Хуучн үгд худл уга (1)

Төр шаҗн хойран Зәрлг болад суудг болна.

Арвн зурһата Аһ Шавдлнь Шар болд хәәчәр хәәчлҗ,

Эңгин олн сәәни хатар зөвчлҗ уюлгсн Хар торһн лавшган Ханцн уга сул көдрәд сууна.

Арнзл Зеерднь хурдн цагт, Алтн баран шар-цоохр армин хурц цагт, Эврә бийнь баһ дүүвр цагт Тивин дөрвн хаани күүкд һолад, Дөчн йисн нойни күүкд һолад,

Нарн һарх үд хойран хоорнд бәәдг Ном Төгс хаани күүк

Арвн зурһата ah Шавдлыг авч иргсн, Ямр дүрәр бәәнә гихлә, Цааран хәләхнь – Цаад далан җирмәгс тоолгдм, Нааран хәләхнь –

Наад далан җирмәгс тоолгдм, Цуснас улан халхтал, Цаснас цahaн саңнатал, Урн ээҗин ишкгсн, Олн хатд зөвчлҗ уйгсн Цастын цаһан халвңгиг

Зүн цох тальван суудг болна. Йирн негн чивһстә

Ендр мөңгн гидг хууран авад татхла, Нур дунд өндглсн Нуһсни дун һарад, Хулсн дунд өндглсн Хунын дун һарад, Арвн хойр айсар Чашкурдад одв.

Энүг алдл уга дахдгнь Кемб гихнь – Эзн богд Җаңһрин Эркн сән сөңч Эрк Тугин көвүн

Орчлңгин сәәхн Миңгьян болдг болна. Барун бийинь ахлдгнь – Иргсн йирн йисн җилә юмиг Тууҗҗ келдг, Ирәд уга йирн йисн җилә юмиг Тааҗ меддг

Байн Күңкән Алтн Чееҗ, Далн хаани нутгин төр шаҗн хойриг Һap деерән авад,

Ямр ик берк зарһ ирв гиҗ Түдл уга хаһлад,

Хар торһн дөрвлҗн деер суудг гинә.

11

Зүн бийинь ахлдгнь – Төвшүн Ширкгин ач, гинә,

Бөк Мөңгн Шигшрһин ууһн көвүн гинә, Шилтә Зандн Герл хатна Хөрн хойр настаднь һарсн

Арслңгин Арг Улан Хоңһр, гинә. Хәр цаһан далан хамхчҗл, Хамг бийән күүчҗл, Далн хаани нутг Даңһар орулҗ өгсн, гинә. Хоңһрин дару суудгнь – Тавлад суухларн,

Тәвн хойр күүни зәәд суудг, Тәкиһәд суухларн, Хөрн тавн күүни зәәд суудг, Баатр Бумбин орндан

Киитн хар шорарн нер һатлгсн, Заани тавг хәәсн хар күлгтә Гүзән Гүмб гидг баатрнь Миңһн нег җилә Төр шаҗн хойриг Булалдҗ суудг, гинә.

Күңкән дару суудгнь – Сарва баһ наснднь Сай өркәр авсн Күүкн Күрң һалзнта, Найн негн алд

Хәәв балтнь ээмәснь хөөһдг уга, Залу ямр чиирг болв гиҗ Мөрн деер кү торһд уга, Күмни начн Күнд Һарта Савр болна.

Зүн тал һурвдгчнь – Буйн Төгс ааван Буй уга хаяд, Бурхн сәәхн ээҗән Көвүн уга хаяд, Бум өрк алвтан Ной уга окад, Арвн нәәмтә Әңгр улан хатан Һанц бийинь хаяд,

Буурл Һалзнарн ирҗ Эзн богд Җаӊһриг дахгсн Бульңһрин көвүн Догшн Хар Санл болна. Эдү мет баатрмуднь Эңгин олн сәәдүдтәһән

Эңдән долан дуңһра күцәд суудг. Цал буурл сахлта Өвгд дуңһра күцәд,

12

Ээлҗг улан эмгд дуңһра күцәд, Цууда цаһан берәд дуңһра күцәд, Цусн улан күүкд дуңһра күцәд, Эмнг гүүдин үсн Элвг арзин сүүр Болад суудг, гинә.

Шарин зурһан миңһн Арвн хойр баатрнь Ома цаһан амснь Урудс гиҗ халад,

Энд-тедән хәлән күүндхләрн:

– Манла халддг орн угав, Дәәлх дәәсн кезә учрхв? Гөрәлх гөрәсн кезә учрхв?– гиҗ, Татлдҗ, шүүрлдҗ суудг, гинә.

(«Җаӊһр» хәәлснь Нандышев Дорджи Бадмаевич, 1957 җ., Көтчнр. Лагань. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

ДОГШН ХАР САНЛЫН БӨЛГ

Долан дуңһра күцәд суусн Дүүвр хар арзин сүүр дунд Эзн Җаңһр зәрлг болв:

«Бульңһрин Догшн Хар Санл мини! Чамаһан нег хәр һазрт зарн гиҗәнәв. Зархларн, Күдр Зарин Зан тәәҗ хаанд, Эл болхла, ээлинь соңсад, Дән болхла, дәәһинь соңсад,

Мини кел гисн үгиг күргҗ келич», – гив. Санлнь босад, Алтн дуулхан авад,

Алдр Җаңһртан һурв мөргн, Аршан хар нольмсан асхн келн бәәнә: «Буйн төгс ааван буй уга окад, Бурхн сәәхн ээҗән көвүн уга окад, Бум өрк алвтан нойн уга окад,

Бумбан сәәхн хатан һанц бийинь хаяд, Буурл Һалзнарн ирҗ таниг дахсн эс билүв? Хәр һазрт һарад одхла, Ардм келдг Ах, дүүһин оңһа угалм!

Хәр һазрт хатрад йовхла, Халун хәәсн хот өгдг Эгч дүүһин оңһа угалм! Нанд орхнь чигн үлү Арслң чиирг бәәнәлм!

Эднәс зархнтн!» – гиҗ уульн, Алтн ширәһәснь әдс авн келв. Алдр богд Җаңһрнь Арвн цаһан хурһарн

Девд мөңгн шалвинь хооран иләд:

13

«Чамаһан һанц билә гиҗ Дандулх минь уга, Олн өнрәс гиҗ бичә әәһич! Мини кел гисн үг Келәд ирич!

Эл болад бәәхлә, Тәвн җилә татлһ,

Миңһн нег җилә алв өгч, Оруд нутг болх аминь авч ирич! Дән болад бәәнәв гихлә, Хар цоохр тугинь Шуучҗ хавтхлҗ,

Нәәмн түмн хар һалзн агтынь Нанд көөҗ ирич!» – гив. Санл хәрү сүүрдән суув. Алдр Җаңһр зәрлг болв: «Алдл уга меддг Күңкән Алтн Чееҗ мини,

Күдр Заарин Зан тәәҗ хаани нутг Ямр хол һазр гилтә?

Эндүрл уга келич!» – гив.

«Нарн суухин зүн өмн өнцг дор бәәхм. Сәәр сәрвң, Сәрсн суудан һуру

Һунн шар цоохр итлг Һурв өндгләд, һурв һууҗад, Күрнүй, угав гих һазр.

Эңгин мөрн дөчн йисн сард гүүһәд, Күрх эс күрхнь медгдш уга.

Күдр Заарин Зан тәәҗ хаантн Арзин сүүр болһнд Түмн цаһан бодңтаһан Күүндән болҗ бәәнә:

«Өмәрән һурвн тивин ор орулсн биләв бидн, Дөрвдгч тивин орн – Эзн Җаңһрин нутг Нарн һарх тал бәәнә,

Орулҗ авий, – гиҗәнә гив». Санлнь Далн күн дамҗлдг

Далһа шар шаазңгар Дараһар далн нег уув. Анчн гигч зүркнь Әәвлһәхинь гөвдәд, Арвн хойр сүрәнь Амн талнь деврәд, Арвн цаһан хурһнь Альхн талан үүмлдәд, «Әгрәд одхнь, Нәәмн чимгнлм, Асхрад одхнь,

14

Ааһ цуснлм!» – гиҗ санн суув. Барун бийәс Байн Күңкән Алтн Чееҗнь келн бәәнә: «Хәр һазрт Хату йовдл үүлиг Чидм көвүн гиҗ

Сандув би Санлыг: Нанла әдл ухарльг,

Күнд Һарта Саврла әдл әәв балтч, Арслңгин Арг Улан Хоңһрла әдл зөргтә, Орчлңгин Сәәхн Миңъянла әдл һо һольшг, Эдү дүңгә көвүн Йирн йисн эрдм төсгсн

Көвүн гиҗ сандув», – гив. Арзиһән уусн Санлнь Ома цаһан зүркнь Урүдс гиҗ халад, Эргд хар нүднь

Йораларн арвн хойр эргҗ, «Алдр Җаңһриннь зәрлгәр морднав, Эвтә Буурл Һалзным Тохҗ өгтн!» – гиҗ хәәкрв.

Күдр Хар мөрчнь Күүнә көврдгин дүңгә Күрл мөңгн уудта Хазаринь авад һарв.

Эңгин олн сәәдүдин күлгүдтә Көк девән өвсн Киитн булгин уснд йовсн

Буурл Һалзныг көтләд авад һарв; Өндр шар цохр бәәшңгиг зөв эргәд, Хашр мөңгн үүднд авад ирв; Болдын сәәһәр боһчгсн, Төмрин сәәһәр төдглсн, Шуһл мөңгн цолвраснь

Тәвн сәәни көвүдәр бәрүлсн бәәдг; Дег мөңгн делтр тальвад, Дегц зурһан давхр тохм тальвад, Дөш хар эмәл тальвад, Төөрд мөңгн көвчг тальвад, Ке шар цоохр олнцгин захар, Келкә найн нәәмн һорькиг Хорнь шүүһәр эмклдүлн татв; Зуран экн тал бәәдг Зун нәәмн хоңхинь зүүһәд, Күзүн талнь бәәдг

Күрл нәәмн хоңхинь зүүһәд ирв. Хурдн талк бийән Ялмн сәәхн ха талан хураһад,

Сәәхн бийән сәәр талан хураһад, Хурц бийән

15

Хойр нүдн талан харад, Зурһан тө чикән хәәчлҗ, Өрмин иш сояһарн Күрл мөңгн уудыг дөлилһәд,

Саңнаһарн сар, нарнла наадад, Саһг дөрвн туруһарн Тер Бумбан орндан зөвлм болад,

Шуһл мөңгн цолврас бәрсн Тәвн сәәни көвүдиг Иигән-тиигән сөң татад, Дөчн йисн сара һазрт Гүүхән санн бәәв.

Бульңһрин Догшн Хар Санлдан Күнд Һарта Саврнь босн, Найн негн алд әәв балтан

«Хәр һазрт кергтә зер-зев», – гиҗ өгв. Дарунь Арслңгин Арг Улан Хоңһрнь Далн негн алд билгин шар болд үлдән «Хәр һазрт кергтә зер-зев, Барун таша деерән зүүҗ йов!» – гиҗ, Санлдан босн [өгв].

Дарунь баатр Гүзән Гүмбнь «Бумбан орндан һатлгсн Хар болд ханҗалым Зүн бийдән хавчулҗ йов,

Хәр һазрт кергтә!» – гиҗ келн Санлдан өгв. Һунн царин арсар һоллгсн, Дөнн царин арсар девллгсн, Хорта моһан зо дуралһҗ гүргсн, Махн болдар альхлгсн, Төмр болдар товчлгсн, Залу зандар ишглсн, Зала торһар салдрһлсн Әәрстин хар елдңгиг Барун һарин альхнд,

Шүүсн һартлнь бәрәд босв. Хашр мөңгн үүдн тал Миимин улан һосар Булц-булц ишкәд һарв. Шаран зурһан миңһн Арвн хойр бийәрн

«Йовсн үүлән номин йосар күцәҗ, Алтн җола зөв эргүлҗ, Алдр нойн Җаңһриннь Шар цоохр бәәшңгин

Хашр мөңгн үүднд ирҗ буух бол!» – гиҗ, Бадмин сәәхн йөрәлән тәвб.

Хашр мөңгн үүдиг Хәңкнүлҗ татад,

Тавн миңһн хоңхинь җиңнүлҗ татад, Шуһл мөңгн цолвриг эвкҗ авад,

16

Миимин улан һосн Гинҗр мөңгн дөрәд күрхин чигт Төөрд мөңгн көвчг деер Очн мет өсрәд тусв.

Өндр шар цоохр бәәшңгиг зөв эргәд, Олн сәәхн алвтан эргәд, Нарн суухин өмн өнцг тал һарад йовб. Алдр нойн Җаңһрнь Арвн хойр бодңган дахулад, Бумб далан көвәд бүүрлгсн

Бумбан цаһан хурлдан оч мөргүл кев. «Мана Санл ямр хол һазрт одв гилт?» – гиҗ, Ардаснь харһсн цагт Өл Маңхн Цаһан уулын Ора деер һарч харв.

Бор уулын белд Һанц төрс гиҗ үзгдәд, Уга болад һарад одв;

Эгц һорвн сара һазрт гүүлгв. Өмнәснь нарн сар болсн сәәхн бер Йирн йисн күчн төгсгсн идәһән авад, «Мана ах ундасҗ, өлсч йовх», – гиҗ, Өмнәснь дуулн аашхнь үзгдв.

У сәәхн чееҗдән тоолад, Уха-юуһан туңһад, «Һазрин захд нанла Һарлцсн юн бәәх билә?

Лавта хорт бирмн чигн!» – гиҗ санв. Шидрдс гиһәд күрәд ирв.

«Ах нойн баав, Идән ундым бууҗ эдлтн», – гиҗ, Дуудн эрв.

«Күүкн, бачм кергт йовнав, Хәрүдтән ирәд эдлсүв», – гив. «Идән-ундым эс эдлв чигн, Бууһад һар күрәд мордхнтн», – гив. Үкс гиһәд давад һарв чигн: «Идән-ундым эс эдлгсн чамаг, Зүркнәнчн экнд Хар болд хоңшаран Орулад шимхлә,

Чи медхч!» – гиҗ келәд, Арднь орв.

Ке шар цоохр олнцгин захар Дуута долан миңһ дарад, Дун уга нәәмн миңһ дарад зулв. Өмн хойр көлән Өдрә һазр тальвад, Хөөт хойр көлән Хонга һазр тальвад,

Өргәрн һазр шүргн гүүһәд,

17

Өвцүһәрн өргән дөңнн гүүһәд, Хамрин хойр нүкнәс һарсн киид Һазрин өвсн эврән әгрәд, Деернь һарсн тооснь Оһтрһуд будн болад йовб.

Нег долан хонгт зулв; Хойр долан хонгт бас чигн Тер кевәр гүүлгв;

Һурвн долан хонгт чигн гүүлгв; Долан долан Дөчн йисн хонгт Гүүлгв чигн, Болд хар хоңшарнь

Бамбан найн нәәмн алд сүүлднь Күрн алдад ирв.

Буурл Һалзнь гүн эвшән келн йовна: «Үүнәс үлү гүүдг хурдн уга, Эврә арһарн арһлҗ үзхнчн!» – гив. Арслңгин Арг Улан Хоңһр өгсн Далн негн алд Билгин шар болд үлдиг Суһ татад авб.

Буурлын ар сәәр деер сууһад чавчхларн, Болд хар хоңшаринь Тас тәәрәд цокн уңһаһад, Алтн җолаг хәрү эргүләд,

Махинь цәкүр цәкүрәр утлад, Тараһад хайв.

Мордад, элвг сәәхн хурдарн Эгц һорвн сара һазрт гүүлгв…

Өмнәснь нарн сар болсн сәәхн күүкн Нәрхн хоңһр мөртә Алтн җолаһан зөв эргүләд, Зүн дөрәднь мөргәд, «Ах нойн баав, Мендлн золһий!» – гив.

Уха-юуһан туңһаһад, «Эҗго эрм цаһан теегт Ду һархла, кел авад Окхм болвза», – гиһәд, Һорв дәкҗ дуудтл Дун уга йовад,

Сүүлднь килһн шар болд үлдән суһлад: «Күүкн, эл болхнь, ээлән кел, Дән болхнь, дәәһән кел!» – гив. «Үчүкн төвин* хаана күүкн биләв, Эл седклин үндсәр йовлав, Эңкр ах, Санл, Танд зөвән келхәр ирләв.

Ахим минь Күчтә Күдр Заарин

18

Зан тәәҗ хаани нутгас Элч ирәд авч одад, Тамд хайчксн бәәнә. Мана нутгин әәлдәч Күңкл авһ келсн билә:

«Нарн һарх тал бәәдг нутгт Үзңгин үлдл, Үйин һанц Җаңһрас

Күчтә нег элч маңһсин ор Дархар йовна», – гилә. Тер элчд Эрт зөвән күргтн;

Залу бийәр йовхла, Алад оркм догшн, гинә, Арагни бийәр йовҗ, Алдл уга Тер күчтә элчиг дахулҗ,

Күлг, бийән амраҗ, Идән, унд эдлүләд, Зөвән күргтн», – гилә.

– Манад бууҗ хәәрн болтн!» – гиҗ, Аршан хар нольмсан цацн, Ууляд келн бәәнә.

Үчүкн төвин хаана Бумбан цаһан өргән өмн ирәд, Хойр күлгән сөөһәд, Хашр мөңгн үүдинь Җиңнүләд татад орв.

Барун талнь сууһад, Дүүвр хар арзин сүүр болад суув. Хамг нутгарн хурад, Хәрин маңһс ориг Даргсн цагтан Хан көвүһим бидн

Хәәрлҗ тәвүлҗ, өгит!» – гиҗ, Уульн сөгдн эрв.

Санл «зөв» гиҗ келәд, Өрүн ирәд, үдлә мордн гисн бийнь,

Хойр долан арвн дөрвн хонгт бәәлһв. Эдү-тедү болҗатл, Буурл Һалзн күлг инцхәсн хөөн Машин улан хальң Һарч ирәд мордв.

Бумбан цаһан өргәһинь зөв эргәд, Нарн суух үзгән темцәд гүүлгәд һарв. Хасн сумн мет хурдлад, Долан долан Дөчн йисн хонгт гүүлгәд оркв.

Өмәрән хәләҗ урһсн Өл Маңхн Цаһан уулын Ора харһлдад ирв.

19

Уулын ора деер һарад ирв. Буурлыг сөөһәд, Шуһл мөңгн цолвран суңһн чирәд, Киитн хар нүдәрн Дөрвн талан харв.

Нарн суухин өмн өнцг тал бәрүлсн Күрл хар бәәшң Асгсн һалын заль мет үзгдв.

«Эн Зан тәәҗ хаани бәәшң Мөн билтәл?» – гиҗ Дәкн нег харв.

Богд Җаңһрин бәәшңд дорхнь дуту Нег юмн уга, Әдл болҗ шинҗлгдв.

Наад бийднь өргн Шартг далаг Шар алтар шахн тагтлгсн болв. Наар-цаар йовад, Уха-юуһан туңһн бәәһәд, Буурл Һалзн деерән мордад, Эрвлзгсн җораһарн Шар алтар шахн тагтлгсн Тагтарнь дүүгәд,

Күрл хар бәәшңгин [өмн] хатхата Хар цоохр тугин йозурт ирҗ, Буурлыг сөөһәд буув.

Болдын сәәһәр боһчад, Төмрин сәәһәр тушад, Әәрстин хар елдңгиг

Ке шар цоохр олнцгин захд хавчулв. Үкс гүн алхад, Арвн дөрвн үүдинь ташр-ташр татад,

Алтн торлг бәәшңднь орад ирв. Түмн цаһан бодңтаһан Арзин сүүр болҗаҗ.

Барун бийднь ирәд, Тал дунднь суув. Һазаһас күн ирв гиҗ Медл уга бәәв.

Хәлән шинҗләд бәәхнь, Хәрнь, Җаңһрин арслңгудт дорхнь Үлү чиирг болад бәәв.

Долан хонгт Арзин сүүрт сууҗ бәәһәд,

Әрүн цаһан мөңгн ширән өмн бийәр Нааран цааран хойр йовн, Хавтхдан һаран дүрн бәәһәд, Келн бәәнә:

«Эзн Җаңһр танд келүллә: «Эл болхнь, ээлән кел, Дән болхнь, дәәһән кел. Эл болхла, тәвн җилә татлһ,

20