Хуучн үгд худл уга (1)

Дәкәд тавн әңгин суврhн бәәнә. Кезәнә болхла суврhн ик билә. Нег суврhн Баруна ца, ода обелиск бәәнә. Арвн хойр метр өндртән. Обелиск бәрхд тракторар нүк малтҗ. Тер орс өңгрҗ одв. Түнгән гертнь күргчкәд, талын hазрас орс авч ирәд, тер обелиск бәрүлв. Кев. Дәкн нег Көтчнрә суврhн Цаhан Нуурин өөр бәәнә. Эн Цаhан Аавин өөр бәәнә. Негнь лавкин өөр бәәнә. Негнь хойр давхр контор деернь бәәнә.

Хая-хая юмн үзгднә, гиҗ әмтн келнә. Манад Буринов прораб билә. Маднар хаша келгв. Мадн залу улс кевтә көдлдг биләвидн. Күүнә цогц чигн, күүнә бурхн, шүтән чигн, юмн дала. Ода шуд толhа бәәнә. Нань юмн уга. Тер толhаг Мөргүлин Толhа гидг билә.

Дәкәд энд, усна телтрт, тәкдг толhа бәәнә. Кезәнә-кезәнәс авн тәкдг толhа. Эн толhасчн цуhар нертә: Тәкдг Толhа, Бурхн Толhа, Усн Аршан Толhа гиhәд дала бәәнә. Икл кишгтә hазр энчн. Мана көгшә келдг билә: «Ирсн күн кишгән авна».

Эн ḣазрт Байн Шар гидг нер өгтн, гиҗ ламнр. Ху хурла ḣазр энтн. Энд шат бәәнә. Тер шатас гемнсн улс ус авад, уудг билә. Аршан усн гиhәд. Ард хурла худг билә. Хойрхн худгта билә.

Эн хурлыхн, гелңгүд юман кеhәд, маань умшчаhад келдгҗ: «Мана Маазриг дурасн күүкддалаhарчана.ЭнМаазриг,ламигәрлhхкергтә».Гертәнсуудгмедлгчмедәдбәәхв.Дотран келҗәдгч: «Эдниг көөлhхин ормд, эврән йовнав», – гиhәд, тавн әңгә хурлан эргәд, мөргәд, тедниг унтхла, арвн хойр [цаг] болхла, нег ик ут мах, хулс, тос, үс, дала юм авад, ик уут үүрәд hарна. Үүрәд hархларн, ууцарн цухрад, тер мөргүлин толhад күрнә. Тер мөргүлин толhад күрәд, түн деер сууhад, номан умшчаhад, тер авч одсн шаврар, тосар, хулсар көл-мөл кеhәд, мал кенә. Мал кехләг, нег бух кехләг, тер әмдрәд hарна. Әмдрәд босад, өвс идәд бәәнә. Нә, тегәд дала үкрмүд, бүрүс кеhәд, нааран нег хаалhта, толhа тал тәвчкнә. Толhа тәвчкәд, маанян умшад сууна. Маанян умшад суухлаг, өр цәәҗ йовна. Өр цәәҗ йовхла, энчн деегшән нисәд йовҗ оч. Тегәд Җамб лам келҗәнә: «Мана Маазр яhсн болҗахмб? Маазр уга. Мана Маазр эн малмуд тәвҗ. Һурвн өдр бидн мөргүл кеhәд, мөргәд, дуудҗ авх кергтә», – гиҗәдгҗ.

Һурвнөдрмөргәдбәәтл,хойрберинутцнбууна.Ноhанутцн,көкутцнхойр.Маазркүрч ирв гиҗәдгҗ. Тадн hартн. Наадксинь hарhчкад, келҗәдгҗ: «Та хойр бер энд сууҗатн, герин эздүдиг дууднав». Герин эздүдиг дуудад келҗәнә: «Эн хойр берәс нег өдр хойраhаснь көвүн hарх. Тер хойр көвүн дөрвәд җил болхлаг, хурлд өгтн», – гиҗәдгҗ. Не, тиигәд нүүhәд йовхлаг, көвүд hархгов.

Һарад, иигәд-тиигәд, дөрвн җил болҗ одна. Ода hурвта көвүд болхгов, хальмгин насн нег үлү йовна. Тегәд хурл авна. Хурл авад, тер нойнахна күүнд Дади гидг нер өгнә. Эн көвүнд Намка гидг нер өгнә. Тер хойрт нер өгчкәд, нег җил үүнд бәәлhчкәд, Чөөрә орулад, долан җил тенд бәәнә. Энд тавн җил, тенд хойр җил, долан болхгов. Йовулад, тер Намка шүүвр өгчәнә. Энд Намка ном умшад бәәхлә, тер өөрк күн неҗәдәр буудя хаяд өгх. Тегәд келҗәдгҗ: «Эн хойр күштә гидг сурhульта. Негиг медлгч, эмч кеҗ өгтн. Негиг лам, эмч кеҗ өгтн», – гиҗәнә. Хойраднь нер өгәд, нааран тәвҗ. Нааран тәвәд, Дади әәрм орад ирнә. Намка невчк сөгдhлhдг билә, үлдвә. Үлдсн эн тегәд гем авад, өңгрҗ одв.

ЭнБарунаhазр-уснанерднь;Барун,Цегрг,Алцңхут,КерәнХог,НойнаБас,Шүвтр,Гадан Хар, Авҗн. Һурвн зун тәвн өрк бәәҗ. Төрл-төрләрн салу бәәдг билә: ɵргчихн, өөкәдхн, керәхн, асмудахн, эмгнәхн, тугнахн, сартгуд, сагсгуд, хазгуд, боочхуд, ишкдг (ар баруна), шоңхрмуд (ар баруна).

Өргчихн төрл – өнр-өсклң төрл. Өркнь олн болад, тиигәд нерәдсмн. Өөклдәхн төрл – өөкн-тосн билhәд бәәдг төрл. Эмгнәхн төрл эмәлтә мөрнәс буудго, хөөhдго.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц. А.)

ХАНЫН ТУСКАР

Ханын хулсн гиҗ яһҗ нер өгсмб? Кезәнә хальмг улс, мана Дунд Хурлын улс, нүүҗ ирсн һазрт хулсн урһҗ бәәҗ. Хандһа хулсн, Тɵөрәчин хулсн, Баһ Хаана хулсн, Баатрин хулсн, ца эн улан хадвр хулсн бас бәәсн, ху энд-тенд хулсн дунд бәәдг.

121

Ик хулста, уста һазр. Хулсн хавртнь – малын теҗәл, мал иддг, үвлднь болхла – түлән. Дәкәд хулсар малын гер, малын хаша босхачкдг, тегәд, терүг түрүн болҗ бас хан болһсн гиһәд тиим тоолвр бәәнә.

ДәкәдболхлаИкХаанахулсн,дәкәдтерцаарандньБаһХаанахулсн.Хөөннь хулснгидг нерньунҗодсн«ИкХан»«БаһХан»гидгнернүлдсмн.ТенүнәхөөнИкХангидгньодаХаната гиҗ бәәнә. Баһ Хан ода күртл тер кевтән бәәнә. Баһ хан гидг һазр мана һазрас зурһан дууна, өмнд һарад йовхла, Шорвин амнд бәәнә.

(Келснь Доржиев Петр Цаганович, 1958 җ., Баһ Дөрвдә район, Ханата, Дунд Хурлын шевнрә, баһ арвна күн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)

НОХАН ХУДГ

Баḣ Дɵрвдә ḣазрин нерн дала. Келхд, Орсуда Нур. Нойнся тохм терчн. Орсуда тохм. Орсуд. Чавашин Ноха күн, малта, ик байн бәәҗ. Худг малтҗ. Тииклә, эн учрар, Нохан Худг болҗ. Дәкәд тер Орсуда Нур ḣазр. Леелән хотн – орсуда хотн терчн. Күүнә нерн. Орсуда күн билә.

(Келснь Убушиев Надвид Убушиевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

КӨКӘН ХУДГ

Кезәнә энд Көкә гидг өвгн ирәд, худг малтад, тегәд эн мана селән тогтсн юмн болҗана. Көкән Худг гиһәд нер авсн юмн (ода Җаӊһр пос.). Тегәд келдг билә, көгшд мана. Тер өвгнә тохмаскүмнүлдсн.Нимгировахн,миниḣәр,теднәсадн.ХеечПавловичодаэндбәәцхәнә.Көкә өвгн ирәд, энд худг малтад, тегәд эн селән тогтсн юмн болҗана.

(КелсньЭрдниеваГалинаБерновна,1955җ.,Баруна,БаһЦоохр,Ууҗаәәмгәкүн.Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц.А.).

БАҺ ХУРЛА ҺАЗР

Цац гиḣәд энүнд бәәнәлм. Кезәнә хальмгуд нааран нүүҗ ирсн, дɵрвн зун ḣар җил хооран. Тиигхд хальмгуд маларн ишкә герәрн зогсад, хальмг әркән нерәд, әркән цацдг. Тегәд «Цац» гиҗ келдг билә, цань Дубровый Овраг, хальмгар Хар Модна Күүтр. Эн Плодовитое селән хальмгар Бурһсн Булг.

Баһ Хурла һазрт дәәнә өмн «Ворошилов» гидг колхоз билә. Царң орхла, асфальтас 25 дуунад хош бәәнә, «Ворошилов» колхоз гиһәд бәәсмн. Тер һазрин нерн Хойр Худг гидг нертә.

Дәкәд иигәлән усн бәәнә, Шорң гидг һазр. Харһат гидг хотхр, усн терүнд бәәдг, ḣурвндɵрвн арвн тер усиг эргәд бәәдг бәәҗ. Усн талдан угалм. Шорң гидг үгинь юн үгинь күн медхш. Волгоград йовхла, долан дуунад йовхла, терүнд барун һарт хош бәәнә. Шорң хотн бәәсн, тендвидн тал дунднь хотхр, терүнд худг бәәдг, невчкн уста.

Чапурник – маңһдин һазр. Хальмгудчн бас бәәдг бәәҗ, кезәнә бәәсн бәәҗ. Мал хәрүлх, заһс бәрх бас иигәд дурндан. Эврә мөртә, малта, мөрн тергтә, тиигәд одак малан өскәд, маларн хот кеһәд, Аһшт хулдад, маларн мөңг кеһәд.

(Келснь Эрдниев Басанг Буляевич, 1927 җ. Октябрьск район, Цаһан Нур, талтахна болдуд арвна күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э, Лиджиев М.А., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ХОШУДА ХОТНА ТУСКАР

Хошудт 1943-гч җил күртл иим хотд бәәҗ: Канав, Хар, Колә, Долан Худг, Чаглә, Нег Худг, Һурвн Кивзң, Ар Хотн, Өмнк Хотн, Дунд Һурвн Кеерүлч, Җүгә, Бор Арл, Сарпа.

(Келснь Горяева Александра Манджиевна, 1922 җ., Октябрьск район, Хошуд. Коваева Б.М. архивәс)

122

АДГ СЕЛӘНӘ ТУУҖ

Адг гидг селән тогтҗ. Мана Адгин өөр Хар Зуух гидг сала бәәнә. Хаврар энд усн ирәд бәәдг, тиигәд әмтс энд ирәд, усн өвсн бәәнә гиһәд, малан бәрәд, бәәдг болҗ. Эн Адгин өөрәгүр хулдын тракт гиһәд йовдг бәәҗ. Манахс хөд малан хулдад, эд юм авдг бәәҗ. Эндәс арвн хойр дууна һазрт Хуҗр гиһәд бәәнә. Хуҗрас давс авад, Әәдрхнд авч оддг бәәҗ. Хулдад, тендәсн эд-мед, зер-зев хулдҗ авч ирдг бәәҗ. Экм келдг билә, давсан чикәд, цар тергәр хойр долан хонгт тиигәлән одад, хойр долан хонгт нааран ирдг бәәҗ. Нааран-цааран сардан йовдг болҗана.ТиигәдтерХарЗуухчилҗәнәгиһәд,Адггидгнерөгч,захингиҗәхүгболҗана.Мана Адгас зун хойр күн дәәнд одсмн. Тигәд бидн Адг селәнд бумблв бәрүвидн. Цугтананнь неруснь бичәтә бәәнә, дөчн зурһан күүнә зургнь бәәнә. Мини эцкм Варшавд күрәд, Берлин авла, рейхстагд нер-усан бичҗ. Мана селәнәс хойр күн Берлинд күрч.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ХОШУДА ХУРЛЫН ТУСКАР

Хошуда хурл күчтә гидг сүмтә, өндртән хойр-ḣурвн давхр гермүдтә әдл. Үүднә ора деер бодь гөрәстә, дотр эрсднь болхла алтн мөңгәр зурата, олн зүсн бурхдын зургуд бәәҗ. Теднә зәрмнь: Бурхн Багшин Гегән, Мәәдрин Гегән, Зуңква Гегән, Очр Ваанин Гегән. Хурлд нег ик багш – Лиҗ багш, хойр эмч гелң – Үлмҗин Арвг, Түрвән Андра эдн кү эмндг бәәҗ. Нег гевш

– Күлмн, нег зурхач – Натра Насн, нег гецл – Яармч (әмтнәс хот цуглулдг), Кооку Һоцлан гидг гелң (үксн улсин буй кедг күн).

1928-1929-гч җилмүдт гелңгүднь Сиврт туугдсмн, манҗнрнь хар болсмн. Багшнь бурхн болсмн.

(Келснь Горяева Александра Манджиевна, 1922 җ., Октябрьск район, Хошуд. Коваева Б.М. архивәс)

ҺАЗРИН ТУУҖАС

Мирный гисн кезәӊкәр [ямаран бәәсмб?], ода бидн үүнд бәәсн биш. Эн һазр урднь Талтахна һазр бәәҗ. Энтн Ик Бухса һазр биш. Большой Царынтн хɵрн йисдгч [1929] җиләс авн бәәһә. Хɵрн йисдгч [1929] җилд тогтсн совхоз. И колхоз чигн тогтсн, совхоз чигн. Тер җиләс Большой Царын эн нерән олзлзлгсн, иигҗ йовна. Октябрьск район болад, далн доладгч [1977] җил һархла, Большой Царынтн доран үлдәд, нааран һарсн болҗана. Ода эн мини бәәсн Мирный совхоз – Большой Царын. Мирнан уураһад, Большой Царын совхоз болла. Тернь районн центр болла.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

ААВИХНӘ ҺАЗР

Аавихн гисн 5 авһнр болҗана: Һооҗур, Көк Булг, Нойнахн, Көтчнр, Барун (Алцын Хута). Тигәд негдәд тавн авһнр «Зу болсн Зункута, зург болсн шүтәтә тавн авһнр», - гиҗ келдг бәәҗ. Эн аавихна һазр.

1)Иигәрән Чикн Сала гиһәд бәәнә.

2)Һанзһгиһәдбәәнә.Сәнзалуһинһанзһгиҗкелгддгбилә.Кезәнәһәзалубөкзалубәрҗ авад, һанзһлад бооһад авчкад тәвдго бәәҗ. Тиигҗ келдг. Өмннь энд хая машиһар Элстәс … Тегәд йовсн улс тенд һанзһ хол биш бәәҗ, һанз унҗ. Шар залуһин һанзһд бәргдүд, – гиҗ зог кеһәд, келдг.

3)Хурла Нур гиһәд, деегшән бәәнә. Тенд ик усн бәәдг бәәҗ. Хурдг усн, хаҗрта. Юута? Татад авчкдг.

123

4)УрлданаХартолһагиһәдиигәрәнбәәдгбилә.Термалтуһлхла,алдад,тараһадхайчкв. Мөр урлдхла, тегәрән йовҗ урлддг. Дәәнә өмн урлцхаддг билә. Урлдана Хар толһа гиһәд келдг билә.

5)Көк Булг гиһәд тендәс авн ху булг. Хөрн дөрвн булг гиҗ келдг билә. Эндәс авн дала булг. Ода бәәһә. Тәкүлдг билә. Ниднәс авн күн тәкүләд уга. Тер суврһ кеһәд. Эн конторн өөр суврһ кеҗәнә.

Тер суврһн манахна һазр. Тер һазрин нерн кезәнә бәәсн. Тундутов нойн оршасна һазр. Усн тогтсн һазриг суврһна усн гидг билә. Суврһна һол

Иигәд йовхла, Алцын Хутад күрдг хаалһ – сухота бәәнә. Алцын Хут күртл иим һазрин нерд бәәнә: Торм ферм. Темәнә торм гисн үгәс. Зуурнь «зуухин худг» гиһәд бәәнә. Тенд «зуух» гиһәд бәәнә. Кезәнә мальшахн гиһәд бәәршлдг бәәҗ. Һазр малтад зуух эс кенү? Тегәд, «зуухин худг» гиһәд келдг.

Тормнтн, ода, тер. Тормнтын өмн өрәлд бәәсн улс өөк-тосар бәәдг. Ар бийднь бәәсн әрк-чигәһәр бәәдг, - гиҗ. Тигәд тоста тормт гилдәд, иигәд ииглддг билә. Әмтн Көк Булг дахад бүүрлдгбәәҗ.Тендәсхаврболхла,иигәрәнһарадйовҗйовдгбәәҗ.Кезәнәһәхаддгһазртмөртә күн йовдго бәәҗ. Тәрә, хадлһ, өвс үрәҗәнә, - гиһәд. Ода трактор-мрактор гиһәд буучад хайчкв мадниг.Энбәәдгһазр–цутхлӊһазрКекБулг.Тегәрән,(Ростовскобластьтал)ШарЭлснбәәнә. Түӊгнь би медхшив. Шар элсн – манахна һазр болхов. Заветный. Ода теднә һазр. Дунд Сала гиһәдЗаветныйграницарнааран.Границдеерньбәәнә.ДундСала.Шарэлснгиһәд.Элснбәәсн һазр.

Дунд Сала – ут сала, өмннь – Гүн Сала гиһәд бас бәәнә. Суврһна усн тогтсн һазрар урднь әмтн бүүрлдг бәәҗ. Тенд герин орм бәәнә. Хөөннь, нааран ирәд, совхоз бүрдәсмн.

Тигәрән, иигәд Асмудахн. Асмуд медх. Асмуда һазр.

(Бадмаева Эльзата Сухотаевна, 1934 җ. Бичҗ авснь Коваева Б.М., Лиджиев М.А.)

124

УҢГ-ТОХМ

ОРСУД

Орсудгидгт.Орснойнакөвүнхальмгнойнакөвүдтәнойнадүбәрв.Бәрхләрн,орснойна көвүнә хөөтк тәвсн. Хөөткәс һарсн күүкд хоорнд иигәд, һаргдад бәәнә. Ииигәд һархларнь, Сарептддонскойказак.Тиигәд,биах-дүбәрлдсн.Баахн,арвнһарснкөвүд.Тер[хазг]ах-дүүләрн чиләд, хальмг күүкнлә, хальмг нойна көвүнлә, ах-дү бәрчкнә. Тиигәд, одак нойна көвүн наснь ирхлә, гертә-малта болҗ. Чамд хальмг күүкн авхм гиҗ. Одакчн хальмгин хурлд мөргәд, йосн хальмг болҗ одв. Тиигәд гер авчана. Тер нойн болхлань Сарептас Манцин кец, Башанта күртл ик дөрвд, баһ дөрвд йовҗ оддг бәәсн. Тиигәд тер күүнтн йовҗ авад, кеер, Башанта аль Приютн һазртв, хойр зәәсңгин күүк буулһҗ йовла. Тер кевтнь одак орс келҗәнә: «Эн авчах күүкн нанд таасгдҗана». Нойн хүрм кеһәд, орс дүүднь гер авч ирҗ. Орс көвүн гер авч ирчкәд бәәҗәнә. «Ода, Манцын тал һархмч», – гиḣәд, хаалһинь зааҗана. Тиигәд бәәһәд, хойр җил болсн. Одак орс малта болсн – сүрг хөɵтә, олн үкртә, аҗрһ адута. Не, дәкәд темәд. Одак бергн күн күүнә делкә юмнд ортха гиһәд, түүнд тер зәәсң эврәннь юмнас һарһҗана. Күүкнд ах-дүүһәрн һурвндөрвн өрк дахуль тәвҗәнә. Нег өркнь хөн-туһлынь хәләх, негнь үкр туһлынь, адуḣинь хәләх. Тегәд тер орсуд гиһәд арвн ḣарсмн: богдахн, бодахн, орсуд һурвн. Эдн орсудын тоод ордг. Довгахн гидг арвд бәәнә, орсудын тоод орҗана. Хɵɵннь нег орсуд арвн болҗ.

(Кеслснь Убушиев Надвид Убушиевич, 1925 җ., Баḣ Дɵрвдә, Дунд Хурлын ламихнә күн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

БАРҺС АРВН

Хальмг улс нутг, отг, әәмг, арвн гиһәд йилһрдг. Хамгин баһ гиснь арвн болдг. Барһс арвнаһазрнь–ДундХурлынБаһДөрвдәулсинЗергнтхотнбәәсмн.Одаэнхотнуга.Дәәнәөмн тенд «Красноармеец» гидг колхоз билә.

Барһс гидг нернь альдас һарсмб гихлә, эн туст олн домг бәәнә. Номт А. Митиров эн үгин утхнь «модн дотр бәәдг улс» гиҗ цәәлһнә. Би эврәннь өвкнрәс соңссн тоотын тускар келх санатав. Мана өвкнр экн цагт барһс (ирвск) аңд шүтҗ йовсмн. Мини аав Һахан Дорҗ Дунд Хурлд йовсмн. Аавм соньн нег зург әрүнәр хадһлҗ йовла. Тернь барһсин зург, тиигчкәд зург дахулад бичсн, нанд тер цагт медгддго үзгүд, темдгүд барлата билә. Аавин келсәр, урднь мана өвкнрин һазрт барһс аң бәәсмн, эн аң әмтиг хамг юмнас харсдг, аюлас гетлгдг бәәҗ.

400 зун җил хооран мини өвкнр эн тууҗан Иҗлин көвәд авч ирсмн. Барһс Иҗлин зүн көвәднегәәмгәрбәәсмн.Хөөнньхойртасрад,зәрмньзүнкөвәдүлдәд,наадксньбарункөвәһүр һарсмн. Барһс арвна икнкнь зүн көвәд үлдәд, Ик Цоохра улсин Эрктнә нутгт орсмн. Баһ әңгнь болхла, Баһ Дөрвдә улсин Дунд Хурлд орсмн.

1903 җилд әмтнә то диглҗ авсн кемд Дунд Хурла барһс тәвн ḣурвн өрк, Эрктнә Барһс болхла – найн нәәмн өрк бәәсмн.

(Келснь Дорджиев Петр Цаганович, Баh Дөрвдә район, Ханата. Бичҗ авснь Убушиева

Б.Э.)

ЗӨД АРВН

2001 җилд төрсн Николай Кучеровәс медҗ авсн тоотыг Петр Дорджиев келҗ өгсмн. XX-гч зун җилин 20-гч җилмүдт Баһ Дөрвдә улус Аһшин (Царицинск) губерньд Ар тавн һол гиҗ нерәдгдҗ йовсмн. Энүнд тавн арвн ордг бәәҗ: Зөд, Капкихн, Тергтн Авһнр, Шәрд болн Тевктнр. Эдн Червлёное селәнд (Тергтн Авһнр), Красноселец (Шәрд), Берёзовое (Капкихн), Юркино селәдт (Тевктнр), Северный посёлкд (Зөд) бәәсмн.

Зөд Донская Царица гидг нертә бичкн һолын көвәһәр бәәҗ. Зөд арвнахнад җил болһн Үр Сар темдглдг бәәҗ. Нааран өөр шидр бәәсн Царицыно, Бекетовка, Сарепта орс селәдәс әмтн, кувцнр ирдг бәәҗ.

125

Баһ Дөрвдә Ханата селәнә күн Шалаев Ися Сергеевич гидг күн келсәр, Дунд Хурла Зөд Ар һолын Зөɵдәс салад, эврә арван тогтасмн. Тер цагас авн ḣурвн зун җилин эргцд Зөд арвн Дунд Хурла Уңһн Төөрәч хотнд бәәнә.

(Келснь Дорджиев Петр Цаганович, Баh Дөрвдә район, Ханата. Бичҗ авснь Убушиева

Б.Э.)

ТУГТН АРВН

ХVIII зун җилин хойрдгч өрәлд Дунд Хурлан батрулхин төләд Баһ Дөрвдә дɵчн хойр зәәсң эврә улсас цөн өрк хурлд орулҗ өгсмн. Зуг Хорха Тугтна Бат зәәсң эн кергт орлцхан адһснбишболҗана.ЗугтәвнҗилдавадЦолңДорҗнойназәрлгәрхурлдтәвнөркорулснболдг.

Шинирснтугтнахнхотарнбәәршләд,Салһолынкөвәһәрүвлздгбәәҗ.Тавнҗилдтиигҗ бәәһәд, хөөннь Дунд Хурла ик багшин зөвшәләр арвн өрк җилин дуусн Салын эргнд бәәршлдг болҗ, эдн Салын тугтнахн, нүүһәд йовдгнь Тугтн шевнр гиҗ нерәдгддг болҗ.

1917 җилин зунар Тугтн Шевнрә Белтшә Бух гидг күн Мукөвүн ахтаһан Дунд Хурла Зурһан Худг һазрт эврә шавр гер босхсмн. Тедниг дахад Овш болн Ноха Оргадуловихн, Шоклгахн, Олядыковихн герән бәрсмн. Тиигәд эдн тер һазртан батрад, гер болһн худг малтад, малан услдг болҗ. Тер цагас Зурһан Худг хотн болад бәәсмн.

1929-гч җилд Ханата селәнә советәс салад, Зурһана селәнә совет бүрдсмн.

1930-гч җилд мөр өсклһнә Куйбышевин нертә колхоз тогтв. Колхозд хойр миңһн шаху мөрн бәәҗ. 1940-гч җилд болсн «Җаңһрин» 500 җилин өөнин урлданд эн колхозин хойр мөрн орлцад, нүүрт һарсмн. Төрскән харсгч Алдр дәәнд зурһанахн зурḣан зун хɵрн нег мөр өгсмн. Эн дәәнд Зурһана найн долан күн әмнәсн хаһцсмн.

Тугтн Шевнрә һазр болсн Зурһан хотн эндр чигн нерән дуудулҗ йовна.

(Келснь Дорджиев Петр Цаганович, Баh Дөрвдә район, Ханата. Бичҗ авснь Убушиева

Б.Э.)

ДУНД ХУРЛА ОРСУД АРВНА ТУУҖ

Дооһахнас цөөкн өрк салад, шонһрцахна нер зүүһәд, ар тавн һолын Зөɵдә һазрур нүүҗ оч. Йисн шевнрәс Богдин шевнр гидг нутгнь Ик Буурл тал салад һарч оч. Саарлахн Шорвин өмн бәәсн улсас арүзг темцәд, Зɵɵдәһазрурцөөкн ɵрк салҗһарад,селәтогтаһад,бас саарлахн гидг нерән үлдәҗ. Тегәдчн хальмг теегәр энд-тенд, әдл нертә нутгуд ода күртл харһна. Би болхла бичкн бархса күмб. Өдгә цагт Ханата селәнд бәәнәв. Дунд Хурла орсуд арвна тууҗиг Увшин Нәдвд гидг көгшәḣәс соңссан мини герин күн нанд келҗ өглә

ХОТНА ӘМТН (ТӨРЛ-ТӨРЛМҮД)

Хотнд әмтн төрл-төрлмүдәрн бәәдг бәәҗ. Эн олн хотнас зуг хойртнь өдгә цагт әмтн бәәнә. Наадк ормд хошмуд бәәнә. Канав гидг селән ода мана Хошеуты гидг селән. Мана селән ямаран учрас авн иим нертә болҗахмб гихлә, кезәнә революцин өмн эн һазрт орсмуд дала сад тәрҗ. Дала канав малтсн төләд иим нертә болсмб.

Хошуда әәмгин арван: шарад, луузңгуд, әәрһүд, дашихн, савһрмуд, сагсгуд, моңһлмуд, хасгуд, чонахн, мөрчихн, көткрмүд, кавшахн, карвҗахн, харан бадмахн.

(Келснь Горяева Александра Манджиевна, 1922 җ. Октябрьск район, Хошуд. Коваева Б.М. архивәс)

ЗЕРГНТӘ СЕЛӘНӘ ҺУРВН АРВН

ДундХурлыншевнрәтавнселәнәстүрүнболҗЗергнттогтснбәәҗкезәнә.Зергнтселәнә һурвн арвн гиҗ тоолдгнь: Авһнр арвн, Барһс арвн, Үмгәхнә арвн.

126

Невчк хооран һархла, орсудахн бәәдг. Орсуда һурвн нууртнь Орсуд арвн бәәдг. Өмкнәкшән һархла, Батрак гидг һазр бәәсмн. Тер Батрак гидг һазрт һарин арвн бәәдг. Дәкәд нааранһархла,Зурһангигдселән.ЗурһандеерньТугтншевнрбәәсмн.Дәкәдбарунөмкнәкшәнь һархла, Батрак гидг һазрт саарлах бәәдг. Ардакшань һархла, Ут Нур бәәнә. Ут Нур гидг һазрт Му чонсахн бәәсмн. Дәкәд нааран һархла, Ханата селән. Ханата селән деернь Аҗлһуд арвн, Дорҗ гелнгүд арвн гиḣәд хойр арвн бәәҗ. Дәкәд нааран һархла, эн Хату Телтр һазр бәәнә. Поселок Шин одаḣар келхлә. Тер һазрт Бичкн барһс болн Хасгуд арвн бәәсмн. Дәкәд ода мана бәәсн төрәс, бас һурвн арвн: Ааҗгуд, Зөд, Йисәтн арвн. Тиим һурвн арвн бәәсмн. Ода күртл бәәһәд бәәнә, эн һазрин буйн-кишгт багтад, тогтад бәәнә.

(Кеслснь Доржиев Петр Цаганович 1953 җ., Баһ Дөрвдә район, Ханата, Дунд Хурлын шевнрә, баһ арвна күн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)

ЗУРҺАНА ТУУҖ

Әмтәхн уста, байн урһцта Зурһан Худг селәндән өвкнриннь авг-бәрцән хадһлҗ, кезәңк хальмг авъясар бәәдг мини көгшн авh Нохашкин Овшин Богла иим соньн тууҗ нанд келҗ өгв.

Кезәнә хальмгуд нүүһәд йовдг бәәсмн. 1800 җилин эклцәр Дөрвдин шин нойн болсн Баатр-малячин ач Цолң-Дорҗ Хорха-Тугтна Бату зәәсңгиг хɵрн өрк-бүл Дунд Хурлд өгтхә гиҗ закҗ. Дунд Хурлын медлд ирсн тугтнахн шин нүүҗ ирсн һазртан иҗлдҗ, хавртнь нүүдг һазран таасҗ,үвлдньДундХурлдахҗ,Салынһолыншииртоддгболв.Тендәннигтхулснзаагтхурлын болн эврәннь малан хәрүләд, гелң-хувргудтнь сөвң болад, Зункван гегәнд шүтдг болв. Терүнә хөөн тавн җил болад, хурлын ах багш зөв өгсәр, өрәлнь Cал һол деер үлдв. Тегәдчн хойр нер авсмн: Сал һол деер үлдсн арвн өрк-бүл – Салын Тугтн, хәрү нүүсн арвн өрк-бүл Дунд Хурла Тугтн Шевнр арвн болсмн. Эврәннь һазртан үлдсн тугтн-шевнрәхн цааранднь зу һар җилд, урдкларн әдл, Шорв тал нүүһәд йовдг, болв Сал һол деер зөвәр өргн хотхрин амнд ишкә герән бүүрлҗ, үвлздг бәәсмн.

1917-гч зунар Тугтн Шевнр арвна Бөлтшә Бух Манҗ дүүтәһән цугтаһаснь түрүләд шавр гер бәрҗ үвлзсмн. Теднә төрл Орһдула Овш Ноха дүүтәһән иргч җилднь бас шавр гер бәрсмн. Дәкәд Шоклһа ах-дү хойр, Олядга ах-дүүнр бас теднәс хол биш, тер хотхрин зооһар гермүдән бәрсмн. Тегәд тавн җилин туршарт зурһан шавр гер бәргдсмн. Гер болһн өөрән көл худг малтад, малан услад, бийснь чигн уудг бәәҗ. Тер зурһан худгин нерн шин бүрдсн хотнд өггдәд, ода бийнь йовна. Худгуд эргәд ик хотн болсар, ямаран нер өгхмн гиҗ күр кеһәд, худгин тооһар «Зурһан худг» болг гиҗ шиидәд, шин нерн һазртнь шингрҗ.

Олн малта болад, усн баһ болсн учрар, байн улс ялчнртан заавр өгәд, худгуд малтулҗ авсмн. Тер худгудыг эзнә нерәрнь Тугтн Шевнрә Бөлтшә Бухин, Моңһра, Әркнчин (Әркнчин хотн,одаЗурһандбәәдгАрдкХотн),Җамбин,Оодля,Шоклһахудгудгиҗйилһдгболсмн.Мини өвкнр, хөөннь орҗ ирсн мини эк Сарңга Шура, Моңһра худгас ус авдг бәәсмн.

Тер цагт Дунд Хурла әәмгт 16 арвн бәәсмн: тугтн шевнр, барһс, орсуд, ламихн, му чонс, хасгуд, аагнр, аҗрһсуд, зөд, үмкәхн, бәргәс, дорҗ гелңгүд, җииҗәхн, ааҗгуд, аакухн, доогахн. Үмкәхн Зегсн, Му Заңḣ гидг һазрт, орсудахн Орсуда Нуурт бүүрлдг бәәҗ, ламин арвн Манҗин Көлд, Батрак гидг ḣазрт), бәргәс Баһ Хаана ḣазрт, му чонс, аҗрһсуд, дорҗ гелңгүд Ут Нуурин кɵвәḣәр, Ханын ɵɵр), барһсахн – Ханин телтрт, ааҗгуд, җииҗәхн, зөд – Уңһн Төөрәчд, тугтн шевнр Зурһан Худг һазрт бәәдмн.

–Э-э-э, тадн туһлын туруһар ус уудг, Туурһин хаһрхаһар нар үздг ,

Тугтн Шевнр эсийт? – гиҗ сурхлань, Зурһанахн:

–Уга, тертн буру.

Арслң өтг хойриг базһлдулҗ зурсн Алтн шар цоохр тугиг Арвн хойр үйдән бәрсн, Алдр Тугтн Шевнр арвн

127

Өргн доран уста, Өвцүн доран идгтә, Өнр-өсклң тохмта, Тәрснь һазрнь Төгәлңдән буслн көкрдг, Нудрмарн чичсн һазртнь Нур-цандгаснь Әмтәхн булг һардг,

Зурһан Худг гидг һазрт бәәдвидн. Дөрвд дунд дүңгәҗәх

Дунд Хурла тугтн шевнр арвн болдувидн, – гиҗ бәәсн һазран магтҗ, бий туст болхла, хашаһарн дүүрң малта, хормаһарн дүүрң үртә амрад-җирһәд бәәдвидн гидг.

1929-гч җилд Ханас салад, Зурһана сельсовет бүрдсмн. Шин бүрдсн сельсоветд арвн хойр хотн ордг болв: Зурһан (тер цагт селәнә Зурган Худг гидг нернь хасгдад, Зурһан нертә болсмн), Баһ Хан, Ут Нур, Очра Худг, Ламихн, Манҗин Көл, Доогахн, Орсуд, Дөрвн Худг, Аагнр,Зергнт,ЦаһанТолһа.Дәкәднегҗилдавад,1930-гч җилд,ЗурhанхотнаулдКуйбушевин нертә колхозин цутхлң бүрдәгдсмн, хөөннь энд мөрд өскдг болсмн.

1932 -гч җилд Зурһан Худгт эклц школ секгдлә, түрүн һардачнь Лиҗин Түмд болсмн, багшнрнь Цернә Шуургч, Гаган Иван болн Полина, Даван Гаврил. Түрүн сурһульчнрин тоод Окна Цаһан, Җалхан Пүрвә, Окна Байн (мини ээҗ), Налхан Боова, Көкин Боова, Даван Кермн, хөөнньтөрскнһазртаннерньтуурснбичәчБадминҮкрчә(АлексейБалдуевичБадмаев)эднсән сурһульчнрин тоод орад, цааранднь Баһ Дөрвдә района долан классин школд (ШКМ) сурһуль сурхар илгәдгдсмн.

1940-гч җилд Хальмг Таңһч «Җаңһрин» 500 җилин өөн темдглв. Тер цагт Элстд давулгдсн мөрнә урлданд Куйбышевин нертә колхозин хойр мөрн орлцад, түрүн болҗ ирсмн. Дәәнәэклцәр колхозд1700мөрн,10миңһнхөн,500һарбодмалболн1500гектарһазрбәәсмн. 1941-гч җилд дән эклхлә, 110-гч тойгта Хальмг мөрнә цергә дивизьд колхоз 623 мөр йилһҗ өгсмн. Зурһана сельсоветәс хойр зун шаху баһ дүүвр наста залус сән дурар өршәңгү уга дәәнд орлцҗ, әмән әрвлл уга, әмтнә төвкнүн җирһлин төлә олн келн-улсла хамдан дәәлдҗ йовсмн. Теднәс 87 салдс эн орн-нутган харслһна дәәнд әмән өгсмн. Баатр кевәр дәәлдҗ, нерән турулҗ эрүл-менд ирснь – Чоокан Дорҗ, Овшин Санҗ, Овшин Эрнҗән, Борска Ноха, Бадмин Үкрч, НәдвдәОзн,МукөвүнәАзука,БалдраҮкрчә,БембинЗахар,ДорҗинИнҗ,ТаканДааһн,Җалхан Пүрвә болн нань чигн улс.

Терүнәс нааран олн җил давв, хар гөрәр туугдсн хальмгуд 1957-гч җилд хәрү эңкр һазртан ирәд, селәдән босхсмн. Дәәнә өмн бәәсн дала хотнас һанцхн мана Зурһан Худг гидг селән үлдсмн. Тиигхд, Зурһан Худгт дәкнәс эклц школ секгдәд, тер цага күүкдт сурһуль сурх арһ учрсмн. Цаг давад, җирһл хүврәд, әмтн төрскн һазрин делгртин төлә чидлән әрвлго көдлҗәсмн.

1967-гч җилд Хальмг АССР-ин Деед Советин депутат Овшин Эрнҗәнә (мини аав) седвәрәр Зурһан Худгт нәәмн классин школ секгдсмн, һардачнь Бухин Бөлтшә Ээня болсмн. 1980-гч җиләс авн зурһанахн дунд школдан сурдг болв. Тер цагт Ханд (ода Ханата селән) сурчасн көвүд-күүкд гер деерән сурһуль сурдг болв.

Мана зурһанахн цугтан цаһан саната, көдлмшч, өр-өвч, һольшг гиҗ келхлә, худл болшго.

Зурһан гидг бичкн селәм Ик соньн тууҗта.

Эңкр чамаһан санхла, Зүркм мини бульглна.

Зурһанахн бәәснь һазрнь Төгәлңдән буслн көкрнә,

128

Нудрмарн чичсн һазраснь Әмтәхн булг һарна.

Дүүвр наста баһчуднь Өвкнриннь сана тевчҗ, Хуучн хальмг авъясар, Малан хәрулҗ бәәнә.

Хол һазрт йовсн Зурһандан дурта үрдүднь Хәәртә һазран магтҗ,

Нерән туурулҗ йовна, – гиҗ мини дү күүкн Акмә Байрта шүлг үүдәсмн.

(Келснь Убушиев Санджи Николаевич,1979 җ. Баһ Дөрвдә район, Зурһан, Дунд Хурла тугтн шевнрә күн, авḣасн – Убушиев Богла Нохашкиевичәс соңссмн. Түүрвәчин архивәс)

ИК БУУРЛАХН

Хальмг бүрн-бүтн цагт Ик Буурлд Шарадын һурвн давхр чонҗ билә. Җил болһн һурвн ик хурл хурдг билә: Үрс сар, Мәәдрин гегән гиһәд. Мана дарҗгахн цар тергәр оч завсрлад мөргдг билә. Манц, Җигмэд, Лиҗә, бичкн Лиҗә гидг гелӊгүд бәәсмн. Ик гидг чонҗ бәәдг. Терүн дотр 12 метр моһа бәәҗ. Ик Буурл Баһ Буурл хоорнд һурвн толһа бәәнә, терүнд һурвн бичкн тасрха хату гидг чолун бәәх зөвтә. Цокхла, чиӊг-чиӊг! – гиһәд ду һарад бәәдг билә. Тер чолунас көвүдәрн хусулад, бичкнәр авч ирәд, уснд зуурчкад, күүкдт амсулад аршалулдг биләвидн. Үкрин зоод чигн түркәд, толһаһаснь хоӊһшараснь авн сүл күртлнь түркдг билә.

Дарҗгахн тиигдг билә. Дарҗгахн догшн тохмта улс. Заян сәкүснь тиигәд заячксн. Кезәнәһә әвр нәрн юмн бәәсмн.

Кезәнә мана ик гидг багш мана авһ гелӊ йовсн,иигҗ келҗ: намаг йовсна хөөн, цогцим тер һурвн толһана бичкн толһан сүүрт оршатн гиҗ. Тер толһад тиигәд мана тохмин гелӊгин цокцбәәдмн.Бидншколдсурчйовхцагтан,шүүврөгхцагболадирхлә, багшнртаһанхулхаһар экскурьст һарсн болад, совхозин ахлачнрт медүллго, багшнр мадниг авч одад, толһад мөргүлдг билә. Тер һурвн толһад гемтсн күүкдтә улс одад, мөргәд, терүнә шаврас авч ирәд, уснд зуурад, аршалхла, гемнь эдгҗ оддг. Малнь гемтвчн тер шавр аршалулчкдг. Һазр усан тер һурвн толһад очтәкхмнболҗана.Хотын дееҗән,амсадугабәәҗ, эрән угацаһанкенчрттәвәдтолһадееравч одад бәрәд, «хүрү-хүрү, хүрү-хүрү хүрү-хүрү», гиһәд һурв дәкч зөв эргүләд тәвдг. зул өргәд, мөргхмн болҗана. Һал тәәхләрн, зуух малтад, цә чанад, махан чанлалм. Тер зуухин амнд тос бәрдмн. Дееҗинь тер һурвн толһад авч одхмн болҗана.

(Келснь Домаджикова Дора, 1920 җ., Хар Һазрин район, Комсомольск, дарҗгахн. Бичҗ авснь: Хабунова Е.Э.)

БАҺ БУХСА АРВНА ТУУҖ

Баh Бухса арвн – хоонуд арвна икнь, бас hалднахн, эрктнәхн. Эрктнәхн гиhәд Баh Бухса арвн эрктн гиhәд, эрклүлҗәхмн. Нег үүлн генткн теңгрт hарад, салькнд торл уга, hазрт бууҗ ирҗ. Темәнә бөкн кевтә, мәәмр-мәәмр гиhәд, деегшән hарч чадлго бәәҗ. Тегәд эн эрктнәхн одад, нөкд болҗасн бәәҗ. Тегәд эдн келҗ: «Даңгин келҗ йовтн, бидн – эрктнәхн. Оhтрhу ду hархла, «Эрктнәхн, эрктнәхн» гиҗ йовтн».

Һалднахнгиснтерарвнахнhацатаулсбәәҗ.Һацхларн,hалдеершеедг,гинә.Һалдшеенә гидг йир ик килнцтә юмн.

Хоонуд арвн ода альдас hарсинь медҗәхшв.

(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

129

ХАВЧА ҺАХАН ДОРҖ

Эврәннь өвкин тускар бас келҗ өгхәр бәәнәв. Хавча Һахан Дорҗ гидг күн. Бичкнднь зурһата-долата сартаднь ах-дүнь өнгрәд, бичкн дү күүктә үлдсн бәәҗ. Эцкнь юунла харһад, өнгрҗ одсмн, дәәнд одсн бәәсмн. Тегәд һанцхн эктәһән, дү күүктәḣән үлдсмн. Тегәд тер экнь күүкнәннь, әмнәннь төлә, тер көвүһән дахулҗ авад хурлд одҗана, Дунд Хурлд. Эн көвүг яһҗ болвчнхувргудхәләхгиҗсанад,хурлдөгч.Хурлдөгхлә,долата-нәәмтәкөвүн,хөрнхойркүртл хурлд арвн тавн җилдән сурһуль сурад, хөрн һурвтадан гелң гиҗ цол авч.

Экнь,насавчкснэмгн,басдотрантоолҗадгчн,одаорһанцхнкөвүнүлдсн,тохмтасрҗана, гиһәд хурлд одҗана. Бәәсн нег мөрән авч одад, шаальг-шуульг, тиим нег бичкн алтнчн бәәсн, хойр бедр әрк бәрәд, хурлд одҗана. Хурлд одад, хурлын ах багшд келҗәнә: «Ор һанцхн көвүн, хурлд иим-иим күн болҗ одсн. Цаһан яс зүүҗчксн, тохм тасрҗ одҗана. Энүг тәвҗ өгтн, гер авх», – гиҗәнә.

Тегәд хурл үгинь сонсад, үгднь орад, хург хурад, ик гидг ном умшад, цаһан яста көвүг, хар ястнь хәрүлҗ болҗана. Тегәд хөрн негдгч җилд [1921] тәвәд, Тәвҗә нер өгәд, хурл гер автха гиһәд зөвән өгчәнә.

Тегәд тер мини аавин ээҗ, аавин эк болҗахгов, эврән бийнь хадмуд хәәҗ, көвүндән гер авч өгв. Тегәд тернь өрк-бүл болад, арвн күүкд һарч: тавн күүкн, тавн көвүн.

Тегәд тер Сиврт одад, хойрнь зууран өңгрәд, Сиврт күрәд, Сиврт дәкәд нег көвүн, Бокн гидг мини авһ, теднлә дөрвн күүктә, дөрвн көвүтәһән бәәсмн. Тедндән зәрминь гер авлцад, мордад, нааран ирәд, Зурһан гидг селәнд бәәсмн.

Миниаавдалнһурвдгчҗилд[1973]бурхнболҗодв.Ээҗмнайндөрвнкүртлбәәҗ,найн дөрвтәдән бас бурхн болв.

Тегәд ор һанцхн күн тиигәд ода олн болҗ одсмн. Гер авад долан-нәәмн күүкд һарһад, күүкнәснь бидн, ачнр-зеенр, дөчн зурһан күн ода.

Би эврән ээҗ-аав болҗ одсмн.

Мини аав тегәд хурлд арвн тавн җилдән көдлсн иим медрлтә бәәсн болад, әмтнд күчтә нөкд кедг бәәсмн. Тер Сиврт бәәхдән өдмг зөөһәд, пошт зөөдг бәәсмн. Тер пошт зөөдг цагтнь би һарсн, тер учрар намаг Пошта гиҗ нерәдсн бәәҗ.

Әмтнд хүрм кезә болх, күүг яһҗ оршахмб, кезә һарһхинь – терүг цугтаһинь мана аав меддг билә.

ЭнЗурһанданирчкәдкесголнәмтндбас,Бурхнбагшинноммеддг,номумшдгтиимкүн билә. Эмч, бийнь тиим цевр, күүнд буру юмн һарḣдго, әрк-чигә уудго, тиим цевр өвгн бәәҗ.

Тер бурхн болхд би хөрн хойрта биләв, юм сурсн угав, бийнь үлдәсн үг бәәнә. Хальмгин авъясар долан уйән меддг бәәсмн. Нанла йисн үй болҗ одв, мини ачнр-зеенртә арвн негн үй болҗана. Ода арвн негн үй цааснд биччксн нанд бәәнә. Ачнр-зеенр дала.

Тегәдбиаавданикгидгханлттанөргҗәнәв.Мадндиигҗманауңг-тохмигбичҗүлдәснд. Үйнь иим: Нарн, Гердн, Цоохр Замб, Очр, Очрин Һаха, Һахан Дорҗ, Дорҗин Цаһан, Дорҗин Цаһана Пошта, би, мини көвүн Эрднь. Эднәс хойр көвүн бәәнә: Арлтан Нимә хойр,

мини хойр ач.

(Келснь Доржиев Петр Цаганович 1953 җ. Баһ Дөрвдә район, Ханата, Дунд Хурлын шевнрә, баһ арвна күн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Хабунова Е.Э.)

МУУЧКА ЗӘӘСҢГИН ТУСКАР

Баh Дөрвд, Ик Дөрвд бәәнә. Ик дөрвдмүд – бузавнр. Баh Дөрвд – Шорвин кецин гидг. Теднь Манцын кец. Кезәнә Баh дөрвд ик hазр эзлҗ йовсн. Көглт, Барун (Үстин районд бәәдг) нааран ордг бәәсмн.

Тундутов гиhәд хальмг күн. Зәәсң йовсн күн, сурhульта күн бәәҗлм. Тегәд эн Тундутов балhсиг нерәдсмн. Манад Муучка зәәсң билә. Мана Баh Бухса. Эн Муучка зәәсңгин хойр гер ода Привольненск совхозд (Волгоградская область) күртл бәәhә. Тер гермүд 1700 җилә гер.

130