Хуучн үгд худл уга (1)

МАЦГТ ОРХ

Би ээҗән дахад, мацгт ордг биләв. Эртәснь бийән уһаһад, шин хувцан өмсәд, Башантаһур ирдг биләвидн. Хар өрлә босад, цәәһән чанад, тутрһ чанад, үс кеһәд, сегсрдг чанад, ном умшад, зулан өргәд, хойр хонад, һурвдгч өдртнь һарч ирдмн. Ачнртан арша авч ирдг билә. Эмгд Хальмг хувцта билә. Арв һар эмгн ирдг билә. Цорост бас мацг авдг билә. Элстд оддг билә, эркән авад, күрдән авад йовҗ оддг билә. Эмгдиг мацг бәрсн гидг билә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., бузав, Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә әәмг. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

НОМИН ТУСКАР

Һазр-усна Цаhан Аав гиhәд бәәдг болҗана. Хәәрхн, hазр-усна Цаhан Аав мадниг хәләтхә, мадниг, угатя, түрү улсиг хәләтхә, манд кишг заятха, маднд олз олтха, – гиhәд, мөңг тәвәд, хоошар юм кеhәд, цур бәрәд, тер ус яhдг бәәҗ, уснд мөңг тәвәд, усиг йөрәдг бәәҗ. Кезәнә ус җилд кедү нег дәкҗ тәкнә.

Будда бурхн, Дала лам хойрин hарhсн номиг би умшнав. Тегәд hаран бәрҗәhәд, ном умшхла, тер ном күчтә болҗана. Үкҗәх, гемтә күүнд умшҗ өгх. Нег дәкҗ умшхла, өдрин килнц хәрх, hурвн дәкҗ умшхла, өмн hарсн килнц hарх, долан дәкҗ умшхла, ирсн гем-юмнь уга болх. Тиигчкәд хөрн негн дәкҗ умшхла, йир сән болҗана. Бичкн күүкд төрҗ hархла, бас ном умшч өгдг бәәҗ. Дала келн-амнд бичә ортха, көл-hар бичә таттха гиhәд, умшҗ өгхлә, тер сән йорта юмн бәәҗ. Тегәд, өңгрсн улснь ардан кишгән өгдг, үрн-садндан хәрү дәкәд төрҗ ирдг бәәҗ.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев

М.А.)

МАНТРА АВАЛОКИТЕШВАРЫ

Эн номиг Ладо гелң гиhәд, Төвдин гелң, эн номиг удан умшхла, тиигхлә сән болх гиҗ келлә. Нанд Элстәс ирсн нег хальмг эмгн тер номиг авч ирҗ. Ода тер Дала ламин Будда хойр hарhсн ном. Һал тәәхлә, медәтә улснь гемнәд яахла, тенд умшҗ өгдг ном. Бичкн күүкд төрҗ hархла, тенд умшдг юмн болҗана. Өмн кесн килнцтә юм hарhсн болхла, килнцән хәрүләд, умшдг йоста. Ус тәрндчкәд, һурв дәкҗ цацл кехмн болҗана. Юңгад гихлә усн hал хойрас цевр юмн уга hазр деер.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань балhсн. Бичҗ авснь Лиджиев

М.А.)

НИЛХИН ТУСКАР

Бер күнд болхла бузр һазрт (үкәрт, шуугата һазрт) йовдг зөв уга. Дәкәд эврән чочх юм хәләдг зөв уга. Малын әм һарһҗасиг күнд берд үзүлдмн биш, үзхләрн, тогтсн нилхинь мөч тату болад һарх.

Күнд күүкд күн сурсн юмиг, яһад чигн күцәдмн. Хорн болв чигн амсулх кергтә. Нилхин толһан ораднь ки орулдмн биш. Толһан орань мөөрсн бүтәгдәд уга, җил күртл.

Нилхин толһан ораднь ки орхла, җирн ḣурвн салькна гем эзлх, эрүл менд өсшго.

Күүкдиг сарвадулдмн биш, сәәнәр яг-таг ораһад, шин цогцасн әәшгоһар. Учринь тиим, шин һарсн күн, талдан цогцдан төрсән медхш. Тер шин һар-көлән үзхләрн әәһәд, сәкүсн зәәлҗ оддм. Урдк төрлһндән бүдүн әмтә юмн, генткн эврә шин һар-көлән үзхләрн, яһҗ олзлхм медҗәхш. Тегәд, бичә чочтха гиһәд, сәәнәр бичкдүдән орадмн.

Нилхд киилгин захд һурвлҗн бәәдлтә эд, цаһан-улан мөңгн уйдмн, сән йор.

Нилхин кииснь чиигтәрхлә, теңгрин кииһин талх бүргүлдмн. Геснь көндрсн нилхд буслснтутрһинусөгдмн.Гесньөвдхлә,дуланэдгесндеерньтәвдмн.Киитнорадикәрханяхла,

201

халурххла, кимр буслһад өгәд, хөөнә нооста арснд ораһад, көлрх цаг күртлинь бәрәд, орсн киитиг һарчкдмн.

Түрүн амсулдг хотнь – хөөнә һодң (сүл).

Экднь үсн уга болхла, күүкднь хөв уга гиҗ сандмн. Экднь үсн элвг болхла, буйнта бичкн гидмн.

Экнь гиигәр көлән татхла, басл буйнта бичкн гидмн, юңгад гихлә урдк җирһлин цаһан седкләрн, экән зовашгов гиҗ, һарсн күүкд.

Экньзовадкөләнтатхла,хөвугакүүкдгиҗсандмн,юңгадгихләурдкҗирһлинкилнцинь татад, шин төрлдән экән зоваһад, бийән зоваһад, бичкнәсн хөвән эдлҗәнә гидмн.

Экнь көкндән киит орулх зөв уга, бийән дулалад, нооста җиләтк өмсдмн. Нилхин һар-көлинь сунялһад, цаһан тосар илх зөвтә.

Хөөнә кел бичкдүдт келн ортлнь өгдмн биш, келкә болх.

Киилгтә һарсн күүкдиг, кишгтә гиҗ тоолдмн. Киилгинь цевр һазрт хадһлх зөвтә, ишкә герин харачд.

Отхн көвүн эк-эцкән хәләһәд үлдсн зөөрнь һанцхарн эдләд үлддмн.

Икр күүкд һархла, дола күрхләнь, салһад, негинь шар шаҗна ном дастха гиһәд, «Нег күн бурхндан мөргхлә, арвн күүнд туснь күрх» гиһәд, хурлд өгдг бәәсмн, тохмдан тулслтха гиһәд.

Һурвдгч көвүг басл хурлд өгдг бәәсмн.

(Келснь Мучкаева Кермен Буратаевна, Целинн район, Ик Чонс, Ик Дөрвдә. Цеденова Л.С. архивәс.)

***

Нилхин киисиг 2-3 сантиметрт керчдмн. Долан хонгин эргцд бүрлдҗ оддмн тернь. Даархла, сальк авхла, удан бүрлдхмн болҗана. Хаһсад унҗ одсн киисиг хайдмн биш, унхланьавадцаһанкенчртбооһаддүрчкдмн.Теркүүкдгемтхлә,терүгмаӊнадньһурвкүргәд домнчкдмн. Хамг му юмнд дарӊх болдмн. Кенчрт орачксн ном әвр сүркә гидг күчтә юмн тер. Хамг зовлӊгас, хамг харш болх юмнас һарһдг. Нанд бичкндм, һархдм хурлас зааҗ өгсн бу одачн бәәнә (үзүлҗәнә). Мини өмн күүкд һарад, 7-9 сар болад, әрләд йовҗ. Тиигәд хурлд одхла, залҗ өгсн бу. Хол хаалһд йовхларн, бийләрн авад йовдв.

Кү төөрүлдг һазр бәәнә. Салаһар йовхларн зальврх кергтә. Ик буурлас һарад манҗихн тал йовхла, Шарадын һол гиһәд бәәнә, терүн цаһан мөӊг бәрчкәд, һурв хоолан ясад «хы», «хы», «хы» гиһәд, әәһән өгәд орхмн болҗана. Тиигхлә, Окн Теӊгр соӊсхгов. Медәд бәәхгов Окн Теӊгр. Тагчкар орхмн биш болҗана.

Оһтрһу ду һарчана, хәәрхн. Һал цәклҗәнә. Тиигхлә, тәәвә утх хойр авад, һаза һарад әәһән өгәд, цокхмн болҗана.

(Келснь Дамаджикова Дора Кекеевна, 1920 җ., Хар Һазрин район, Комсомольск, дарҗгахн. Бичҗ авснь: Хабунова Е.Э.)

***

Кемр баахн бер гиигрҗ эс чадхла, шулун цә буслһтн, гидг билә. Һал түләд, цә нерәд хәләнә: юн шулун болх, үрн һарну, цә буслну, – гиһәд дөрлддг бәәҗ. Өөрнь цә нерәд, цә буслһад бәәхлә, тер гиигрх берд невчк амр болх, – гиҗ сандг бәәҗ.

Дәкәд болхла, нилх һарсн үрнә киисинь керчхләрн, нег хурһ алад, тер киисинь керчдг бәәҗ. Дәкәд йорлад, көгшн күүнә хувц нилх үрнд боодг бәәҗ. Бас тер өмссн күүнлә әдл бас ут наста болтха гиһәд. Мини наһц ээҗм келдг билә: “Нег дәкҗ циигн [цыган] гергн бүшмүдм сурад, эрәд бәәхлә, өгснгов”. Хальмгуд йорлдг бәәҗ. Көгшн күүнә хувц өмсхлә, бас тер күүнлә әдл ут нас наслх, гинә. Тегәд тер күүкд күн циигн болсн төләднь, өгснгов гиһәд, терүгән келдг билә.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна 1980 җ., Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

202

ТЕМӘНӘ МАХ ИДХӘС ЦЕЕРЛДГ

Темәнәмахидхләрн,невчкцеерлдгбәәҗ.Тербийнь,иддгиньугаболхла,баячудэздүд идшго болхла, угатьнр ю болвчн идхмн болҗана. Тегәд темәнә мах идхлә, гүүдрүддг бәәҗ гиҗ келнә. Гүүдрүн гисн (прыщи). Болв тер бийнь иднә. Дотринь чон идтхә гиһәд, темәнә дотр хаяд, толһа, шиирнь бас болҗана. Темәнә мах хөөчнр, малчнр иддг бәәҗ.

Темәнә толһа чанхла, тиим хәәснь олдхв? Темәнә толһа чанхла, «насн турштан күләҗә» гиҗ нег наадлсн үлгүр бәәдг болҗана.

Темәнә бөк чанхла му. Темәнә арснь йир туста болҗана. Бөкәрнь суулһ сав кедг бәәҗ. Иддго бөкинь, иддгинь уга болхла, тер бөкинь авад хәрдг бәәсн болх. Гертән авад чанад, үксән цадхнав гиһәд тер болҗана.

(Келснь Федорова Полина Бораевна, Элст балhсн. Бичҗ авснь Корнякова С.Н., Гедеева

Д.Б.)

ИҢГН БОТХАН ҺОЛХЛА

Иңгн ботхан һолсн тиим йовдл бас харһдг бәәҗ. Тер ботхнднь күүкд өкәрләд, һар күргчкнә, ода тер темән йир өвәрц. Цаган өөрдхлә меддг, тег шилрәд йовдг бәәҗ. Шилрнә гисн ода зулад болҗ одхв, тиим аһл һазр хәәнә. Эрнҗәнә Константинә «Аңһучин көвүн» [түүк], терүнд бәәнә. Эмгнә шар темәнь, тер аңһучин көвүнә шар темәнь уга болҗ оч, тегәд ээҗнь керлднә: «Йов, хәәһәд! Альд йовсн болх, ода тиигәрән ууртан йовҗ одсн болх», – гинә. Күүнәс зулдгнь – ботхндан йир хару. Күн бичә хәләтхә, бичә үзтхә, һар бичә күртхә гиһәд, невчк көлднь ортлнь ода тиигәд аһл һазр хәәдг. Ода кемрҗән ботхан һолхла, ботхан авч өгдго, ода тер әмд экиннь алтн уургт эс күрхлә, харһнад үкч одх болҗана.

Тиигәд иңгн ботхан һолчкхла, терүг авхулдг тиим нег авъяс бәәҗ. Хотн хошун улс терүгән хүрм кеҗәхмн болҗана. Ода теднәхнә темәнь ботхан һолчксн, ода авхулх гихлә, хотн хошан улс хурдг бәәҗ. Иңгиг авч ирәд, герин эргд зогсаһад эс гиҗ кевтүләд, ботхинь хаҗуднь үнрчүләд, тернь болхла һолад, мел буру хәләһәд бәәдг болҗана. Тиигәд күн невчк заңта гиҗ келнәлмн. «Хурһан һолсн хөн кевтә, ботхан һолсн иңгн кевтә» – гиҗ келнә, тиим эсий? Ода буру хәләһәд бәәхлә, невчк өөрдәд, невчк дуһарад, невчк эвтә болвчн гиһәд, сурһдг болҗана. Тегәд түүнд яһдг бәәҗ: берәд, күүкд, негнь болҗахгов, домбр цокад, икәр шууглго, иигәд медгдгәр дуулдг бәәҗ. «Хаврин хар салькнд тоһрун дегдәмлән хаҗудан дахулна, яһнач? Хаврин хар салькнд дегдәмлән дахулсн тоһрун үзүмҗтә таалм-таалм, чи яһнач? Чи кенән дахулнач?» – гиһәд эргәд йовад, терүг дуулад иигә бәәтл, иңгнә нүднәс нульмсн һардг бәәҗ. Иигәд дуулад, келәд, хаҗуднь көдлгәд, ботхн деерән нульмсан дусалад, терүгән үнркәд, босхад, терүг хоңшарарнь көдлгәд бостха гиһәд көндәхлә, тер хойр өдр хоосн бәәснь, чинән алдснболх,хоорнданкөкүлхчигн,экинньүсәр<...>күүнәүнрбичәортхагиһәд,тегәдботхан авдг бәәҗ. Ботхан авхулдг нег иим йовдл бәәдг.

(Келснь Федорова Полина Бораевна, Элст балhсн. Бичҗ авснь Корнякова С.Н., Гедеева

Д.Б.)

***

Темән ботхан эс авхла, үсинь сааһад, ботхна бийднь түркхлә, темән ботхан авдг. (Келснь Босхомджиева Читлг Аджаевна, 1924 җ. Баһ Дөрвдә район, Ик Бухса, Ик

Баатта. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

ТЕМӘНӘ ТАВГ

Әмтн амрад кевтхлә, темән йовад йовх. Темәнә тавг тиигәд у болну, өргн болну, ут болну, тиигәд ик көлтә болсн учр тер гиҗ келдг. Дәкәд цогц махнь өндр, бийнь күнд, тегәд тер йовхд гиигн болтха гиһәд, җөөлкн ик болтха гиһәд, ик тавгта көл өгсн юмн.

203

Залу күн эмәлтә мөр ундг, эмәлән бɵкрг, ɵмнәннь ард бɵкрг довтлҗ йовад, мɵрндән һәрәдәд, һаҗуднь тиигәд довтлҗ йовдг. Темәнәс буухла дәкҗ сууҗ болшго болҗана. Ɵндр болҗана, темәнә бɵк. Тиигәд темәнә бɵкиг ɵмнәннь бɵк, арднь бɵк. Ундг арһ уга, темән, яһад гихлә нег бɵктә, тошад унҗ одх.

Би бичкн цагт мана селәнд иигәд һанцхн нег буур йовдг билә. Тер буур болхла йир догшн болдг. Мадниг әәлһдг билә. Тенд буур аашна гихлә, мадн цуһар зулад, тарад йовад, бултҗ оддг биләвидн. Хавртнь болхлаг тер нег ю кедг билә. Мадниг әәлһәд бәәхләг, мана нег бер болҗахмб, кеер йовхла, буур кɵɵхләг, тер әәһәд, альдаран орхан меддлго бәәһәд, нег модн цанд орад бултҗ. Тер кесгтән тер цан дорас һархан әәһәд бәәҗ. Тиим әвр соньн тууҗ келдг билә.

(Келснь Федорова Полина Бораевна, Элст балhсн. Бичҗ авснь Корнякова С.Н., Гедеева

Д.Б.)

ЮӉГАД ХАЛЬМГУДТ МЕӉ ҺАРДВ

Меӊ гисн одак кезәнәһә болхла мана эк келдг билә. Меӊтә күүкс кишгтә болдмн гиҗ. Яһад гихлә тендәс одак кишгтә болад бәәтхә гиһәд, тиим үзмҗтә күн болтха гинә. Тиигәд одак тер юн әдл меӊ кеһәд һарһдг бәәҗ. Мең талын келн улст уга. Зуг хальмгудт бәәнә. Тер меӊтә һарсн күүксиг кишгтә гиҗ келдг билә.

Деерәс заясн заяч. Тиигәд мана эк келдг билә: Эн бичкнән, эн хошнгинь кɵк балм болад, балм икәр цоксн гиҗ келдг билә. Тиигәд мадн келдг биләвидн, заячнь цокҗ. Ода тер орнд одсн әмтс түргәр төрл авхар бәәнә. Заячин тер үүднд булалдҗ бәәнә, би тиигән однав, намаг заятн. Би тенд одх биләв. Тиигхләг одак булалдҗасн улсиг йовулҗахш, одак йовшго күүг үрн-садн олдх күүнд цокад йовулна. Тиигәд хошнгинь көк һарна, гинә. Зәрмснь бичкдүс заяначурткелдгболҗана.Негчастантерһазрнүдәрнхәләһәдирсүвгидгболҗана.Терһазриг ямараһинь, нег нүдәрн хәләһәд ирсүв гинә. Нег хонад чигн ирнәв гиҗ теднәс сурдг болҗана. Тииклә тер заяч йовулдг болҗана. Ода санхлаг, зәрмдән бичкдүс һарад, өӊгрҗ одна. Тиигәд тедниг нег өдрәр йовулҗ бәәнә. Тегәд эдн өңгрҗ одна. Тер цааһас заясн заячин заяһар болсн тер.

(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

***

Тер заяч ода заяна. Йов, тер тиим һазрас түргн күр гихлә, одак эргҗ йовад, оӊдан һазрт ирнә. Тииклә одак заяч дәкәд юм бәрҗ авад, ода юн гиҗ чамаг келүв, чи яһад суудвч гиһәд, эс одхлачн иигәд гиḣәд ташхла, ташсн һазрнь меӊ болҗ.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ХАРАЛҺН

Кех юнчн юмиг кех зɵвтәһәр эс кеҗәхлә, му йор болдмн. Кү цокхла, хулха кехлә, бас му

йор.

Харал бас му йор. Келсн үг бийүрчнь ирҗ орна, гинә. Юн юмиг чикәр кех болҗана. Хаҗһр кех юмиг хаҗһр кехлә, му болдмн.

Хальмгаһар тер үүднә улвчиг күүкд күн, ирсн берәд болвчн ишкх төр уга болҗана. Тер үүднә улвч юмн кишгтә үүднә улвч болҗана. Бер күн күүнә улвч ишкҗ болш уга, үүднә улвчд зогсдго. Бер ирхләрн, ах-дүүдән му бичә болтха гиһәд, тостаһан, әрктәһән ирәд, үүдн хоорнд мөргәд, тиигәд ордг болҗана.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ЦЕР

Мана ээҗ өрүн эрт босад, номан умшдг билә. Кимр уудмн. Кимр уучкад, үд күртл амндан юм авдмн биш. Хот кедмн. Дееҗинь бичкн хәәснд эцкд тәвчкдг билә. Шавхритн уухм

204

биш гидг билә. Эцкин ормд кү суулһдго билә. Наһц аав хотан уухларн, бичкн ачдан өгдг билә, бидн күләһәд суудг биләвидн.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., бузав, Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ЦЕЕРЛҺНӘ ТУСКАР

Үс, хумс айстан хайдмн биш, һалд хайх кергтә. Мана хөөт эцк хумсан авад, газетд ораһад, һалд хайдмн.

Худ эмгнә, худ өвгнә орнд суудмн биш. Ода болхла, берәчүд ирәд кевтчкнә.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

УЛМҖЛЛ

Орҗ, үүдн хоорнд зогсдмн биш гидг билә. Үүд цокҗ ордмн биш, хоолан ясад ордмн. Үүдн хоорнд бичә зогс, ик му йор, эркн деер бичә зогс гидг билә.

Элкән бичә тевр. Элкән теврәд бәәхлә, бийдән зовлӊ дурдҗахмн болҗана. Сүвәһән бичә түш. Сүвәһән түшхлә, ик санан гиҗәнә. Ик саната күн болдмн биш.

Нурһан үүрдмн биш. Нурһан үүрх зөв уга гиҗәнә. Ачнр-зеенрән үзсн күн нурһан үүрхмн, тенүнәс баахн күн нурһан үүршго юмн бәәҗ.

Өскәһән бичә ишкүл гинә.

Энтн келн улс болвл, эврә улмҗлл бәәнә. Тер улмҗллан эс күцәхлә, келән эс медхлә, йосан эс медхлә, талдан келнд орҗ чадшго. Тертн ода һазр деер көлврҗ йовх хамхул кевтә, йосн-һосн уга күн болҗана. Тер күүнәс әәмшгтә юмн уга гиҗ санҗанав. Түүндтн күндтә юмн уга, цеерлдг юмн уга. Тертн ода бузр үгән келх, туух, хөрг уга күн болҗана тертн, икл әәмшгтә күн гиҗ санҗанав. Эврә келән күндлсн күн бас талдан келн улсиг күндлх, талдан кү күндлх йоста күн гиҗ санҗанав.

Үүдцокхла,әврэвгоболна.Үүдцокхла,һарднчигнугав.Хәәкрдв:«Ор,юнүүддоӊшад бәәнч!»Үүддоӊшснмуйортаюмнч.Даӊхооланясад:«Нохаһанавтн»,–гиһәд,хальмгинйосар орх, эзн уга болвчн орх, орад, цә ууһад һарх, унтад-амрад һарх. Мана улсин йосн болҗана.

Күүкд күүнә орн деер залу күн суух йосн уга. Күүкд күн әрүн юмнч, дамбрлад, экнәһә цевр юмн, тер төләд күүкд күүнә орн деер суудго. Тернь йирин ода. Герт орхларн одачн ханянашн.

Эцк күн йирин ода, тер күүкнүр далаһар ханьц тогтадго. Бичкн күүкиг оньдин экнь залхмн болҗана. Экнь зааḣад, иигхмн-тиигхмн гиһәд, тер ода экләрн ханьца бәрдг юмн. Эцк күн орлцдго түүнд, шүрүн үг келдго. Ода келнә, күүкн күүг мордтлнь альхн деерән бәрдмн. Түүгшлҗ ода экнь хәләһәд, күндтәһәр бәрдг бәәҗ. Юнгад гихлә, мордхларн зовлӊ үзх, ик көдлмш кех, тегәд мордад уга бәәтлнь, альхн деерән бәрдг бәәҗ.

Дееҗән күүнд бичә кеҗ өг, кедү гиич ирсн болвчн. Түрүн дееҗ – бурхнд, хойрдгчнь – герин эзнд. Эс гиҗ герин эзнд дусачкад, тер гиичд кехмн болҗана. Тер ху кишгт орҗана. Отг кишг. Тиигҗ санҗанав би.

(Келснь Нандышев Дорджи Бадмаевич 1957 җ. Кɵтчнрә район, Кɵтчнр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ХАДМНЛЛҺН

Ода мана берәчүдт ухан орхш, хадмндган хайчкҗ. Мини экм, эн мини эцкин өрк-бүлд орҗ ирхлә, хадмнад бәәҗ. «Ээҗ», «наака», «наһц бергн» гиһәд цуһараһинь хуучн нерәрнь дууддг билә. Тер бийнь, би бәәҗ-бәәҗәһәд келдв. «Наһцх, менд. Ямаран бәәнч», – гиһәд

205

наһцх гиһәд, тохман медүләд, көгшн болвчн, зев гиһәд келәд бәәнәв. Тернь ода чигн уурад уга. Ода хәләһәд бәәхнь, баһчуд «бааҗа», «няня» гиһәд, тернь ода бас күндллһн болҗана.

(Келснь Нандышев Дорджи Бадмаевич, 1957 җ. Кɵтчнрә район, Котчнр. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ЗАЛУ КҮН

Залу күн йовҗ йовхла, күүкд күн хаалһ керчәд һарх зөв уга. Юнгад гихлә, залу күн оньдин керг күцәнә. «Күүкд күн сун җирһдг, залу күн йовн җирһдг» гиҗ хальмг үлгүр бәәдмн. Залу күн йовҗ йовхла, хара йовҗ йовхн уга, керг күцәһәд йовна. Залу күүнә хаалһ керчәд бәәхлә, залу күүнә хаалһд харш болад бәәдг юмнчн, тер төләд күүкд күн хаалһ керчх зөв уга.

Зугл,одакүүкдкүнкүндболхла,хойрәмтәйовхла,хойркүнйовҗйовнагиһәд,залукүн, ямаран медәтә болвчн, хаалһ керчәд һарч болшго. Одачн кесгнь күцәнә, күүкд улс. Медәтнр йовҗ йовхла, ус асххар бәәхлә, кү үзчкәд, хаалһан зогсачкад, күләнә, йос меддг күн гиһәд тоолгдна. Зәрмнь төр уга, давву эс давву, асхчкад, эргәд йовҗ одна, ямаран эвго юмн.

(Келснь Нандышев Дорджи Бадмаевич, 1957 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

***

Залу күн җирһлин туршарт һурв бүдрәд, һурв босдмн гинә. Тернь, ода санхнь, залу күүнә хаалһднь дала зовлӊ учрв чигн, тер бийнь бат бәрәд, даӊгин тер зовлӊгас бийән чикәр бәрәд һарх йоста гиҗ сангдна. Дәкәд болхла, залу күүнә чееҗд бүкл мөрн тергн багтдг. Бичкндән тер үг соӊсхларн, алӊ болдг биләв. Эн залу күүнә чееҗд яһҗ мөрн тергтәһән багтдв? Тернь, теҗгләд келсн үг болҗана. Юӊгад гихлә, залу күн бийдән бат. Бат болх йоста. Тер ухалсн, тодлсн юман бийдән бәрх йоста. Дәкәд болхла, ямр зовлӊ эс учрв чигн, терүгән дааһад һарх йоста гиҗәх үг бәәҗ. Тиигәд көвүн күүг бичкнәснь зааһад, дасхад бәәхлә, идр насндан күрхләрн, тер залу күн йоста, тоомсрта күн болхнь маһд уга болх гиҗ сангдна.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

ОРХ-ҺАРХ

Орҗ йовх күүг оньдин тәвдмн. Орҗ йовх күн кишг орулҗ йовх болҗана. Кишг гисн юмн үүдәр ордг, өркәр һардг, түүшлҗ, орҗ йовх күүг оньдин өмнән тәвхмн. Кен болвчн, күүкд күн болвчн, залу күн болвчн, кишг орулҗ йовх күн болҗана. Терүг орулчкад, дәкәд һархмн.

(Келснь Нандышев Дорджи Бадмаевич. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ЙОР

Күүнә өмн ус цацдго.

Күн йовҗ одсна хөөн бичә нульмтн, ус бичә цацтн. Орн дотр бичә инәтн, бичә уультн.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ. Кутейниково, Богшурһахна, Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

***

Халун хот, халун чә (цә) сɵ ḣарһдмн биш болҗана. Му йорта юмн чигн. Терүг му йор гинә. Өр чәәхлә (цәәхлә) ɵгхмн болҗана. Кезәнә мана эк-эцк, ээҗ-аавнр сɵ бичкн күүкдиг ḣазаран ḣарḣдго бәәҗ.

206

Дәкәдоḣтрḣудуḣарад,ḣалцәклхлә,күүксәнḣазаḣарḣдгобәәҗ.Терзәнбүтәчкдг.Оḣтрḣу икәр ду ḣархла, үүдндән сүк тәвчкдг бәәҗ. Зәлврәд, әго (ә уга) суудг бәәҗ. Һаза ḣардго.

Сән йор гихлә, эмгн ɵвгән күндләд, одсн ḣазран күндләд, одсн ḣазртан медәтә күн бәәхлә, нерәрнь келлго, баав, бааҗа, каака гиҗ келәд, теднән күндләд бәәхлә, кишг ирх йоста болҗана. Ирсн бер сән бәәх тер ḣазртан. Үрн-садан ḣарḣад бәәх.

Күүнә герт орҗ йовад бүдрхлә, олз орҗ йовна, гинә.

Бичкн цагтан аав-ээҗтәḣән бәәдг. Өвк-эцкән ик аав гидг биләв. Эцк – аав, эцкин эцк – ик аав болдг. Баав гидг, баав гисн – эк. Ээҗ-ааван күндләд, ээҗд кɵдлмш бәәхлә, кɵдлмшинь кеҗ ɵгәд, дурта хотынь авч ирҗ ɵгәд, ɵргәд босхад, ɵргәд суулḣад, ɵɵгүрнь кɵл нүцкн йовдго, толḣа нүцкн йовдго бер.

Дәкәд ээҗ-аавин орн деер кевтдго, килнц. Кезәнә йос бәрдг билә.

Бер күн кɵкән ḣарḣҗ үзүлдго, оңдан хорад орад, кɵкән ɵгх билә. Махмудан үзүлдго.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Убушиевой Б.Э., Лиджиевой Л.А.)

***

Хальмг улст тиим нег авъяс бәәнә. Йорлдг чигн. Үлгүрнь, кемр күүнә толһа деер шовун нисәд, тер баасн унхла, тер долан герәр эргәд, хот сурҗ идх кергтә. Тегәд тер күүкд һаза гүүһәд наадхларн, тер шовуна баасн үсн деернь унхла, тер күүкдиг дахулад долан герәр эргәд, хот сурҗ идүлдг билә. Тиим нег авъяс бәәҗ.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

***

Хальмг улс ямаран чигн йовдлас йорлдг билә. Тегәд би школд сурчахд нег йовдл мана селәнд учрла. Кеер бәәх, тер малын хошт нег мөрн гүүҗ ирҗ. Тер малын хошт кесг җилдән бәәх тиим өрк-бүл үйәс-үйд мал хәләһәд, тиим кесг тохма малчнр гиҗ келҗ болхмн. Тегәд нег мөрн гүүҗ ирхлә, тиим, баахн наста залу, гер авчксн билә. Көвүн күүкн хойрта билә. Тер мөриг гертән орулад, хашалчкҗ. Тиигәд хам-хоша бәәх әмтн ирәд, өврәд ирәд хәләхгов. Юн мөрн болҗахгов. Эзнь олдҗахш. Кенә мөрн гиҗ бас темдг уга, тегәд тер мөриг сурһхар седнә. Сурһҗ болҗахш. Тиим зерлг мөрн гихгов.

Сурһҗаһад, мөриг мел хашалад бәәхмн биш гиһәд, нег өдр тедн мөриг алад, махинь хулдчкҗ. Тиигхд мана селәнд магазин билә. Терүнд, лавкд, тер малчнр мах-сахан авч ирх, дотринь чигн цеврләд, авч ирәд хулддг билә. Мах авсн селәнә әмтн цөөкн өдрин туршарт цугтан гемтәд одв. Тегәд зәӊг һарч, тер мөриг алхмн биш бәәҗ гиһәд. Цөөкн цаг давсна хөөн тер мөриг түрүләд авсн көвүн әмнәсн хаһцв, мөриг алхднь нөкд болҗасн көвүнәннь (бас залу күн) һарнь хагсҗ. Тиигәд ламд одад медүлхлә, келҗ: «Тертн җилин эзн бәәҗ. Җилин эзн һазран эргҗ йовҗ, җилән эргҗ йовсн бәәҗ. Терүгинь хашалх биш биләт».

Нег үлү әминь таслад, тегәд цөөкн өдр әмтн, тер мах идсн улс бас гемтәд, сөөһәр махан асхлдад, невчкн зуур тарсн билә. Хөөннь баһчуд келдг билә. Асхар баахн көвүдкүүкд нәр-наад һарһад йовхларн, генткн мөрн гүүсн болҗ медгдсн билә. Тернь хойр-һурвн җилдән күүнә терзәр мөрн шаһаһад, ә һарсн болна гиһәд. Тиим бас нег буру йовдл мана селәнд учрв.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

***

1.Хоосн сав хәрү өгдмн биш, эзнь өӊгәх.

2.Кемтрхә савас хот уудмн биш, кишгинь кемтрх.

3.Шаңһ цәәд буслḣдмн биш, герин эзн гемтдмн.

207

4.Үкрәс икр туһл һархла, му йор, негинь салһад, хурлд өглһ өгдмн.

5.Үкр мал – му йорта мал, му йоран өгсн цаһан идәһәрн дардмн.

6.Ноха гедргән көлврхлә, гесн деернь цаһан идә цацдмн.

7.Ноха уульхла, му йор.

8.Миисиг дегәд таалад бәәдмн биш. Мис сандмн: «Намаһас талдан әмтә юм, бичә

таалтха».

9.Харадан үр хамхлх зөв уга, күүкдтән йир харш шовун.

10.Харада һазр элкдәд нисхлә, хур ордмн.

11.Нарн улаḣад буухла, буран болх, тоосн бүргх.

12.Чон олар нүүхлә, дән эклхин му йор.

13.Хормань дүүрң күүкдтә эк урдк җирһлин килнцән эн җирһлдән дарсмн.

14.Һурвн көвүг даранднь һарһсн бер тохмдан өлзәтә бер.

15.Бүрүлин гегән ирсн цагт бичкдүдиг һаза һарһхмн биш. Чөткр гүүдг цаг.

16.Хү салькн үләхлә, һаза һарад, хошан хаҗудт чиидмгтә шил савд өлгдг, ямаран учрар гихлә, хү салькн дотрнь бәәсн шулмин нүдинь хаахин төлә.

17.Дерин дор иртә юм тәвх кергтә, ямаран чигн мууһас саглх.

18.Аца нурһн деер үүрч һарһхмн биш, кишг уга болхмн.

19.Хот эдлҗәх цагтан көлән хатрулдмн биш, му йор (шулмиг саатулҗана).

20.Эвдрхә юмн эзән харадмн.

21.Кевтр уга мал эцдмн.

22.Уурлад келсн үг, кениг зовахмб? Келсн бийән зовах!

23.Махла буру кевтхлә, цасн ордм.

24.Орҗ йовсна хаалһ керчдмн биш.

25.Орҗ ирсн күүнд ааһин ам эс зуулһад һарḣхла, гер хоосрдмн.

26.Хулха-була юмар өөдән һардмн биш.

27.Теегт кевтсн арһсиг эргүлх зөвтә, дорнь бәәсн шорһлҗн хорха нар үзх.

28.Яр-яр гиҗ керлдәд бәәхлә, өдрин кишг зәәлҗ оддмн.

29.Хуучн хувцна захинь хайдмн биш, шатачкдмн.

30.Сүүлтә күн бәәхлә, хү салькн босдмн.

31.«Җахн-җахн цаараһур, җахр-җахр холаһур» – оһтрһун ду һархла келдмн.

32.Өлг-эд зөөр үннә һазрт ацан болдмн (бичә хатуч болтн).

33.Буру хәләһәд инәһәд, чирә хәләһәд ууляд.

(Келснь Мучкаева Кермен Буратаевна, Целинн район, Ик-Чонс Цеденова Л.С архивәс)

***

Бичкн күүкдиг өлгәд, кевтртнь тәвхләрн, утх, хәәч, үзүртә юм унтх цагтнь тәвдг. Шулм күүнд хар санад йовдг.

Хаалһд йовхла, һазрин дунд мөрн муурад ирхлә, терүг шовһр үзүртә юмар дархмн болҗана. Шулм шовһр үзүртәюмнас әәдмн.Терхатххмн болҗана.Ташмг, шилвр (ут),маляһар ташад (ишнь ахрхн), сурар кесн, ташмг тачкнад йовхла, ә һарһад йовхла, бас дууһаснь әәдмн. Ишинь бурһсн модар кедмн.

Айстан һазр малтад, нүк малтад бәәдмн биш. Һазр уурлдмн. Хаалһар йовх кергтә, дурндан мотоциклар йовҗ болшго. Тоосн һарад, юмн урһҗахш. Һазр уурлхла, юмн урһдмн биш. Мөрәр йовсн гем уга. Тер һазр үрәҗәхшлм. Күн болһн эзн болад хуурв ода. Һундлтаһар сәәһән хәәсн күүнә учр күн медхш, мөрн меднә. Йовҗ болшго һазриг шулм сөөһәр эзлҗәх һазриг мөрн медчкнә, хамран ниицхәд, чикән көндәһәд. Тер һазрт йовҗ болшго. Цеерлдг күн гемннә, әәчксн күн гемтнә, кергтән эс авсн күн гемнхш.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ. Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

208

ОРШАЛҺНА ЗАӉ-ҮҮЛ

Өрүн иш ээҗән һарарн бәрәд, өмсх хувцинь өмскәд орклав. Теӊгр өӊгтә хувц намд өмсктн гилә. Би тиигәд эртәснь машинкәр уйлго, һарар шидәд, цаһан киилг, кальнкр цаһан өнгтә шалвр өмскүвидн. Хотна эмгд ирәд уһацхав.

(Келҗ өгснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ. Сарпан район, Шарнут Чонса әәмг. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

***

Күн өӊгрхлә, дөчн йисн хонгтнь тер гертәснь юм авхш. Күн өңгрхлә, һалар йовулна. Үксн күүг һарһҗ йовулхла, һал тәәнә. Көләрнь һарһна. Өӊгрснә хөөн долан хонг кеһәд, дөчн йис хонад, зулыг асана. Һолынь нимгнәр кех кергтә. Тиим өвсн урһна. Өвсиг хагсаҗ авна.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ. Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.).

КИШГӘН ҮЛДӘХ

Үксн күүнд амнднь тос түркәд, үс түркәд, кишгән дуудҗ авна. Тер күүнә кишг үлдх болҗана. Тер тɵләд хурл эргәд, гилән үсәр, гилән тосар кишгән дуудҗ авчанав гиḣәд, кишгән авна. Тегәд ḣал тәәхлә, хɵ алад, ээҗ-ааван дуудад, ардан кишгән ɵгтн гиḣәд, гем-зовлң уга бәәтн гиḣәд, идәд, ууḣад, ханад, ардан бәәсн улстан кишг сурна.

Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.).

ТАЧАЛ

Тачал гисн ода үрн-садндан генәд, ḣундад, хот уухар бәәдг болҗана. Тиигхлә, гелңд одад, ном умшад, тегәд тана ээҗ-аавтн тачалҗана гихлә, тер тачалыг ном умшад ḣарḣхмн болҗана. Мɵңг бәрәд ɵгәд, хальмгуд тиигдг билә.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

СҮМСН

Сүмсн гисн ɵңгрсн күн юунд болвчн бас нег ɵɵрхн садндан одад тɵрәд, йовсн күүнә бәәдлḣарна.«О-о,йоснтербәәдләрнтɵрҗḣарч»,–гиҗкелнә.Малдтɵрәд,нохадтɵрәд,миист чигн тɵрдгчн бас. Юунд болвчн тɵрәд ḣардгчн. Эн ḣазртан юм зоваḣад йовснь тенд чигн бас зовдгчн, сурлḣ ɵгәд, сүмснь тɵрәд ḣартлан. Шулуḣар тɵрәд одшго болҗана.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

ЮМН ЭРГҖӘНӘ ГИСН

Юмн эргнә гисн – кү үзх, кү хәләх юмн. Терүг гелңд авч одад, секүләд авхмн болҗана. Авад, тегәд кү хәләх болхмн.

(Келснь Мангутова Эльдяш Очировна, Лаганя район, Лагань балḣсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

БҮРҮЛЛӘ ЮМ УЙДМН БИШ

Хальмг улст тиим авьяс бәәнә. Бүрүлин цагт юм уйдмн биш, гинә. Тиигәд баахн күүкд гертән хатхмр хатхад суухла, бүрүлин цаг өөрдхләнь, терүгинь зогсалһдг бәәҗ. Тиим нег домг

209

бәәнә. Кезәнә нег күүкн түңгрцг уйҗасн бәәҗ, тер кеҗәсн кергтән икәр шүлтәд, тер сәәхн хатхмран шулун кехәр седәд адһҗаҗ. Тер хоорнд нарн сууҗадгчн, сууҗах нариг суулһл уга, зүүһәрн хатхад зогсачкад, тер күүкн хатхмран хатхҗ. Тиигәд сууҗах нариг суулһл уга килнц һарһснднь, нурһнаснь һурвн сур авад, геснәснь һурвн сур авсн бәәҗ. Тер цагас нааран хальмгуд бүрүллә юм уйдмн биш гиҗ келдмн.

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна 1980 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

МАХЛАН ТУСКАР

Хальмг күүнд махлаһас күндтә юмн уга. Экм келдг билә, залу күүнә сүмсн махлата залһата юмнчн. Тер махлаһан түргүр тәвх зөв уга, юнгад гихлә, тер махла улан залата. Улан зала – нарна темдг. Түргүр тәвхлә, наран басчах юмн болҗана. Тер төләд чикәр махлаһан тәвхмн.

Күүкд деерк хувцан көдрсн, товчллго һарч ирнә. Тиигҗ күн йовдмн биш. Көвүн күн болну, күүкн күн болну, товчан товчлад, толһа нүцкн һарх зөв уга, махлаһан өмстн, тертн күндлин темдг.

Экм келдг билә, залу күүнә әмн махлата залһата. Унтвчн, махлаһан тедүкнд тәвдг юмн. Тер төләд махлаһан һазрт хайсн икл му йорта юмн. Түүнә төлә икл шоодврла харһх йоста тер күн, тиим юм һарһсн.

Дәкәд ода, би тиигхд шиӊкн томан орҗах, хәләһәд бәәхнь, ода хальмг эмгчүд орс эмгчүдәс талданар альчуран боона. Экм келдг билә, махлашлҗ боона. Махлашлҗ боона гисн, ода санад бәәхнь, хальмг улс орсин авъясар альчур боосн, тер бийнь, тер авъясан алдлго, дорагшан буулһлго бооҗана. Тер махла дуралһад бооҗахмн болҗана. Хальмг һазрт бәәх орс эмгчүдчн тиигҗ боона.

Тер Дюма [Александр Дюма] хальмгур ирхд, одак Сербедҗаб Түмн хурласн һарад, кееһә хувцта, махлата һарсн бәәҗ. Тиигхд Дюма махла – хальмгин улсин күндлин темдг гиһәд, меддг бәәҗ. Тер цагт бәәсн йосн. Ода кесгнь медҗ өгхш. Тертн ик күндтә юмн, ямаранчн махла, махла нертә юмн. Тер төләд ямаранчн махла өмсәд һархла, тегәд күцц хувцта күн болҗана. Тедн одачн тиигнә, манахс толһа нүцкн йовад бәәнә.

Сө һархларн, бас махла уга һардмн биш. Сө махла угаһар һарад бәәхлә, толһан үсн цәәһәд бәәдгчн, буурлтад бәәдгчн. Тер төләд махлаһан өмсх кергтә.

(Келснь Нандышев Дорджи Бадмаевич, 1957 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

НАСАН ЧИКЛЛҺН

Насан чиклх гисн ода хальмгт арвн һурвтад ордг болҗана. Ода арвн һурвта насиг күн кехш, арвн һурвн орх, дәкәд энчн деер арвн хойр немхләг хөрн тавтад орх болҗана. Тедниг хөрн тавта кех болҗана. Тер нас утдулх болҗана. Дәкәд хөрн тавтад орна, дәкәд энчн һучн доланд орна, дәкәд дөчн йиснд орна. Дөчн йиснә насн – күчтә насн болҗана. Тиинәг йосндан кехмн болҗана.

Күүкд күүнд кезәнә, залута болхла, залу күүнә кеһәд, гергн күүнә болхлаг киртә барун хаҗуд,киртәшигм[ɵɵмснторг.]тәәләд,үснәүзүрәсньүссамлхла,кезәнәдаакһарна,даакода һарчахш. Тер даакан одак шигм дотран ораһад, иигәд һурвн хаалһин белд хайдг болҗана. Ар үзг хәләлһәд. Тиигәд бәәҗ.

(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

НАСАН САЛҺХ

Нег герт нег җилтә хойр күн бәәхлә, тиинәг салһх болҗана. Түүнәг номар күцәнә. Ном умшулад, гелӊд одад күцәнә.

(Келснь Манджиева Мария Доржиевна. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

210