Хуучн үгд худл уга (1)

Хар тоңһрг кеһәд хавтхлад оркхнь эн болвл, гинә. Арнзлын хурдн Зеердән му дааһ кеһәд көтлв гинэй. Бийнь му тарха болад йовхнь эн болвл гинә..

Арл Манз хан, Арвн һурвн наста

Әәх Бор Маңна хойрла харһад ирәд:

– Белгтә йорта юмн, Түрүн белг оршаһад,

Туг тәкчктн, – гиҗ келхнь эн болвл, гинә. Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңна:

–Алдр ах нойн баав, Азг Улан Хоңһр гидг күн

Дав деерән далн йис хүвлдг, Дахулн далн хойр ааль Һарһдг күн гидг билә.

Эн күн Хоңһр болхий? – гиҗ сурҗ бәәхнь эн болвл, гинә.

–Алдр ах нойн баав,

Эн келсн үгдтн ханҗ байсңһу бәәнәв. Эн насндан Азг Улан Хоңһр эс болвчн, Хөөт насндан Азг Улан Хоңһр

Болҗ төрхв, – гиҗ санҗанав гихнь эн болвл, гинә.

– Не, тегәд чи яһҗ йовсн Күн биләчи, – гиҗ сурхнь эн болвл, гинә..

–Би Аран Бумб нутгта Нисдг алг мөртә Арл Манз хаани нутга Өнчн му көвүн биләв гинәлэй.

Хотын төлә Хонад, тенәд темтрәд йовҗ, Аран Шаҗн нутгта

Алдр богд Җаңһр гидгиг темцҗв. Оргсн күүкд, һаргсн күүкд хойр Тенҗ иргсн элмр, Темтрҗ иргсн элмр гиһәд бәәхлә,

Аран Бумб нутгта Арл Манз хан гидг Энд бәәнә гихлә,

Тегәд би нутган темцәд һарлав, – гиҗ келхнь эн болвл, гинә.

–Пө, пө, иим залу болад бәәсн күн

Иигҗ үрдви, – гиһәд, Арл Манз хан Тормин тавгин дүңгә Толь шар алтан Һарһад көвүнд өгв.

–Не, белгтә, йорта Амта көвүн болвч.

Алдр богд Җаңһр гидг Ямаран күн? – гиҗ сурв.

–Богд Җаңһр гидгиг

Би нүдәрн үзсн угав. Аран Шаҗн нутгнь: мана Алдр богд Җаңһр гидгтн

Нернь түдүд сән болхас биш Һар бәрлдәд ирхлә,

51

Юмн уга гиҗ күүнднә.

–Азг Улан Хоңһр гидгнь Аюл ик бөк Әвртә дәәч күн гиҗ соңсгдна.

Тернь ямаран күн? – гиҗ сурв.

–Мана Азг Улан Хоңһр Оошкин уурта Омлһн болхас биш,

Юмн уга гиҗ күүнднә, – гихнь эн болвл, гинә.

–Не, эн алдр богд Җаңһриг дәәлҗ,

Әәмгтән орулҗ авхар йовнавидн.

Тер саран түдүдгч өдр орулҗ авч ирхүвидн. Чи эн ардк мини церг дундаһур һарад, Мини герт одад, Эргәд бәәһәд бә, гиҗ келхнь эн болвл, гинә.

Азг Улан Хоңһр һарад йовв. Хамута му дааһтаһан Хоюрн күүндҗ йовна.

–Не, Арнзлын хурдн Зеерд, Чамла деңцх күлг бәәх угаг Чи сәәнәр шинҗл.

Нанла деңцх бодң бәәх угаг Би шинҗлнәв, – гиҗ келв. Өрүн нарн һарсн дүңгәд Өмн үзүрәрнь орад, Асхн нарн суух дүңгәд Ар үзүрәснь һарв.

Толһан шар хальснас авн Тавгин шар хальсн күртл Хоюрн шинҗләд оркҗ.

Арнзлын хурдн Зеерд келн йовна:

–Нанла деңцх күлг йир хатяр. Нисдг алг мөрн Нег зоваҗ күцгдх.

Хадын дүңгә Хар буурл күлг Хойр-нег зовах.

Нань күлг уга, – гиҗ келв.

–Азг Улан Хоңһр,

Чамла деңцх Бодң бәәнү, – гиҗ мөрнь сурв.

– Нанла деңцх бодң хатяр гив. Саадгч Улан гидг баатр Намаг нег түрәхлә, түрәх. Күнд Хар Балтч гидг бодң Нег түрәхлә, түрәх, – гиҗ келв. Арнзлын хурдн Зеердән Мөн сиит кевәрнь һарһад авв. Арвн хойр иртә Аһр зандн арман

Арм кевәрнь һарһад авв.

52

Азг Улан Хоңһр Мөн сиит кевәр һарһад авв.

Ар үзгәснь орад дәәлдв. Арл Манз хан, Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңна хойр

Ардаснь дән орҗ йовна гиҗ Медл уга йовад йовна. Мекин икәр дәәләд оркв. Күнд Хар балтч Азг Улан Хоңһриг Күмни күчән һарһад,

Күзүн толһаһарнь дәврүләд, Дарад һарад одв.

Азг Улан Хоңһрин Тавн ухань тарад,

Таңсг цаһан зүркнь үүмәд, Унн алдад одсн бийнь, Арнзлын хурдн Зеерд Арһта төләдән унһалго,

Авад һарад одв гихнь эн болвл, гинә. Эҗго эрм цаһан көдәд Хадын көндә гидг һазрт Харһцад ирҗ унв.

Арнзлын хурдн Зеерд Долан сө, долан өдр Деернь зогсад окв.

Деерәснь делтрин дүңгә хар үүлнәс Аршан билгин хур орад,

Азг Улан Хоңһр сергәд босхнь эн болвл, гинә. Арнзлын хурдн Зеердән унад, Дәкн хәрү дәврәд орв.

Дәәлдҗ йовтлнь, Сумни эзн Саадгч Улан гидг бодң Саадган деләд,

Давсгин экнд тусад һарад одхнь эн болвл, гинә Делтрән татч авад, Шуулад бөглчкәд дәврв.

Күүнә цусн Күлгин тоосн хойр

Оһтрһуд хадад бәәнә. Ардк дәәсн церг хойриг

Азг Улан Хоңһр чиләһәд авад окв. Арл Манз хан, Арвн һурвн наста

Әәх Бор Маңна хойриг һарһад көөхнь эн болвл, гинә Хадын дүңгә Хар буурл күлгтә Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңна бодңгиг Салһад көөһәд һархнь Хадын көндә гидг һазрт

53

Күргәд күцәд ирхнь эн болвл, гинә. Күцҗ ирәд, Күнд хар балтар цокҗ уңһаһад,

Күлг бийәснь салһад авхнь эн болвл, гинә. Күүнә арсн күлә гидгәр күлҗ хаяд.

Күлг мөринь дундаһурнь Хойр әңг кеҗ чавчад, шорт шарчкад,

Арл Манз хааг һарһад көөхнь эн болвл, гинә. Арл Манз хаани нисдг алг мөрн Күцгдҗ өгл уга йовна.

Көөлдәд-көөлдәд йовтл, Көндлң көк баран үзгдәд ирхнь эн болвл, гинә. Күрәд ирнь гихлә, Көөрк, Оцл Дамбан Көк һалзн күлг:

–Арл Манз хаанаг дәәлүвчи? – гиҗ Оцл Дамбан һалзн күлг сурн йовна.

–Дәәлвә! – гиҗ дууһинь соңсад, Саадглад, бухад, бәргдл уга бәәнә.

Нәрн күзүнднь нәрхн хар орм тәвхәр деләд авхла, Сөң сәәхн сүүлән өргҗ, Сөр сәәхн баасан бааһад,

Саадглад, ирәд зогсхнь эн болвл, гинә. Оцл Дамбан көк һалзниг Адһн тохад авв.

Арнзлын хурдн Зеерд Арһ уга икәр

Эцәд, муурад окгснь эн болвл, гинә. Ташарнь саадг өлгм дүңгә болад, Нүднәннь оңгрхад Богшуда өндглм болад эцәд оксн Арнзлын хурдн Зеердин Ар барун сәәр деернь

«Арл Манз хаанаг дәәлүв» – гисн Бичг бичәд, тәвәд оркхнь эн болвл, гинә . Арнзлын хурдн Зеерд Дүләд һарад одхнь эн болвл, гинә Азг Улан Хоңһр Арл Манз хааг

Көөлдәд һарад одхнь эн болв, гинә. Көөлдәл-көөлдәд йовҗ, Күцәд муураһад бәрхнь эн болвл, гинә.

Арл Манз хааг кел бәрәд авхнь эн болвл, гинә. Барун халхднь мана болв гиҗ, Шаҗин улан кет тамһан дарад, Арвн җилин алван

Алдл уга өгчәтхә гиҗ келәд, тәвхнь эн болвл, гинә. Дакад һарч йовад, Хадын көндәд Күүнә арсн күләһәр Күлҗ хайгсн

54

Арвн һурвн наста Әәх Бор Маңнад ирәд, Дорнь алад, Үй үйәрнь утлад, Үзг болһнд хаяд, Кет кетәр утлад,

Кец болһнд хаяд окхнь эн болвл, гинә. Хадын дүңгә Хар буурл күлгин махиг идәд,

Бөдүн ясинь амарн һарһҗ зальгад, Нәрн ясинь хамрарн һарһҗ зальгад, Долан сө, долан өдр Унтл кевтл уга йовсндан Бухин толһан дүңгә һанзд

Буурин толһан дүңгә цог тәвәд, Адг арандан айслулад, Гер шүдндән геглзүләд

Түүндән тиигәд кевтхнь эн болвл, гинә. Арнзлын хурдн Зеерд мөрн Барун тотх деернь өргән тәвәд, Һурвн сө, һурвн өдр Зогсад оксн бийнь, Юмн үзлго бәәһәд бәәҗ.

Тиим икәр Алдр богд Җаңһрахн

Муудад одгсн санҗ гинэй. Мөн тоһстин толһа һаргсн

Мөндр цецн Аһ Шавдл хатн һарч йовад, Арнзлын хурдн зеерд мөрнә Ар барун сәәр деернь

Бичг умшад, харһцад унад одхнь. Алдр богд Җаңһр һарч ирәд, Аршан билгин хур орулад, Аһ Шавдл хатан сергәһәд авхнь. Арнзлын хурдн Зеердин Ар сәәр деерк бичгиг Авад умшхнь эн болвл, гинә. «Арл Манх хаанаг Дәәлүв» гисн бичг бәәҗ.

– Не, бодңгиг кен дәәлсн болх? Әәтин көвүн Шоңхрт Дәәлдг арһ уга.

Көөрк күчтә Азг Улан Хоңһр Дәәлсн болх, – гиҗ келхнь эн болвл, гинә. Азг Улан Хоңһрин Оцл Дамбан Көк һалзн күлгин тоосн

Өмн өдрәснь үзгдҗ, Утцна дүңгә Улан тоосн болад,

Оһтрһуд хадад орад ирхнь.

55

Урдаснь белдсн дегәчн көвүд Оцл Дамбан көк һалзн күлгин уудднь Орулҗ авад татлдв.

Тер бийнь күч өгл уга Татад авад һарад одхнь эн болвл, гинә. Азг улан Хоңһр

Аман татад эргүләд орад ирхнь эн болвл, гинә. Алдр богд Җаңһрин Арзин цаһан өргән барун эркнд ирәд,

Күнд хар үлдән ээмдәд зокад:

–Алдр богд Җаңһрт Андһарлгсндан

Әмнднь күрл уга бууш угав, – гихнь эн болвл, гинә. Мөн тоһстн толһа һаргсн Мөндр цецн Аһ Шавдл һарч ирәд:

–Соянь күцәд уга Шовшур улан бодң минь!

–Зогдрнь күцәд уга

–Һунн хар таальг минь!

–Ода чамаһан иигхичинь медләв, Орҗ дееҗән хурахнч, – гиһәд, Аһ Шавдл хатн Эрәд сурад бәәхнь эн болвл, гинә. Дәәнд өмсдг Далң давхр шеемгинь

Һарһҗ өгтн гихнь эн болвл, гинә. Күнд хар үлдәр, Алдр богд Җаңһрин

Далын герлд һар күрәд буухнь эн болвл, гинә. Тегәд өмнк кевәрн Алдр богд Җаңһрахн

Төрән бәрҗ һучн һурвн дуһу болад, Байн улан арзин сүүр бәрҗ суухнь эн болвл, гинә.

(«Җаӊһр» хәәлснь Лиджи-Горяев Баатр Эрдни-Горяевич, 1965 җ., Хар Һазра район,

Комсомольск. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

56

ХАЛЬМГ ТУУЛЬС

АХ-ДҮ ХОЙРИН ХУДЛ

Нег ах-дү хойр хаана юунд аң-шову харвдг бәәҗ. Тиигәд, аң-шову харвхларн, ахнь худл келәд, нег алг дееҗ иддг бәәҗ. Мел худл келәд, алг дееҗнь идхлә, дәкәд аң-шову харвад, хойр дамар яhҗахгов. Түүнә дүнь бәәсн, тигәд келҗәхмн:

–Мини ахм худл келәд, алг дееҗ иднә, дәкәд шову хармнад идҗәнә, би нег худл келҗ хәләнәв гиhәд, худл келнә. Худл келхләрн, иигҗ келнә хаанд:

–Би нег буh марлыг хар туруна зах бор хоңшар хойрла харhулад хаhад авув. Тигхлә хан түүнд сурвр өгнә:

–Яhад тер дор йовсн турун зах бор хоңшарла яhҗ харhҗ ирв? – гихлә, тернь худл келдгинь медҗәхш, хәрү өгсн уга. Тер түүнә ахнь келҗ:

–Бидн хамдан хоюрн йовлавидн, терчн хаҗhрар келҗәнә. Бидн хамдан йовлавидн, би үзләв, – гинә. – Нег буh марл бутын заагас, модна заагас hарч ирчкәд, төгләд бәәнә, – гинә. Төглн-төглҗәhәд, төглн тусхларн, невчк амрад, хар туруhарн бор хоңшарар мааҗ бәрнә. Мааҗхлань, хаhад алв. Тиигәд цааҗла харhулснас дүүhән харсв.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)

ОМГ СЕДКЛ ОР ЭЗЛГЧ ХААНД ЭС ЗОКҖ

Экн аңхн цагт Ор эзлгч хаана һанцхн көвүн кел бәргдҗ. Тегәд хан юн учрар бәргдсинь номд секүлнә. «Омг седкл седклҗч. Терчнь зоксн уга» гиҗ номднь һарна. Хан нег күүктәһән үлднә.Күүкнарвндолакүрсн,өндгндотркуургмет,өөкндотркбөөрмет,сиик-буһуньгилвксн, санамр бәәнә. Күүкнд садн болхар әмтн ирлдәд бәәнә. Хан күүкән өгхлә, харм болад, эс өгхлә

–заята юмн болад, телчәд бәәнә. Омг седклдән диилгдәд, ирсн улст келнә:

–Мини күүкнлә садн болх улс үдә һазрт зогстн. Түүнәс мини гер күртл тагт тәвәд, хойр талаһаснь зер-земш урһатн. Күүкм авад идәд йовх, – гиҗ хан зәрлг тәвнә.

Зәрлгинь күн кеҗ чадҗахш. Омг седклдән диилгдсн, орман олҗ чадлго бәәсн хан, яахв гиҗәһәд, күүкән номд секүлнә. «Бурхн-багшла күүндхмч» гиҗ номднь һарна. Бурхн-багш хаанд зәрлг болна:

–Күүкән бүтү бәәшңд бәрәд, һурвн җилд тер бәәшңд бәәлһ. Аһ ик чидләр болдгинь, ач-үр заясар болдгинь хәләхм! – гинә.

Хан бәәшңгән бәрнә. Терз-үүдн уга. Ора деернь заядар секгддг нүктә – терүгәрнь хотхоолынь Хан-һәрд шовун зөөнә. Киитә тоот көлән меддг цаг.

Нег дәкҗ Орчлңгин һуульһнч көвүн хотнас хот орад, һууль һуухар йовҗ. Хан-һәрд шовун мең меңнхәр аашна. Көвүн әәһәд, үксн мөрнә арснд орад, бултна. Хан-һәрд мөрн гиҗ санад, көвүтә арсиг үүдн уга бәәшңд авч ирәд, деерк нүкәрнь орулад хайчкна.

Күүкн көвүг арчад, уһаһад, гер-бүл болна. Тиигәд бәәтл, бәәшңд бәәсн күүкнә һарһҗ авх болзгнь болна. Күүкн нег үрән көтлсн, негнь геснднь, һарч ирнә. Эцәд, хойр һартнь хойр алтн буһунь тохаднь күрч.

Ор эзлгч хаана биш, аһ ик чидлтә Бурхн-багшин үг эс даасн Хан-һәрд шовуг, Бурхнбагш уснь миңһн алд, улмнь миңһн алд, һамб миңһн далан цаад бийд тәвҗ. Нааран хәләһәд, җиврәһинь делүләд, хаҗуднь Очр-Ваани-гегәг үлдинь бәрүләд зогсаҗ.

Әмтн ода күртл келнә: «Өрүнә салькн – Хан-һәрд шовуна җиврән сәвсн салькн».

«Аһ ик чидләр болдв, ачур заясар болдв? Ачур заясар болдг!» – гиҗ ик кезәнәс авн келчксн үг.

(Келснь Гаврилов Алексей Цебекович, 1928 җ., Ростовск область, Зимовниковск район, Власовская күүтр. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

57

ҺУРВН ПУД ЧИЛШГО ҺУЙР

Кезәнә нег угатя эмгн өвгн хойр бәәҗ. Мал уга, нег үкртә, нег мөртә, нег нохата, һурвн малта бәәҗ. Эмгн үкрән сааһад, гертән цә чанад бәәҗ. Өвгн мөрән унад, нохаһан дахулад, аңтуула аңнад, тегәд теҗәл кедг билә.

Нег дәкҗ өвгн аңһучлад, хәрҗ йовхларн, хотна захд нег герт унд уухар орна. Орхла, гер дүүрң сәәчүд, нойчуд, баячуд цуглрсн, дала әмтн бәәҗ. Әмтн дотр өвгн менд сурад, үүднә өөр суув.Баячуд,нойчудхоорнданнег-негнәснбийәнахлулхар,ямарантохмта,малта,нег-негнәсн давхар дөрлдҗәх улс, сә булалдҗах улс бәәҗ. Кесгтән зүтклдәд, тедн йовҗ одна.

Арднь герин эзн өвгнәс сурна:

–Та альдасвт?

–Ода би яахв? Би аң-туула аңнад бәәнәв. Мөңгн уга, бәәсн малас нег үкр, мөрн, ноха. Нанд бәәхәс һурвн пуд чилшго һуйр бәәнә.

Цаадкснь тер һурвн пуд чилшго һуйр юн гидг утхта үгнь күүнд медсн юмн уга. Тегәд өвгн хәрәд йовҗ одҗ. Наадк баячуд, нойчуд бас гертән хәрцхәв.

Маңһдуртнь тер байн өвгнд кү илгәнә. Тер өвгнә келсн үгин утхинь олҗ чадсн уга. Тер юн гидг үгинь медхәр илгәнә. Тегәд өвгн келҗ өгнә:

–Тер һурвн пуд чилшго һуйр – мини һурвн көвүн. Көвүд ода баахн. Өсхләрн, негнь юм авч ирх. Авч ирсинь идәд, хойрдгчнь авч ирх. Тегәд һурвулн авч ирхлә, чилшго пуд һуйр болх, тиим учрта үг тернь.

Өвгиг соңсад, ирсн күн хәрү йовҗ одна. Тегәд өвгн тедниг үгәрн тиигҗ шүүв.

(Келснь Бурнинова Булһн Матвеевна 1927 җ., Ростовск область, Зимовниковск район, Власовская күүтр. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

ЗАЯСН ЗАЯН

Кезәнә нег өнчн нусха му көвүн бәәҗ. Кеер хонад, һаза хонад, арһсна өөр хонад, оддг һазр уга бәәҗ.

Эн цагла нег хан бәәҗ. Эн хан нег күүктә бәәҗ. Бурхн Багшин Гегән хан хойр әәмг һазр эргәд йовҗ йовад, Бурхн Багшин Гегән хаанд келҗәнә:

–Чини күүкн эн өнчн нусха му көвүтә хәнцх. Тиигхлә хан келнә:

–Һанцхн күүкән эн нусха му көвүнд би яһад өгх биләв?

Хан күүкндән салңгуд гер бәрәд, өндр хаша бәрәд, күүкән һанцхн бийинь бәәлһәд, һурвнҗилдәнкүүкәнкүүндөгшговгиһәд,БурхнБагштамарһв.Һурвнҗилдавхла,ирәдхәләх.

Тер хоорнд тер му көвүн альдаран болвчн йовад йовдг билә. Нег дәкҗ йовҗ йовхла, һәрд гидг ик шовун нисәд, деерәс шуукрад, бууҗ йовхла, одак көвүн әәһәд, нег үксн үкрин хумха яснд орад бултв. Тер шовун хумха ясиг көвүтә хамднь өргәд нисв. Нисәд, кеер хайҗ йовхш, хаана күүкнә хаша дотр хайҗ. Тиигхлә тендәс һарх арһ уга болад, доран үлдв. Доран һурвн җилин туршарт бәәһәд, хаана күүктә таньлдад, хәнцәд, үртә болв.

Һурвн җил давад, хан Бурхн Багшин гегән хойр зүткән хәләхәр йовна. Хан хүвлһәтә Бурхн биш, Бурхн Багшин гегән ю болвчн меддг. Тегәд тедн хойр йовҗ йовад, хан келҗәнә:

–Нә, би нусха мууд күүкән өглго бәәвүв.

–Арһулд, арһулд, өөрдәд хәләхм. Ода одад, үүд секхлә, күүкнчн мадниг тосад һархла, унҗ босдг көвүн хормаһаснь бәрәд, дахад һарх, – гиҗ Бурхн Багшин гегән келв.

Хоюрн ирәд, үүдән секәд хәләхлә, күүкн һарч ирхлә, бичкн көвүн экән дахад һарч ирдг болҗана. Тегәд хан шүүгдсн болҗана, заясн заянь. Бурхн Багшин гегән диилсн болҗана.

(Келснь Бурнинова Булһн Матвеевна 1927 җ., Ростовск область, Зимовниковск район, Власовская күүтр. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

58

АРАТЫН СУРҺМҖ

Экнтүрүнцагт,киитәтооткеләнмеддгцагт,усна,һазрин,теңгринәмдтоотигцуглулад, Заяч арһ хована. Арһ арвн хурһдт өгнә. Тернь – күн. Мек туссн арат, яахв, һарад йовна. Йовад йовхлань, зуурнь нутгин бәәрн харһна. Арат көк, цаһан кенчр олҗ авад, ноосндан шавшулад боона. Цааранднь йовад, нег зел тоодг үзгднә. Хар уга тоодгуд аратас сурна:

–Үнгн-эгч! Альдас альдаран йовҗ йовнат? Арат өргән өндәһәд:

–Намаг Үнгн-эгч гиҗ бичә келтн. Би – Зууһас һарсн зөргтә Уушв. Зууран харһсн тоотдан әдс өгч йовнав.

Аңхун тоодгуд әдс авхар зогслдна. Зөргтә Ууш әдсән өгч йовад, тарһнаснь дарад унна. Тарһн шовуна мах идхләрн, ховдглад, оошкаснь эклҗ. Тернь ам-хамрарнь орад, бөглрәд, арат үкчәнә. Үкхиннь өмн арат келсн болдг:

–Гер-малм баһ гисн күн, генмр шарас үлгүр автха.

(Келснь Гаврилов Алексей Цебекович, 1928 җ., Ростовск область, Зимовниковск район, Власовская күүтр. Бичҗ авснь Цеденова С.Н.)

КЕР ҺАЛЗН ХУЦТА КЕЕДӘ ГИДГ ӨВГН (Ахр тууль)

Кезәнә бәәҗ. Кер һалзн хуцта Кеедә гидг өвгн бәәҗ. Һуярнь цокад һулһулзулад, даларнь цокад торлзулад, хуцан унад йовна. Тегәд, нег байнад ирнә, тедн тулһ деер хотан кеҗ бәәҗ. Хонхар седхләнь, хотан хармнад, хәәснд буслҗасн хотан хәләһәд эзнь келнә:

–Та болһсн хәәсн тавн җилд буслшго. Тиигхләнь, тернь:

–Зурһан җил болсн ультрг, зурһан җил хагсшго, – гиһәд хонҗ. Тиигәд хонҗаһад:

–Хуцан хама орулхмб? – гиҗ өвгн сурна.

–Мана хөн заагт орул, – гиҗ байн келв.

–Хөөнтн хуцим идхлә, яахм, – гиҗ өвгн келв.

–Хуцичн хөөдм идхлә, цугинь өгнәв, – байн болна.

Өвгнсөбосад,хуцаналад,махиньтараҗхаяд,хөөдинаминьцусарбудҗ.Байнкелсндән боогдад, [Кеедә] цуг хөөдинь тууһад авад һарч.

(Келснь Сангаджиева Александра Хараевна, 1922 җ., Көтчнрә район, Өвдг, дөрвд, Багшин Шевнрә. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

КЕЕДӘ ӨВГН

Нег хальмг өвгн залу, кер hалзн хучта, Кеедә гидг өвгн бәәҗ. Тегәд нег дәкҗ хулхачас ташр хулха кенә. Кеедә гидг өвгн эврән хучта бәәҗ. Түүнә хучиг бәрҗ авад, алад, идҗәтлнь, эзнь орҗ ирнә. Нег хотнд ирчкәд келнә:

–Мана хуч энд ирсн угай? Тана хучта хамдан ирсн.

–А, би күүнә хучар эврә хучан алад идҗәнәв. Хулха кеҗ, хомлзҗахар, хучан аран мелмлзнә, – гинә.

Терньхәләҗәhәд,хучиньидәд,арсиньбултулчкснболхв.Тиигхлә,одакзалухәләҗәhәд, эврә хучан алсн болҗана гиhәд, йовҗ одна.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, Лаганя район, Лагань балсhн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Лиджиева Л.А.)

КЕР ҺАЛЗН ХУЦТА КЕЕДӘ ГИДГ ӨВГН

Кезәнәбәәҗ.КерhалзнхуцтаКеедәгидгɵвгнбәәҗ.Негөрүнцәәhәнууҗавад,ташмгарн ташад, хуцан унад йовҗ йовдгҗ. Нег хотнур күрч ирнә. Нег байн тенд бәәҗ.

– Орҗ болхий? – сурна.

59

–Болҗана, – гив. Цә-мә гидг юм өгчәхн уга. Ора болсн цагла ирсн.

–Танад хонҗ болхий? – гиҗ сурна.

–Хон, – гив.

–Хуцан хөөнләтн хашад орулҗ болхий?

–Орултн, орултн, – гинә.

–Хөөдтн хуцим идчк, – гиҗ шоглҗаhад, Кеедә келнә.

–Идчкләнь, ялынь өгнәв, – гинә.

Сө босад, одак өвгн хуцан алад, цус hарhад, тер хөөдин амнд цус түркәд оркна.

(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э.)

ХАЛЬМГИН АРВН ТАВНД ЮҢГАД САР НИЛХИН ЧИРӘ ҮЗҮЛНӘ?

Кезәнә хальмг теегт күүкд улс кизәк цуглулҗ йовсн цагт, теңгрәс генткн бичкн лу бууҗ унв. Тер күүкд, берәчүд бичкәхн лууг үзәд, энд көөрклзәд, бичкәхн лууг «Көөрк, көөрк, ааляднаадад, теңгрәс унҗ одсн кевтә, муульта әмн», – гиһәд гертән авҗ ирнә.

Гертән авҗ ирсн цагт тер бичкн лу өлссн, харһнсн нүдәр хәләһәд, эңсәд, хойр бичкәхн җиврәрндайлад,аманаңһаһадэңсәдбәәнә.Терберәчүд:«Одаяахмб?»–гинә.«Энлуугямаран хотар теҗәхмб?» – гинә.

Тиигхләнь, нег көгшә ирәд, тер бичкәхн лууг шинҗлҗ хәләҗ:

–Эн әмтә юмнд бичә зүтктн!» гив. – Энтн теңгрәс биш, Эрлик номин хаана талас бууҗ ирсн юмн кевтә, шулуһар энүг цааран көөтн! – гиҗәтлнь, баахн берәчүд инәв:

–Күндтә мана аак, Тана буру, энтн Эрлик номин хаана талас бууҗ ирсн юмн биш, энтн теңгрин лу, мадн энүг теңгрәс унҗ одхлань үзләвидн, – гиһәд, көгшәһән соңслго, гертән үлдәчкв.

Түрүн цагт бичкәхн лу такан һууҗмлын негкәхн җивр иддг билә, хөөннь невчкн өсәд, зун цагин эклцд, тер лу такан мах бүклднь иддг болв. Невчк бәәҗәһәд, улм өсәд, тер лу хөөнә махбүклдньиддгболв.Намринцагинэклцд,терлуулмөсәд,батрад,туһлынмахбүклдньиддг болв.

Тиигҗ тер селәнә берәчүд, гергчүд лууһан теҗәһәд, хөн чигн уга, туһл чигн уга үлдв. Тиигхләнь, тер селәнә залус:

–Шулуһар энүг цааран көөхм! – гив.

–Энтнмаднигмалугаүлдәх!Яһснмуульта,икхотэдлдгәмтәюмнбәәсмб!Энүгцааран көөхм! – гиҗ уурлна.

Тиигхләнь, бас тер селәнә берәчүд, гергчүд:

–Бичә көөтн, эн лу мана күүкдлә әдл, көөркәхн, өнчн әмн, – гиҗ ууляд, һашудад, залу улсан үгдән орулчкад, лууһан дәкәд гертән үлдәчкв.

Невчк бәәҗәһәд, лу улм өсәд, үкрин мах бүклднь иддг болв. Терүнә хөөн, мөрнә мах бүклднь иддг болв. Тегәд тер селән хөн чигн уга, туһл чигн уга, үкр чигн уга, мөрн чигн уга үлдәд, түрү-зүдү үзәд, нег-негндән өөләд, геснь хоосн болад.

–Ода яахмб? – гиҗәсн цагт, тернь күчтә ик гидг лу болад, хам-хоша бәәсн селәнәс малынь хулхалҗ, гесән дүүргҗ, цугтаһинь тарачкв.

Селәнә баатрмуд лууг алчкхар седнә, тиигхләнь, чидл күрхш. Талдан һазрас баатрмуд дуудхла, теднднь бас лууг диилдг чидл уга.

Тиигхләнь, цуг хальмг әмтн хот-хол уга харһнад, гемтәд, нег-негндән буру хәләһәд, керлдәд, нег-негндән дәврәд, дә эклхәр седнә. Тер дунд нег көгшә бичкәхн лууг шинҗлсн:

–Эн әмтә юмн гиҗ бичә зүтктн! – гисн.

–Энтн теңгрәс биш, Эрлик номин хаана талас бууҗ ирсн юмн кевтә, шулуһар энүг цааран көөтн! – гиҗ медәтә күн келҗәнә:

–Юңгад, манахс, иигҗәнәт? Керлдән-шууган далад өөмәд, уха[ḣа]н алдад, тохмин нерән һутаҗанат? Деед өршәңгү седклтә, медрлтә, ик сүртә Бурхн Багш гидг бурхн бәәнә. Бурхн Багшд мөргхлә, килнцтә мадниг эвәҗ өршәҗ, эн лууг бәрҗ, көөх чадх, – гив.

Тегәд цуг мана хальмгуд Бурхн Багшд мөргҗ зальврв.

60