дееҗ өргәд, цә, мах, боорцг, кампадь-балта тәвәд, бурхнд ɵлгцән ɵлгнә. Зәрмнь ɵлгцд утц сурна. Зәрмнь ḣурвн зүсн утц орулна, зәрмнь дɵрвн зүсн утц орулна. Хар утц орулхш. Мана ḣазрт болхла, ноḣан, кɵк, улан утц орулна. Һазрḣазрар оңстан болна.

Тиигчкәд, авч ирсн мах йɵрәнә. Ик савд ḣарḣад, нег дундын наста залу авад, цааран хәләḣәдзогсна.Тернькезәңкавъяс:ḣанцхнмаднбиш,манасәәḣәнхәәснээҗ-аавнртур-дееҗнь күртхәгиḣәд,тиимюмнбәәнә.«Нааранхәлә»,[гиḣәдкелнә].Олнбурхдтан,шарнарнд,ḣазрин сәкүснд, ээҗ-аавдан гиḣәд нерәдәд келнә. Терүг күцәчкәд, махиг ширә деер тәвәд, әмт тоона.

Мана дөрвдә ḣазрт болхла, ширә деер тәвәд, әмт тоона. Торḣуда һазрт болхла, тер хотыг гиич хәрҗ одсна хɵɵн хуваһад иднә.

Махан йɵрәчкәд, хүрмән эклнә. Хүрмд ирсн әмтнд ɵмскүлән ɵмскнә. Өмскүлән йɵрәчкәд, цә ууна, шаальг-шуульган тәвцхәнә, хувцинь йɵрәнә.

Ирснэмгнберхойркергәнкүцәнә.Деришкнә.Кезәнәтерньшинҗтәюмнбәәҗ.Ямаран урн әмтинь шинҗлдг бәәҗ. Һартан ɵɵтә угаḣинь бас хәләдг. Дерән ишкчкәд, дерән йɵрәнә. Әмтн йɵрәḣәд, белгән тәвнә. Дер йɵрәсн мɵңгиг кɵвүн берд ɵгнә.

Бер цә чандмн. Күүкнә ḣазра әмтн эдниг уданар бәрхәр, цәәднь давс икәр хаяд, ээдрсн үс кеḣәд, саалтг учрана. Эмгн бер хойр чанҗах цәәḣән сәәнәр хәләнә, чансн цәнь бичә үртхә гиḣәд бас чирмәнә. Тоста, уста шимтә цә чанад, ирсн әмтнд ɵгнә. Түрүләд медәтә әмтнд цә тәвнә. Цә шиңгн болвчн, идәнә дееҗ гиḣәд кезәнә келчксн бәәнә.

Ирсн гиич хәрх цаган медүлнә. «Ирсн гиич хәрдг, орсн боран гиидг», – гиḣәд медүлнә. Тиигхлә, герин эзн белдврән бас кенә. Өмскүлән ɵмскәд, захинь ɵмәрән хәләлḣәд өмскнә. Күүкиг авад йовх цаг ɵɵрдәд ирхлә, күүкән бултулна. Гиичин ахлач шинҗләд, олад авна.

Нег авъяс бәәнә, берин мɵңгн гиḣәд, ɵлг-эдин мɵңгн гинә. Гиичин ахлач [күүкнд] түрүн ḣаран күргнә, ээм деернь ḣаран тәвнә. Түүнә хɵɵн бериг авч ḣарч болҗана.

Күүкн гертән мɵргәд, эк-эцкиннь бурхнд мɵргәд, йовлḣн деернь әмтн бериг уулюлхар, ду дуулна. Кезәнә күүкиг уулюлдг бәәҗ, хол ḣазрт ḣарад йовҗах [гиḣәд], күүкн ḣарад йовлһн деернь хумсинь кирḣнә. Тернь кишгән гертән үлдәтхә гиḣәд. Дәкәд далḣ авна. Мордсн күүкн ɵңгрсн күүнлә әдл гиḣәд, далḣ авдг бәәҗ. Далḣ авад, цуḣар амсдгчн.

Күүкн ḣарад йовхла, күүкнә ɵлг-эд ḣарḣна. Өлг-эд ḣарḣхла, күүкнә элгн-садн күүкиг авад йовҗах әмтиг, кезәнә болхла, маляḣар шавддг бәәҗ.

Йовҗах әмтнд хаалḣднь бас хот-хол ɵгнә. Чансн мах тәвнә. Нарн сууһад уга деер ḣарад йовх кергтә. Күрх һазртан бас нарн суухас урд күрх зɵвтә.

Кɵвүнә ḣазртан ирхләрн, хүрмин ахлач орад, хүрмин улсан орулна, дәкәд берән орулна. Кезәнә болхла, бериг орулхин ɵмн кɵвүнә ḣазр кɵшг белддг бәәҗ. Кɵшгтә орндгт берән орулад, маңнаднь тос түркәд суулḣчкад, наадк кергән күцәнә.

197

Бериг ирсн ḣазртнь мɵргүлнә. Берән орулхларн, үүднә эркд ширдг делгәд, берән мɵргүлнә: бурхдтан мɵргмү, шар нарнд мөргмү, ḣазрин сәкүснд мɵргмү, ээҗ-аавдан мɵргмү гиḣәд, нег медәтә күн толḣаḣинь ɵкәлḣәд гекүлнә. Тиигәд мɵргүлчкәд, берән орулна. Намаг бичкн цагт бериг элгн-саднд бас мɵргүлдг билә. Өɵрхн авḣнран эргәд мɵргүлдг билә. Тер ɵɵрхн элгн-саднь ɵмскүл ɵмскәд, бичкн хүрмшң юм кедг билә.

Асхн шидр бердән үсинь хуваһад, медәтә авḣ бергднь болну, берәчүд болну ирәд, үсинь хувадг билә. Маңнаднь тос түркәд, үсинь хойр талагшан гүрдг билә. Күүкн цагтан нег шиврлг зүүдг бәәсн, мордхла, хойр шиврлг зүүдг. Кезәнә токуг зүүдг. Махла болвчн оңстан махла ɵмсдг.

Күүкн күн кезәнә толḣа нүцкн бәәдго, мордсн күүнә махла ɵмскдг. Намаг мордсн цагт нанд альчур ɵмскүлдг билә. Мордсн цагт альчур ɵмсх зɵвтә билә.

Баснегончтакергхүрмдбәәнә.Кɵвүнәэкдшалвравчирнә,лавшггидгбилә.Терньɵмн бийднь ноос уяд, шалврнь хавтхта болдг. Тер эмгнә хувц йɵрәḣәд, хуḣар белгән тәвнә. Эмгн гиичнрән эргәд биилнә.

Ирсн хүрмин ахлачд үг ɵгнә. Кергән күцәсн ахлач, кɵвүн бериг гертән авч ирсн, кɵвүнә геринь йɵрәх кергтә. Кезәнә болхла, гер авхла, гер бәрҗ ɵгдг бәәҗ тустан. Ода болхла нернь үлдҗ, геринь йɵрәхмн гиҗ келнәл ода: «Өндр ḣазрт герән бәрҗ, уста ḣазрт малан идшлүлҗ, олн малта, олн үртә-садта болтха», – гиḣәд келцхәнә.

Хамг юман күцәчкәд, ахлач күүк дахҗ ирсн әмтнлә таньлдулна. Гиичин ахлачд үг ɵгнә. Гиичин ахлач босад, йɵрәлән келәд: «Эндрәс авн мадн сән элгн-садн болҗ, татв чигн – тасршго, матилḣв чигн – матишго, зусн кевтә наалдңḣу, батта элгн-садн болтха!»,

– гиḣәд йɵрәнә. Ирсн әмтнәннь нер-усинь келәд, ямаран садн [болдгнь], ямаран әмтн ирҗ йовхинь келнә. Дәкәд дара-дарандан үгән авлцад, бас гиичин авч ирсн хот йɵрәнә. Нәәрән кенә.

Маңḣдуртнь бер хар ɵрлә босад, цәәḣән чанад, эцкин элгн-садн цуḣар хурад, ширә эргәд сууḣад авчкна. Бер цуḣараḣинь дуудад, ээҗ-аавинь дуудад, ээҗдән цә ɵгчәнәв, аавдан цә ɵгчәнәв гиḣәд, авḣ, авḣ бергн, наḣц бергн гиḣәд, эгчнр-дүүнр уга цуḣаранинь неринь ḣарḣулад келүлнә.

Бас бердән нер ɵгнә. Бәәсн ḣазриннь нерән марттха гиḣәд, шин нер ɵгдг бәәҗ. Тер керг ода чигн күцәнә. Нер ɵгәд, нерәрнь дуудад, тер ɵдрәс авн бер талдан нертә болад бәәнә.

Терүнә хɵɵн берин авдр гиḣәд бәәнә. Берин авдр авч ирәд, эн авдрин юм түгәнә. Бичкдүдт кампадь-балта өгнә. Мини бичкн цагт кампадиг иигәд ḣазрт асхдг билә. Шивәд, асххла,бидн,бичкдүд,цуглуладиддгбиләвидн.Одацагтболхла,түгәнә.[Авдрт]толḣадөмсдг альчур, хамран арчх альчур, үснд зүүдг тасм, олн зүсн юмн бәәнә. Белгнь ик, бичкн болвчн, нерәдәд ɵгснь байр болдг.

Бер ирәд, дола хонну, сар болну, тɵркнь ирнә. Берин тɵркн ирәд, бас байрта юмн болна. Бас хотна әмт дуудад, нәр кенә. Берин тɵркн гисн – күүкнә эк-эцк күүкнәннь одсн ḣазр хәләхәр [ирдг].

Бас авч ирсн хотынь йɵрәḣәд, авч ирсн хотас дееҗ бәрәд, йɵрәḣәд, суулһад, өмскүл ɵмскнә. Хальмг хүрмин йовуд мел давтгдад бәәдг.

Кезәнәкүүкндарвннаснкүцхлә,эртәсньирәд,таньлдад,заачкдгбәәҗ.Заачкад,кесгтән, тавн-зурḣанҗилдәншинҗлдгбәәҗ.Нааран-цааранйовснәмтнддаалḣад,элгн-садынь,тохмднь му гем бәәх угаḣинь хәләдг бәәҗ. Юнгад гихлә, кɵвүн гер-мал болҗах, сән үрн-садн ɵстхә гиḣәд, тохминь шинҗлдг бәәҗ. Күүкн ḣартан ɵɵтә угаḣинь медхәр кезәнә бас олн юм күцәдг бәәҗ. Тегәд наснь ɵɵрдәд ирхлә, [күүкн тал] оддг. Кезәнә кесг дәкҗ оддг бәәҗ, ода болхла, хойр-ḣурв йовдг. Кезәнә болхла, тавн-зурḣан җилд шинҗләд авдг бәәҗ.

(Келснь Эренженова Тамара Эрендженовна, Баḣ Дɵрвдә район, Зурḣан Худг. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

198

УУЦ ЗОЛҺХ ГИСН

Төркнкүүкндәнзолһҗирҗәнә,доланхончкадирҗәнә,терууцмахавчирҗәнә,бүклднь чанад. Ууц авч ирҗәхнь бас учрта болҗахмн.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., бузав, Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә әәмг. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ӨЛГЦ

Төрл болһнд өлгц бәәдмн. Өргчихн төрлә өлгц көк, улан, цаhан hурвн. Улан утцнь улан залата хальмгуд гиҗәхмн, көк утцн – көк теңгр, цаhан утцн Цаhан Аавд нерәдҗәх мөн.

Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцынхута. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

Дәкәд бер мөргүлнә:

–Шаhа чимгнд мөргвч?

–Шар нарнд мөргвч?

–Ээҗ-аавдан мөргвч?

–Һал-hулмтд мөргвч?

–Һазр-усндан мөргвч? – гиhәд, гиҗгәснь авад мөргүлнә!

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцынхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

***

Энчн намаг үкхлә, көвүд гер авхла, мана өлгцин зүсн. Би берәдт келәв. Көк, гилән… Тиигәд һурвн:

Көк – көк теӊгрин дора, көрстә һазрин деер, көк девән өвснд… Гилән – гилән хаалһар йовх. Энчн ḣурвн зүстә утцн. Би келдв: «Утц ав. Хальмг күн утц

авдмн». Утцар уйдг, шүрүһәр шиддг.

Юн төлә дер-һадр уйҗана? Энчн утц авдг юмн. Энчн бийстн уйла. Хойр гилән мөӊгн шаальг. Һурвн зүсн утцн, амн деернь гилән кенчр. Тегәд келтн гинәв, тер худ эмгндән. Дөрвд күн тасм авдмн биш. Утцар өлгц кедг. Ода эн зүсиг би домбртан өлгчкләв. Тер берәдт [келнәв] көвүдтн гер авхла, би контихла, тадн медтхә гиḣәд. Эн Хоонуд арвна өлгц.

Өлгцин зүснь сольдго. Дуту өгит, җирḣлд харш болдмн. Медх кергтә. Өлгц һазрһазрар оӊгдан. Мана Хоонуд арвна ɵлгц ямараḣинь меддго биләвидн. Мана Володьк Гер авхла, яахнь медснговдн. Нег һаһа бәәҗ, төрлә. Дербет орҗанав. Тер нанд келҗ ɵгв, сәәни орнд төрг. Заливнойин аав бәәсн. Өвгнд келҗәнәв: «Өлгцән медҗ авнав». Бурх татулҗанав. Альк арвна, кенә-кенә гидг күмб. Нанд зүс келҗ өгит, гиһәд. Би медсән келҗәнәв. Тертн бичг-бурхан <…> Хоонуд арвна, Ховадг хотна, Барвцс әӊгә теднә тер гидг көвүн гер авхар бәәнә. Өлгцнь келҗ өгит. Тер аав бичг-бурхан татад, зааҗ өглә. Дигтә харһв.

Кевтән өлгц эс медсн күн, бурхта-номта күүнд одад <…>. Чикәр келҗ өгнә. Дәкәд үнгитн күн болһна күүһәр [келгхш]. Медхд күчр нәрн. Бурхн-шаҗнла залһлдата. Тер төләд ḣурвн утцн деернь гилән кенчр, гилән мөӊгн шаальг, тер өлгцин гилән киилгтәһән түрүлҗ өгдг.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

199

ЦАҺАН ШАЛВР

Цаһан шалвр өмсдгнь тер һарсн һазр байрлулҗ бәәхмн болҗана. Үр-сад һарһад, өргәд өскәд, кү кеһәд йовсн ода, өмссн шалвран дүүргәд, ачнр зеенрән өскәд, амрад җирһәд йовтха гиҗ йөрәнә.

(Келҗ өгснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ. Сарпан район, Шарнут-Чонса әәмг, Джав Ламин төрл. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.).

***

Шалвриг (дотаҗ) тер дарунь өмскдг. Цацгта. Ода энчн нәр кеһәд, тенд авч одад, биилүләд [ɵмскнә]. Би сурув меддг күүнәс. Юӊгад цацг татҗахмб? Эк күүнд өмскҗәхмб. Келҗәнә:«Кезәнәһәзаязаяхла,күнһарховбас.Күнһархла,тегәдкелҗәдгч,ода:«Күүкд-көвүд геравхмн.Тиигәдөлгцөлгх.Заяначуртанөлгх.Дәкәдэкдньшалвравчөк.Экинһарһснһазриг девтәҗ. Гилән шалвр ɵргн, гилән ноосар кесн цацгта. Хар ноосар болшго. Мана һазрт гилән. Хар юмн хар хаалһта. Хаалһнь хаагдх. Му йорта. Гилән дотарт гилән ноосар кех. Би ода нам кесг күүкдт шалвр уйув. Шуд сарсалһад-сарсалһад, өмннь хадад, энднь хадад, арднь хадад, шуд. Тер шунгрцгарнь күн ḣарх болмар, тиим ɵргнәр. Дунд уга – дүүрӊг, дуту го – күцц. Тер ода болхла, шалвр ɵмскхлә, баḣчуд инәнә. Тертн инәднә юмн биш.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

***

Цаһан шалвриг гер авчах көвүнә экд өмскдмн. Экәс һарчанам тер. Цаһан шалвр ик нооста, цацгта. Кишг, өмнкнь – хаалһ татад ирҗ йовх юмн. Терүг авч ирсн бер ирсн һазртан батрад, аав-ээҗиннь кишгт багтхлм. Өмссн шалврнь өлзәтә болҗ, хормаһар дүүрӊ ачнрзеенртә болҗ, хотар дүүрӊ малта болтха гиҗ йөрәхгов.

(Келснь Дамаджикова Дора, 1920 җ., Хар Һазрин район, Комсомольск, дарҗгахн. Бичҗ авснь: Хабунова Е.Э.)

ДЕМ

Көвүн күн күн болхла, дала өмскүл кергтә. Даладл әрк, ю-күмн. Тегәд элгн-садндан өгх. Түрүн нег сав, хойрдад хойр сав ирдмн, һурвдад һурвн сав ирдмн, дөрвдәд хамг юуһан күцәх, хуһараhинь күцәх үг батлх кергтә – өдр-мөдр, ю-күүһән. Хулдын әрк уга, тиигәд хурмән кех, тигәд гер болһн хойр литр, һурвн литр, дөрвн литр, арвн литр, үкр олар сааҗахнь авч ирдмн. Иим-иим (үзүлҗәнә) модн бочк бәәдмн, дәкәд бортх гиһәд бәәдмн, һурвн литр ордг шил бәәдмн, тенүг гер болһнд авч ирәд өгчкдмн.

Тер гер авх көвүнд демнүл болҗана. Ода әмтн мөңгәр демннәш, тер цагт әркәр демндг, хулдн әрк уга, эврә әркәр кех. Өмскүл-мөмскүл бас тер. Мордх күүк дуудҗ авад, гер болһн нәр кеһәд, өмскүл өмскәд, Маниведняхн [Ом ма ни падме хум], дала гидг өмскүл хурдмн.

Көвүнәхнсагсгдевл,аратүч–далаюмсурдгбәәҗ.Терхамгиньхугтаһинькүцәхкергтә. Тер хамгинь хугтаһинь күцәдг бәәҗ, демнәд. Әвл ик юм сурдг бәәҗ кезәнә. Маниведняхн, Маниведняхн [Ом мани пад ме хум].

Нег шуһуднь күүкд бәәдмн. Гер дотр әмтн бәәх. Көвүд һаза, күүкд гер дотр, шууглдад суудмн,утдудуулад,бозараадмгкеһәд,әркнерҗәснбүркәсндһардмн.Хөөрмгкерго,бозуудг биләв.

(Колджиева Харчин Базыровна, 1918 җ. Үстин район, Цаhан Амн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Дайцзи Бамао).

200