Хуучн үгд худл уга (1)

Маңһдуртнь өөрхн бәәсн Свеклосовхозас ирәд, мадниг ирҗ авв. Авч ирәд, мадниг нег барактбәәлһүлв.Өрк-бүлболһнднеҗәдорндгөгсмн.Тегәдкөдлҗәхкүүндөдрттавнзунграмм өдмгин талон, иждивенцнр бәәхлә, ḣурвн зун грамм просон һуйр өгдг бәәҗ.

Совхоз цуунг урһадг, мал өскдг әвр байн билә. Тендән тиигәд ямаран болвчн көдлмшт көдлҗ бәәввидн. Тенд күн харһнҗ үксн уга. Гемин зүүләр үкснь билә. Нег гер бүләс салсн эмгн, залу харһнад үклә. Эн улс Әәдрхнә һазра улс бәәҗ. Зууран, хаалһдан салҗ йовсн әмтн бәәҗ. Тегәд тедн мадниг дахҗ ирлә. Тиигхд хаалһдан салҗ йовдгнь әмтн дала билә. Шонтан экнь бас тиигәд хаалһдан салад, хөөнь эднән хәәһәд ирлә.

Сар болһн мадн комендатурт одад, һаран тәвдг биләвидн. Мадниг нааран һартл бидн һаран тәвдг биләвидн. Экн түрүн маднла хамдан баракд Далюевхн, Эрдниевхн, Бамбуевхн, Тутышевхн, Манджураковхн, Ханджиевхн, Хамуровхн, Эрендженов Буута, Олинов Санҗ болн нань чигн өрк-бүлмүд билә. Тиигәд бәәһәд бәәҗ Цаһан Саран йосн хальмг авъясарн кевүвидн.

Өвлзҗһарад,одн,күрнуданболлгон,Боованэцкнь,Эрднь,гемтв,одасанхньтемператур бәәҗ кевтә, көл-һаран савад, өңгрҗ одв. Тиигәд цасн хәәлҗ одсн дөрвнь һурвн немш көвүн, БоованахШовадайосннастакөвүнбәәснболхговйовдгарн.А,Петәгтәвснугатүүнлә.Шовада

– Далюев Эрднин кɵвүн, Боован ахнь.

ТиигәдманаэцкхамданэнБоовшаһур<…>.Өөгүрньтергнһардгюмнбәәҗ,цартергәр йовх, моднд йовх. Мана эцк адһа күн билә, мәл адһад йовдг, түрүләд йовҗ оч. Тер көвүд давна, Шовада уга. Шовадаг немш көвүн хәрү авад күрч ирв. Шуд усн, дотрнь харҗңнад бәәнә. Теднь һарһувидн, гинә. Эцкм иртлм, өңгрҗ одв Шовада. Эцкм һурвн цагла сө хәрү ирв. Йовһар Барановкас, Боовшаһас. Шовада уга, тергнь уга. Тернь немш авч одсн.

Тиигәд тендән өвлзҗ һарад, хошад-хошад өркәр барак малтҗ автн гиҗәҗ. Далюевхна өрк-бүлд көдлмш кедг ахнь Шовадаг өңгрснә дарунь экнь, Боова күүктәһән, Боба, Баалю, Муутл гиҗ иждивенцнр дала болсн учрар, совхоз эдниг авсн уга. Тегәд арһ уга болад эдн «8 Марта» гидг совхозур нүүҗ һарсмн. Тиигхд талдан совхозмудт чигн көдлмш кедг улс кергтә билә.

Тиигәд мана эцк Хамуров Ээдәшин өрк-бүлтә хамдан барак малтҗ авад бәәв. Эднәд Цаһанэкнь,Кермәш,Дуня,Баляка,Вася,Нанюш,Борисбәәҗ.ВолодьгидгкөвүньМанджураковинд бәәсмн. Тегәд Боова үвлзҗ һарад, хәрү мана совхозур ирәд, Олинов Санҗин захин герт Эрндженов Буутан өрк-бүллә хамдан бәәв. Олинов Санҗ эмгтәһән, Ноһантаһан, үлдҗ. Тер Олинов Санҗин эмгнь йир строгий күн бәәҗ. Тер Ноһан мини ахд, авһ Дорҗд хөөнь Сибирьт мордла. Тер «8 Марта» гидг совхоз йир му түрү-зүдү бәәҗ.

Миниэцкаңһучкүнбилә.НачнМильтонгидгхойрнохатабәәҗ.Начнэр,Мильтонэмнь бәәҗ. Мильтон бичкн гестә хо хоңшарта цаһан ноха билә. Теднән дахулҗ авад, һартан бу чигн уга, юмн чигн уга йовад, туула, аратыг бәрҗ авч ирдг билә. Теднә арсинь эврән эд-бод кеһәд, махлаһан уяд, ю болв чигн кедг бәәҗ. Дәкәд болхлаг, тер аңһучнр медхгов, мөстхләһә, ода ямаран шовун нисҗ чаддгоч, тер җиврнь мөсн бәрчклә, невчк көрч оддг. Тер цаамла [саамла] тиим шовуг бәрдг билә бас.

Арат, туула бәрдг билә. Аратын мах идхш. Арсынь авхас биш. Туулан мах иддмн. Тер шовун нуһсн бәәсн кевтә. Тиигдг билә, би күләҗ бәәһәд, унтҗ оддг биләв, ора ирдг, терүгән эд-бод кех.

Урднь әмтнчн сарай, катг, сеновал уга билә. Тиим юмн уга билә. Модн уга….

Генткн намр цаг. Уга, уга. Генткн әәсм күрәд, өрүн хамаран һарлач, тер ормарнь гүүһәд йовхла, өвсн хадсн ормнь бәәнә, бийнь уга. Ташр цааран гүүһәд, Орадг күртл күрв. Ирхләһә өвсән хадад, ик гидг скирд кечкҗ, овалад. Овалчкад, төгәлң утулң канал мал бичә ортха гиһәд, түнгән дуусхар тер каналан тегәд бәәһәд бәәҗ.

– Ю-ю, ода яһҗ йовнач. Ой, нег шил сав авад ирхнч – гинә.

Тер сав авч ирх ухан орҗахн уга нанд. Каналан дуусхар адһув, ора күртл бәәвв гиҗәнә. Тегәд өвл болв, тер өвсән үкрин арс, үкрән татад, үкрин арснд ачад, тер өвсән авдг билә. Түлдг түлән уга, ода яһад, тиигҗ бәәдг бәәсмб, дәрк, дәрк. Юмн уга тас.

141

Хөөнь мана ах цергт мордҗ одсн, уга, эцкм Ноһанд келҗәнә: «Төркндән од». Тедн Орадгт,одатерһолынамнд,һолдотрбәәҗ.Хоюрнирҗәнәвидн,ирхләг,эргдеерИвиковВасян эцк Ивиков Бадминкн дәкәд Континкн. Эрг деер, өндр эрг деер. Энд кен бәәдв, гиҗәнәв, тедн бәәдмн, гиҗәнә. Ноһаниг, ода кенәннь күүкн бәәснь, тас медсн угав. Ирхләг, землянк, ик хол биш, һол дотр. Гер бәәнә, дәкәд буудк бәәнә. Орҗ ирхләг, ах-дү хойр болхгов, Коонан Хар, Дөрт хойр. Харнь гелң, Дөрт көвүнәннь күүкн бәәсмб, кенәннь ода Ноһаниг, тас би медсн угав. Түүнәссурснчигнугав,Ноһанассурхтолһадморснчигнуга.Ах-дүхойрсуучкад,шатрнаадад бәәнә.

Дотран санҗанав, «Мана Әәдәд (эцкин) шатр нааддг, суудг цол уга». Тимошка гидг көвүн билә. Кенәннь көвүн, тер Дөртиннь ачнь бәәсмб, юн бәәсмб. Ард бийднь дәкәд нег земләнк. Коштар гидг гергн. Гришана Юлһан. Манҗин Доштана хөөт эмгн болҗ һарв. Юлһан экнь өңгрҗ одсн. Юлһа дүүтәһән үлдлә. Дүүḣинь Сибирьт детдомд өгәд, хөөннь хәәһәд, олҗ чадсн уга, гидг билә. Тер баахн бер теднд цәәһинь чанад, хотынь кеһәд бәәҗ.

Тиигәд тер Орадгт орлав. Хөөнь, көдлснә хөөннь, мал хәрүлх, үкр-хө хәрүлҗәсн, ху медгдг билә тер һазр. Тер һол дахад ху, мәл тер һол дахад.

Орадгинусннааран,доракшан,манаэнпрудар(һол)дәврәдгүүхговтернь.Терчнтиигәд эргәд, Оонт һолла нииләд, энчн әвр гүн билә. Минән медсн, тодлсм тиим юмн билә ода.

Миңḣн йисн зун дɵчн доладгч җилд түүрмд Петә орсмн. Петә, Чудников Өтлә, Тутышев Дорҗ һурвн. Теднтә хамдан нииләд. Сибирьт түүрүләд хар буудя хадна. Цар тергәр, бричкар, машин уга. Нег хойр машин бәәҗ. Объездчик тиигәд, гетәд бәәдг билә. Тиигәд, буудя хулхалад, бәргдәд хойр җилдән дундур суув. Объездчик бәрдг бәәҗ. Тиигхд көдлсн әмтн зернохранилищаһас суулһ чигн, өрәл чигн суулһ гертән авч ирхлә, тер буудя хәләһәд, (колосын буудя аль семенан буудя оңстан), түнгиг тер объездчик ааһтаһинь авч одад, әмт суулһдг билә. Түүнд Шевшәнә Кермн суувш, долан җил авла. Талдан болхлаг, Кермнә буудя биш, Манджуракова Булана. Ик Булана. Хамдан йовҗ-йовсн, альчуран боохар седсмн, йовһар хәрҗ йовсмн, тер битоһан [бидон] Кермд бәрүлҗ, тер объездчик садас һарад ирв. Минән гихм биш,тиигәддоланҗилавла.УчаеваШевшәнәКермн.Эднэгчхойрбилә.Овшгиһәддүкүүкнь. Эдн – Баһ Манлахна әмтн.

Тиигәд Петәг суулһчкв. Хот зөөхв. Тер җил. Сибирьт ик боднцг урһдг бәәҗ. Һазр өгдг билә манд. Боднцг суулһдг биләвидн мадн. Хот авч одх кергтә. Өдр болһн, тиигчкәд, өрүн нәәмн цагас өмн күрг гиҗәнә нәмәг. Юн гижәдч, кезә йовулх, кезә суд болх медҗ авб. Дәрк, дәрк, тер ик чайникан яахв. Эсклә, тагтар төгәлхлә, энүнәс хол, дөрвн-тавн дууна һазр. Эсклә һоодан усар һатлад һархлаг, милицин гер невчкн өөрхн. О-о, дәрк. Өвләр болхлаг, эцк келҗәнә: «Хагтын Хөөчәнд одад, эн будаһан халул. Эдн нанд сана зовдг билә». Халулҗ өгәд, түүгән авад, цааран йовдг биләв. Өвләр мөсн деегүр һоодан йовҗ болх.

Һолын амнд, тер түүрмин тус эргин амнд, подвал кевтә малтчксн землянкт Барваев Славкин эк хойр көвүтәһән бәәдг билә. Барваев Славк Роза Степановнан залу. Ахнь билә, аль Славкин ахнь бәәсмб. Эктәһән билә. Түүнднь орад, халулн гихлә, түлдг юмн уга. Теднь милицин өөр бәәдг билә. Тиигәд тер милицмүд нәмәг төртән авдмн биш. Давшад, һарад үүдн деернь зогсад, Петә ардан нурһан үүрчкәд, хоорндан күүндсн болад, келдмн: «Цааран гүүһәд зәңг өг, эндр мадниг һарһх», – гиҗәнә. Хот зөөдгнь би. Тер Өтлән эмгн юн зөөҗәлә. Авад йовҗ одад, сар болад, хойр сар болад одв, зем уга йовв бас эн. Хөөнь эн эмгн Оконов Дорҗ гидг күүнд одв. Түүнә эмгн йовҗ одхлаг.

Оконов Дорҗ Салын-Тугтна күн бәәҗ. Һәрә, Хөөч, Бата, Илько гиһәд тедн дала билә. Бооба гиһәд күүкн билә, Таня, Сәәхә гиһәд күүкн билә. Һатлдгнь, теднә өөгүр һатлх. Тер хотан хормадан тәвчкәд, энд-тендән хәләҗәһәд, ицҗәнәв ода теднәс. Теднәд көвүд дала. Хормадан тәвчкәд, деегшән өргәд, тер хотан норшгоһар ишкәд, Сибирьт ху чолун, бальчг уга, уснь баһ кевтә. Көлән өргхлә, киисхәдмн. Гүүҗәх һол. Тиигәд хойр җил дундур нааран-цааран эдниг зөөһәд бәәнә, негн деерән һартл. Тиигәд җе гитлән йовв.

Одаүүндәнирснәхөөн,сулдадирснәхөөн,күүнддгтасзавболснуга.ТиигәдМукөвүнә Боова, Мучкаева. Тиигхд энчн Деликов Ольдад билә, Ольда цергәс ирчксн. Боова рабкомин

142

ахлач билә. Кассация өргәд, хойр зун арслңгар [дутв]. Бас нааран-цааран йовад, ода мартчкув, тиигәд суулһчкад, эцктәһән үлдвидн. Боовата.

Боован экнь өңгрхлә, ода нег һазрт бәәх кергтә, нег-негндән харан-баран, гиḣәд мана эцк келҗәнә. Тиигәд түүнд өвлзүвидн. Тиигҗәһәд Манджиев Дольҗан Алеш гер авчана. Юмн уга билә. Свеклар әрк нердг билә. Тер бийнь тер хүрмән кедг билә. Көвүнә гер йөрәх нег шил әрк, хойр күскүндүр [метр] эд. Наһцх эд авсмб, аль бәәсмб. Түнгән авад, белг гиһәд, мана эцк хүрмд очана.

Дәрк, дәрк, шуурһн билә. Тедн тиигхд гер бәрчксн, Алешанкн. Нег захин эрцин ца Бадминов Муутя, Коля гидг көвүтә бәәҗ. Ода күүкнь энд бәәнәлм. Санёкин ахнь. Хүрм болҗана, дәрк гидг шуурһн, мадниг кен орулхмб. Төгәләд гүүлдәд бәәхгов. Боова нөкд болҗана.Хүрмирчксн,одаөмскүл-өмскүләнөмскснболхгов.ДанданЭрнҗән(Җүүҗхнәкүн) Байна наһцх бәәҗ. Мана эцк Дольҗана наһцх болҗана. Тер нег меетр кенчр, тер эврәннь наһцхдан түрүләд өмскҗ, түүнд һацлдад һарч ирҗ. Халун герәс көөрчәһәд һарч. Оньдин фуфайк, девл өмсдг билә. Тер көвүн гер авхла, хүрсх уйҗ. Гиигн хүрсхәр уйсн тулуп өмсдг билә. Мадн гүүлгҗәһәд ирхләг, мана эцк гертән күрч ирҗ, кевтнә. Гем уга билә.

–Яһвт? – әәдә гидг биләвидн эцкән.

–Ай, Байндан уурлад, – гинә.

Тиигәдхонувидн.Маңһдуртньбийньтасугабәәдлһарадбәәв.Боовайовҗодв,биүлдв. Эн келҗәнә. Өмнь чигн келдг билә: «Кемрҗән нәмәг үкхлә, буйим бичә кегүл. Би буйян кезәнә кегүлчкләв. Хәәрцг бичә кегүл. Юн бәәнә, ю кенә, түнгәр ораһад тәвчктн». Гем уга, күүндәд бәәнә. Нань күн уга. Тиигәд бәәтл Бооваг сурҗана:

–Боова ирәд угай?

–Уга.

Боова үдәс хөөн ирв. Боован ирснә дару, му болҗана. Медгдҗәнә. Баалюг тәвҗәнәвидн. Баалю,Бобабәәх.Үксгүүһәдодад,Байндкел,әдәөңгрҗәнә,гиḣәд.Байннааранань,Бамбуевикн цаарананнь бәәдг билә. Баалю гүүһәд күрч ирхгов.

– Йө-ө, цааранднь Киштәнд од, ода яахмб?

Нань мана гих юмн өөрхнд уга. Киштә тер шилд бәәсн шар тосиг салом түләд, тер тос хәәлтл, кедү цаг давв. Ааһар нег юмн хәәлүлчксн тос авч ирв. Йовҗ одв. (Дөртин экнь Киштән невчкн гемтә билә). Лоошкар кеһәд, тиигәд тас зовасн уга, өңгрҗ одв. Тиим юмн болв. Тернь тиим юмн болад, Бооватаһан бәәввидн. Эртәр мадна тускар келчкҗ Бовальдинд. Киштә эмгнь гемтә, Дөрт һанцхн. Көвүгм кү кетн гиҗ. Күүкн шулмнь танаһар болх угай, кемҗәнә. Эн эгч хойриг бас кү кетн, танаһар болх угай, кемҗәнә гиҗ. Мадн медҗәнәвидн келсинь. Эцк өңгрҗ одхла, Бовальдин Киштә хойр дуудҗ авад келҗәнә маднд. Боовад чигн. Нанд чигн. Тиигәд келлә.

Петә түүрмд йова йовх. Зулла нәәҗнр боллдад, худ бәрчкҗ. Петәд, күүк олҗ авчкч. Тедн уга билә. Мана хөөн нүүҗ ирлә. Зартынов Өлзәтиг. Эдн икнь Тошхн гиһәд, дүнь гемтә парализованый, Алик, Роза, Лиза дала юмн билә. Петәг түүрмд йова-йовтл, иртлнь күүк олад авчкҗ. Нанд күрг олад авчкҗ. Бооваг Тостана дүүд өгсн тиигәд. Ху тендәс мордлавидн. Петә гер авла. Хүрмлә би уга биләв. Город Бийск орад, көдлмшт зулад әрлләв. Мөңг олҗ, әмтн хромовый һос өмсдмн. Нанд кен хромовый һос өгх. Өмсдг юмн уга. Мөңг олад, шуд җилвм күрәд бәәсмн. Тенд Җуукан эк-эцк бәәх, тернь хувцн-хунрта, һоста, нанд уга. Өмсдг юмн уга. МишкинкенчрәрманаПетәкеерсеменанбуудязөөснхойрмишгхулхалҗавчирҗ,цаһанмишг, түнгиг будад, Киштә нанд бүшмүд, костюм уйҗ өгчәнә. Бас мод [мода] бәәдг билә. Энднь ханцнь у. Тер цагт бас мод бәәдг билә. Дәкәд йовш угаһар, йовсн уга биләв. Мандҗуракова Булан келҗәнә. Ик Булан Паанад әрк ирчксн. Нанд әрк ирчксн. Җууканд әрк ирчксн. Йовтн, йовтн, бичә үлдтн, тадн мордҗ йовхлаг, күүкдтн тәвдг биш гиҗәнә. Петә бурушаҗана. Боднцг малтхкергтәгиҗкелҗәнә.Далабоднцгтәрчксн.Сибирьтарвн-арвнтавнсотктәрдг.Малтхкүн уга. Церенов Үлмҗ – бригадир.

Тиигәд,Петәгтүүрмәсирхләг,тегәдкүүндчксн,тегәд,хүрмәнкеһәд,тиигәдцугньболв.

143

Мана совхозас арвн дуунад «Загодскот» гидг бичкн колхозд билә. Мал, һаха авдг тиим һазр бәәҗ. Совхозднь Данилов Мууня эдн, арвн хойр маднас. Центрт. Тер бичкн поселкд ик зунь хасгуд. хɵрн тавн өрк-бүл бәәсн болхгов.

Шарнутас күргн ахиһин, Хлебана эцк (Ханджиевкн), тенд эзнә мал хәрүлдг билә. Һаха хәрүлдгбәәҗ.Нәмәгмордҗирхлә,ОконовИнҗинкн,ОконовАлексей,Гришәнь(Джольжикин) бас гер авад уга билә тиигхд. Уулын дора Дора Церенов Дорҗин эцкнь, Куукан Дорҗ, Бавуһа Әәт, Шарашкин Сәвг, Эрдниев Басң, Манҗ гер авчксн билә. Басң бригадир болҗ көдллә. Шарашкиев Сәвиль экнь билә, гер-бүләрн. Цань хасгуд. Салын Тугтна Лораев Бата билә. Би тииглән мордад һарлав.

Петә тәвн негдгч [1951] җилин ноябрьт. Би тәвн хойрдгч [1952] җилд, январин арвн нәәмнд. Ода әркнь ирчксн, ахан күләҗәхв. Түрүләд ах гер авх зөвтә. Ода тиигәд ху тарҗ одв бидн.

Андюш эцкнь цергәс ирчксн бәәҗ. Шавта ирлә. Манджиев Бадм, эмгнь Бичклдә. Андюшин дү күүкн Тома, тернь бичкн бәәҗ. Тиигәд тендәс тәвн зурḣадгч [1956] җилд на-аран нүүҗ ирүвидн.

Шарнутдан түрүн ирснь Бадминов Санёк, Машкаев Эрнҗән (Манджиев Эрнджен Машкаевич). Машкаев Эрнҗән эмгнәннь дү. Нань күн уга билә.

Сибирәс нүүҗ ирхләрн, намрин ноябрь сард сөөнә Котельникд бууввидн. Урднь орсмудын мал хәрүлдг, хальмгуд ху тиигәд заргддг, әмтн һазр меддг. Тиигәд күүндәд, һазр хәәһәд, хәәһәд йовҗ одв. Дольҗан Алешанкн, Чопинанкн (Лиджиевы Баһ Манланас, Алешан Булһна садн) хамдан йовсмн. Сө хонад, маңһдуртнь һазаран һартн гиҗәнә. Ху һарувидн, күүкдтә-шуугтаһан. Ху ииглән-тииглән һазр хәәһәд йовҗ одцхав, хааран одхмб бидн, күләһәд бәәхгов. Нег согту орс залу һазран хулдсн улс гиһәд му келҗ. Дольҗан Байн өмнь депутат йовсн.«Ятебе<…>һазранхулдснулсгиһәд,милицдавадйовҗодв.Вокзалынөнцгтмилицин гер бәәҗ. Ора болҗ одна. Һаза ода хама хонхмб. Тиигчкәд мини хойрдгч күүкн гемтә билә. Новосибирскд эмнүлхәр седләв. Үлдтн гилә эмч. Мана ээҗ: «Зуурчн эмч бәәх. Йовхмн», – гиҗ.

Күрчирләвидн.Күүкмгемтҗәнә,һазаяһҗхонхмбдәрк,дәрк.Хойртабилә,хойрөөндән күрәд уга билә. Тиигәд ху энд-тендәс ирәд, күүндәд авчксн. Көлгн маңһдуртан ирх болҗана. Нег эҗго земләнк күн уга тас, хайчксн. Күн хɵрн тавн копеек авад, хонтн гиҗ. Маңһдуртнь машин ирәд, мадн Пимено-Чернид ирүвидн. Подкопаев гидг ахлач бәәҗ. Меддг юмсд бәәҗ, ээҗ юмсд. Сәәхн бәәдлтә. Мал хәрүлдг әмтн кергтә болсмн.

Тиигәд ирн-бун сулдхҗ. Күргн ахинкн, Хлебан гер-малта бәәҗ, көвүн билә. Дольҗан Алешанкн, түүнд Маша гидг күүкн тенд өңгрв, ода нам мартчкв. Удан күүкд уга билә. Хөөннь Гена һарад, Генан дару күүкн билә. Шарашкиев Савиляхн, ода кен Коля эләд, Шуура бичкнь. Гемтдгобиләл,тиигәд.Гемтснчигнуга.Тербийньторһнкиилгәргемтлдәдэдн.Терманакүүкн өңгрҗодвтиигәдтенд.Эмчдодхмгихлә,наһцэгч,Хлебанаэк:«Мадниггемавчирвгих,гиһәд келхм биш», – гиҗәнә. Тиигәд халу дɵрәд, шуд иигәд шатад бәәнә. Андюшт келҗәнәв, үкҗәнә гиҗәнәв, эмчд одад ир. Эмч ирәд, тер укол өгсинь, тер торһн киилг барзаһад һарч ирв. Эннь үкҗ одв. Халун гемәр үкдм биш, уколар яһчкҗ. Тиигәд, арвн хойр хонг күрсн уга хойр җилдән. Келтә-амта күүкн билә. Тиигәд үкҗ одв.

Ой, дәрк, ирн-бун эдн әрк уулдад, тер садиктән. Бичкн Муутя нег өвгн. Цәвгәтә хамдан билә. Кенә элгн бәәсмб. Монтькан Ноһан Шарашкиев. Шууран экнь (Наранова (Шарашкиева). Энчн Манҗин Пүрвән күүкн. Манҗин Дольҗан ахиннь күүкн. Дольҗаннь Алёш, Пүрвәннь Ноһан, Доштананнь Юлһа. Тиигәд әрк уулдад эдн дәрк, дәрк, Пимено-Чернинд ирчкәд. Юмн уга, ор өгсн. Хамг юмн контейнерәр ирәд уга. Тиигәд көдлмшт сурҗана. Подвалд боднцг түүх. Күүкән үлдәчкәд би, ээҗ әрк ууҗасн биш, йовҗ одлав. Ирхлә, халу дɵрәд, наһц эгч согту: «Чинән күүкнәс көлтә, мини дү күүкн үкчәнә», – ээмәсм татад, ханцасм буулһчкув. Ода яахув, өнчн күн, кенд келхмб. Тиигәд, ииглдәд, күргн ах әрк уудго билә. Тиигҗ яһдг күн биш билә. Цөн үгтә, таслчкад, күүнлә дала дуһардго. Әрк уудг күүнд дурго билә. Бас һаза хәәһәд йовҗ одсн.

144

Тиигәд мана аавд ахлач отар өгч. Күүтрин захд земләнкд бәәх. Минән дурм уга болҗ одв, түүнә хөөн. Би салу бәәхв гиҗәнәв. Салу хама бәәхмб. Күргн ахинкн орсин кухнд бәәвүв, хавр күртл. Хавр болад, эдн март сард нааран ирцхәв. Саак энд ирхлә, саак бәәдг гер угаш. Хальмгуд хуһар энчн тәвн нәәмдгч [1958] җилд ирлә. Ирәд, эн шин больниц бәрәд зогсачксн, эн больницд бәәлә. Хөөнь орсмуд нүүһәд, сулдад одсн гермүдәр орцхав. Мадн нааран тәвн доладгч [1957] җилд Пимено-Чернинд өвлзҗ һарад, март сард күрч ирүвидн. Ирн тер җилд эзнә мал хәрүлүвидн. Оконов Клим, Андюш, би хамднь.

Тиигәд, тиим юмн билә.

(Келснь Манджиева Мацг Санджиевна, Сарпан район, Шарнут. Бичҗ авснь Лиджиев

М.А.)

СИВРИН ТУУҖ

Сибирт нәәмтәдән йовлав. Тенд одад, мадниг Абганерт авч одад, келн-амн уга улсиг вагонд түлкәд, орулад, киитн вагонд тавн хонгтан харңhу юмнд суулhв. Тегәд арвн тавн хонгт хаалhд йовувдн. Үксмдн үүд секхлә, hарhад шивәд йовулчкдг билә. Тиигәд-тиигәд йовҗ, Новосибирск областьд, Купинск районд күрүвидн. Тенд күрхләг, дәкн киитн баньд орулҗана. Киитн баньд орулчкад, цанд суулhчкад, тегәд көрәд, үкәд йовхгов. Норч одсн улс. Тиигәдтиигәдйовҗ,мининегахморскелтәбилә,школдорҗасн.Терахморскелтә.Орсгергчүддахад, уулядйовна.БичамагҺәрәдахнав,гинәв.Дахад-дахадйовҗ,hучнөркнегколхозорувидн.Тер нег колхоз орхла, хойр уульнц, энднь нег колхоз, тенднь нег колхоз бәәҗ. Киитн герт орснь, шуд көрлдәд, үклдәд бәәнә. Күүкднь овалḣата үкҗ одсн.

Ода яахмби? Иддг хот уга, өмсдг хувцн уга. Мана экмдн, дәкәд нег авh бергн өөмс келә, даладл өөмс үвлд кедг. Тер өөмсән өмсчкәд, деернь мишгәр ораhад көдлв. Одак көл нүцкн,туфлта,башмгтакөлдәдйовхгов.Тадн«людоеды»гиҗәнә,күиддг.Одакорсмудгергән, күүкдән оньслчкад, мадниг зарв.

Би хойр җилдән бәәвв. Арвта болхлаг, намаг көдлгв. Нег бергм, эцкиннь дү бер, арвн хойр күн одсн, хот кедг күн уга, энд-тендәс юм авад түлх, тегәд иигдм, сәәнә орнд төрг. Орс аашна гихләг, солом тәвчксн, түүнәсн бууhад, сууhад авчкдмн. Деерәснь орҗ ирәд цокна, цокхла, тер бергм келҗәнә: «сун деевә, сундг деевә» гиhәд, йовдг арh уга гиҗәнә. Тиигчкәд, одак hархлаг келнә: «Цаадкчнь йовби?» «Йовб», – гихлә, босад, маднд хот кех кергтәлм, арвн хойр ик-бичкн уга. Тегәд босад, хотан кедмн. Аашхлань, саак ода бултх, сууhад авчкгов «Сун деевә, сундг деевә», – гиhәд. Тиигәд йовад, hурвн җилдән мадниг иигәд асрв. Дәкәд көлтәhинь медчкәд, көөhәд авхгов, цаснд.

Цаснд күүкд улс иим ахрхн шалврта, одак берз, девл, уйдг дорань тәвчкәд, мод чавчдг билә. Модыг чирәд эс даахлаг, цокх, одак лазунк [лоза] гидг бура белн. Тер нуhрлҗ корзинк гүрдг бура. Тегәд келдг келн уга. Ода арh уга, нег-негнәсн түшүләд, одак модан зөөх кергтә. Моднас одак йовҗ эс чадад, босҗ эс чадад, түлкәд, уңhачкад, цасар дарчкдг. Дәкәд түлдг түлән уга, бүчр авхас биш, юм авдг арh уга. Нег гергн, әвртә гидг гергн бәәсн. Бүдүн модыг чавчдмн, чавчад-чавчад, модн зорhс hархгов. Терүг мишгт кеднм. Мишг дүүргәд, герт авч ирәд түлх кергтә.

Ус өгдмн биш. Цаснас авх, гертән орулчкад, тер цасыг ундасхла, дәкәд көклдәд, үклдәд, ханялдад бәәв, чавас. Тиигәд йовҗ мод сиинцдән овалдг биләвдн, арhан барад, көрә hазрт чавчдг арh уга. Ик зовлң үзүвдн. Нег дәкҗ цуhараhинь цуглулдмн. Көгшн өвгдиг, нег арвн өвгн, наадкснь цуhар гергчүд, наадкснь әәрмд йовҗ одсн. Тегәд ода өвгдиг алхар седҗәнә. Алхар седсн бийнь, хәәкрнә, босад бәәнә, нег-негнәсн босад, түшәд, түшлдәд-түшлдәд бәәҗ, хойр өвгн үкв, наадкснь ирв. Тиигәд торлдад, әмд hарв тедн. Би түүнә хөөн «Хәәкрәд, орсмуд, көөhәд алвчн, / Хоңhрин ачнр хәәкрәд, дуулад hарч ирв» – гиḣәд ду hарhлав би.

Тиигәд, тиигәд йовҗ одакс кесг җилдән муулян эдлв, тер гергчүд. Долан-нәәмн күүкдтә бәәнә,хошад-hурвадчнкүүкдтәбәәнә.Эмчхәләҗәхш.Эмчөөрддмнбиш.Тернорминхошадзун грамм, хойр-ḣурвн зун грамм зарм өгдмн. Өгхләг, гилән халат өмссн орс гергчүд ирдмн. «У вас

145

воши», – гиhәд, үсинь хәәчлдмн. Хәәчлхин төлә одакас [зармас] утхад өгх кергтә. Тиигәд авад йовҗ оддмн. Бийснь ю идхмб? Тендәс көдлмшәс гүүhәд, хоосн хәрхлә, күүкд, аман аңhаҗах. Зууран боднцгин хәльс түүдмн. Боднцгин хәльсиг авч ирәд, уhадмн биш, тер кевтнь чанад, буудя деернь невчк хаяд, одак күүкдтән гесинь дүүргхәр. Тегәд хөөннь мөстә буудя өрчдән дүрәд, кеhәд, көлдән кеhәд, бееләдән иигәд кеhәд, бөгдилдәд, күүкдтән авч ирдмн. Түнгән иддг арh уга. Хала деерән хуурчаhад, түүкә буудя идхлә, гемнәд идцхәх, түнгиг хавтхднь кеҗ өгчкәд, көдлмшт hарна.

Нег бичкн герт долан-нәәмн өрк-бүл бәәдг. Энд-тенднь шуhуд суух. О, «Аак!», – гиḣәд хәәкрдмн, хәәкрхләг, аакм: «Намаг иртлм күләҗәтн, бичә уультн, бичә hартн», – гиhәд келдмн. Орад аашхла, тосдмн. Зууран хулхалҗ авсн невчкн боднцг бүсдән боочкад, бийнь идлгон, тер күүкдән асрхар, көрә боднцг хулхалад, хоосн харҗңнулад иддг билә. Идәд, көөркс, гесән теҗәhәд, тиигә бәәтл, халун өвчн ирв. Тиф гидг гем. Тиф гидг гем ирхлә, арh уга. Улм дәкәд үклдх, эмч хәләҗәхш.

Эн Кичкә Намка дөчн дуунад манахнас бәәдг билә, дәкәд Җамб гидг лам бәәдг билә. Тер Җамб зун хөрн долатадан өңгрв. Тегәд тер өвгн, ик лам, гертән сууҗ меддг. Өдртнь Намка үкр хәрүлх, өвс түүх, одак эм кедг, тер өвгн, ик лам, тер өвс уух-уухар боочкад, тер Намкаг сө тәвдмн. Сө Намка ирнә, гүүснь чигн, нисҗ ирсн чигн медгдхш, мөр уга, альдаран одсинь медгдҗәхш,чонгидгюмнө-шуhумодндотрдүүрң.Терөвгнуланмөңгөгәдтәвдгбәәҗ.Моднь чигн уга, нисҗ йовдгла әдл гүүhәд бәәҗ.

Тер ɵвгн Намкад, дәкәд нег сурhсн көвүнд келҗәнә. Тер көвүдиг даңгин йовулдг бәәҗ. Тегәдтерөвгиг,ташрсуухөвгиг,Намкаасрдгбәәҗ.Бийньдалаачнр-җичнртә.Икнүкмалтчкад, тенүнд үкр сааhад, чолун чугун гиhәд бәәсн, тер чугунд үсинь бәәлhәд, деегүркнь асҗрҗ өгдг бәәҗ.Терэврәнньэкдәнкөгшәхойрт.Тиигәдмаднигәмдавв.Манахнзахдбәәсн,саакманахна бергнодакигхуваhад,өгәдтәвхгов.Гүүhәд-гүүhәд,одакснегндньөгчкәд,негндәнөгәдйовҗах, тиигәд әвр нөкд болв. Тииглдәд-тииглдәд бәәҗ, мини экиг, күштә чидлтә күн билә, өвгн уга, залусинь авад йовҗ одсн, тегәд тер экиг теермд көдлгв. Теермд буудя зөөх, өдмг келгх hуйран авч одад, мишг hазрас авад, үүрсн кевтән деегшән hарад йовҗ оддг билә. Тегәд нер өгәд бәәнә.

Хальмгуд хуhар орс нерн уга. Боовш гидг билә, мини экиг. Боовш гихләг, цааснд бичгдҗәхш, танд Бося гидг нер өгнәв гиҗәнә. Сән орс келн уга, намаг Баканиха гитн. Нааран иртлән Баканиха гив. Кесг әмтнд теҗәлән өгв. Амбарт көдлдмн. Зав. складын помошник. Оньсан сөөд өгдмн. Одак буудя сеять кех, өгхләг, хаhрха биш мишг авцхатн гиhәд, мишгиг хәләhәд, өгәд бәәдмн. Одакс амбар секхлә, буудя авхла, орс күүкн, кладовщик, мини экнь нөкд болдг. Тегәд тер гергчүд шулун-шулунаснь, чидлтәhәснь тәвдмн. Тадн авч ирәд, өлн улстан өгтн, бийстн идтн гинә. Одакиг тедн авч ирәд, манахн складас хол биш бәәдг биләвидн. Тегәд авч ирәд, түнгиг яhдмн. Тер әмтнә йовсн ормиг бөглх кергтә, тегәд кесг әмтнд теҗәл өгв. Тиигәд тер үкринь сааhад, күүкдтән өгәд, тер авh бергн цә кеhәд, буда кеhәд, харҗңнсн буудяг шиләр үүләд, өткн тиим юм маднд өгдг билә. Ода яахв, бодцгин хальснас деер болхгов. Тиигәд,идлдәд,муулянэдләдбәәтл,тендәстедньэмөгәд,Дади,Намка,Җамбhурвн.Тегәдгем уга бәәввидн. Гем уга бәәхлә, дөчн доладгч [1947] җилд ахм ирв, әәрмәс. Дөчн доладгч җилд мана бәәсн колхозд арвн хойр залу ирв. Тедн зәрмнь hарнь шавта, көлнь доhлң, тиим әмтс, ху партин билеттә, одак орсмуд хооран цухрад бәәв невчкн. Гүвддгнь уурв невчкн. «Тадниг нааран көдлгхин төлә авч ирв. Вы – людоеды, враг народа, вредители», – гиhәд келдг билә.

Ода тиигәд үкләсн hарад, мини ахм хойр комбайнд көдлв. Тенд көдләд, нег штурвальн бәәҗ. Тер хальмгудыг цокад, алад бәәдг ахлач билә. Тер ахлачиг ахлачас hарhҗадгҗ, талдан ахлач орулхар. Тегәд келҗәдгҗ: «Штурвальн пойдешь», – гиhәд мини ахд келнә. Мини ахм хойр комбайнд хойр рычажн трактор чирҗ авх. Одакиг авна. Авад, көдлгәд, көдлгҗәhәд, дәкн намаг келҗәнә: «Чи муурад үкчәнәч, нанд штурвальн ор», – гиҗәнә. Би дү күүкән штурвальнд авнав, гиҗәнә. Арвн тавта. Тер орст келҗәнә: «Иди там, перекури. Пускай она ездит за тебя»,

–гиҗәнә. Генткн тер орс хәәкрәд, чишкәд босҗана.

–Яhвт? – гиҗәнәвдн.

–Яhув, яhув, энд сууhад ардкм шатҗ одв.

146

Кислота бәәҗ. Кислота гиhәд, юмар бүркчксн. Тер орс стул гиhәд, деерәснь сууҗ. Терүг суулhҗ авад, буудя зөөҗәсн мөрн тергәр Купинскд авад йовв. Нә, тиигәд, тиигәд йовҗ, нег үндсн уга залу hарв, Ази гиhәд. Тер Ази әмтиг хулдад йовдг бәәҗ. Эннь враг, эннь такой, эннь тиим юм hарhҗ авла гиhәд, ховлад, нег кү өгхлә, хойр зун арслң өгдг бәәҗ.

Нег хүрм кеҗәцхәнә. Будаhан келдәд, нег hуйр теермддг болв теермәр, хүрм кеҗәнә. Одак залу ирчкәд, hаза ярндгта тергн деер кевтчкәд, бииләр бийән шааhад бәәнә. Арсим өргҗәhәд бийән шааhад бәәнә. Тегәд, намаг эдн алчкв гиhәд, цусан hооҗулад, больниц, сельсовет орв. Мини ахм келҗәнә: «Энтн бийнь бийән шааhад одв. Энтн бийнь враг болҗана»,

–гинә.Цаньшааҗахш,арсиньшааhадбәәв.ДәкәдкүштәюмБеләнәзеүзүлв.ТегәдтерБеләнә зе Намканд одна. Одчкад келҗ: «Чи нег үкр нанд ас». Сүл цагт өрк ик болхла, саадг үкр, нег hунҗ өгдг билә.

–Нандчн өгдг арh уга, энчн нүцкн, өнчн күүкд, эцкнь дәәнд одсн, – гиҗәнә. Тиигхләг:

–Сән бәәҗә, – гиhәд йовҗ одна.

Тиигҗәhәд өөрнь охранта, милиц сууна, тегәд Җамб лам йовхлань келҗәдгҗ:

–Эй, наар-наар, – гиhәд, көвүдәр дудулад бәәнә.

–Яhв? – гинә.

–Иигәд келәд, үкрән өгсн угав, сән бәәҗә, – гив.

–Энчнчамагмаңhдуртанарданхәләшгоюмндтәвхәрбәәнә.Чиүүнәснхәрәд,цә-мәәhән уучкад, хувцан сольҗ өмсәд, нег орс үкр авад ал. Бийчн бичә ал. Хойр көвүг өгнәв.

Хойр көвүн, бийнь нег ачан өгч, дәкәд Борлга Эмеге нег көвү өгч, гертә-малта залус. Эднд hурвад җил өгх, чамд арвн җил өгх гиҗәдгҗ. Би яахув, гиhәд уульҗадгҗ Намка.

–Бичә, би суунав. Әмд чамаг иртл, хәләнәв.

Тегәд Намкад арв өгәд, тер көвүдт hурвад өгв. Тер көвүд негнь юм уядг дасад ирнә, негнь модна ур дасад ирнә. Намка үлднә. Дәкәд Намка ам эс гинү, тиим юмнла харhад, долан җилзовадирв.Одакөвгнхәврhәрньюмүүрлдәдйовад,хәрәдйоввчнүзддгочнтедниг.Терɵвгн иртл хәләнә.

Тәвн дөрвдгчд [1954] Намка ирнә. Долан җил сууhад, ирәд, тәвн тавдгчд көвүм hарна.. Көвүн hархлаг, Намкаг дуудулҗ: «Чи Хамба гидг нер өг». Школд орхла, Дамба гиҗәдгҗ. Хамба лам гиhәд бәәҗ, кезәнә. Ода бәәнә тер көвүнь. Тиигәд одак тәвн зурhадгч [1956] җил бийнь бурхн болҗ одв, тер Җамб лам, зун хөрн долатадан күрсн өвгнлм. Намкаг дуудад келдгҗ:«Чимини бурхдавадйов, чиhазртанкүрхч,биодайовхв»,–гиҗәдгҗ.Тегәдэн hазрин hурвн бурхан Намкад өгч. Намкад өгәд, кесг тиим җодв, эдлҗ йовсн юман өгәд келҗәдгҗ: «Намаг сәәнәр орша, би өрүн өмн йовхв», – гинә. Тегәд Намка, хәәрхн, тер көгшәhән оршаhад, Намкаг бурх авсинь әмтн медчкнә.

Нег-негән хулдад, саак Намкаг түүрмүр чирҗ авад hарна. Чирәд, ода яhдв гиҗәhәд, экиннь девлин ханцинь боочкад, экиннь ханцнд тер бурхиг нааран иртлнь бәрҗ. Энднь ирхлә, шуд даңгин бичәд, мууднь орад бәәҗ, йовҗ одв. Ода яахмб? Ода Намка эрт йовв.

Зу күрәд йовв. Тер бийнь заглюн гүүhәд бәәдг. Тиигәд эн hазртан тәвн доладгч [1957] җилдән ирчкәд, үнд нег шавр гер бәәнә. Нег гер бәрв. Дәкәд цүврлдәд бәәҗ, хальмг уульнц энчн болҗ. Фундамент уга, мана гермүд энчн. Фундамент уга юмн эн гермүд. Цемент гисн медҗәхш.Модньбосхчксн,hазакиньшалддгбиләвдн,ораhинь,хулстәвәд.Ирчкәдәврикзовлң үзв.Түлдгюмнго,иддгхотго,саак,тендәссоломтамишгүдбәәнә.Сегсрҗәhәд,мишгүдәнавсн, бичкн өсҗәх юмсан авад, ораhад авсн. Тегәд тавн әңгин хурл энд бәәсн, энтн гер уга билә. Хурла бәәрн эн. Тегәд Намка келҗәнә: «Эн гериг, хурла бәәриг тараhад хайчкх», – гинә. Мана хурл энд билә. Ода школ бәәсн ормд. Эн школ бәәсн орм цеврләд, юм-күм умшад, далн негдгч [1971] җил эн школыг бәрв. Мини ах Сельсоветин ахлач билә, дәкәд түүнә хөөн нег орсиг орулла. Тегәд бәрәд, эн школыг босхв. Тер школыг босхчкад хайчкв. Шалдар уга школ зогсна. Тегәд мана директор намаг дуудҗ авад келҗәнә: «Чи эн школыг бригадарн шалд». Ода яахмб? Эврән партин депутат күн гиhәд, болшго болад, тегәд йовув.

Залунь – деед ламинхн күн. Би Барунав. Үнд hарлав, үнд хәрү ирәд бәәнәв, ясан үнд хайхмн болхгов. Санджиев Леня, Санджиев Таня, Коля, Оля, Тома, зурhан күүкдтәв. Би болхла

147

Тося гидг нертәв. Күүкд hарлго, көвүд hардг билә мини эцкәс. Ик ламд одад, намаг сурҗ авч. Терламкелҗәдгҗ:«Күүкнhархла,орсэмгэккетн»,–гиҗәнә.ТерэмгнәнернТосябәәҗ.Тегәд Тосягидгнерөгснбәәҗ.Дәкндалдгч[1970]җилнамагпартьдорулв.Партьдорулхла,нандhар тәвдг арh уга, хоосн. Өвгн Санджиев Ноха Найминович гидг күн билә.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц. А.)

ААВИН ТОДЛВР

Мини аавин нерн Лиҗин Бадмин Шуура, 1932 җилд төрҗ һарсмн, Цаһан Нур селәнд өрк-бүләрн тавн күн бәәҗ. Цуг хальмг улсла әдл, бас тер һашута цагас авн – 1943 җиләс бар сарин 28-с кесг зовлң үзсмн. Тер цагт аав зурḣадгч көвүн. Аавин келсәр, 1943 җил бар сарин хɵрн нәәмнлә, өрүн тавн часла мадниг орнас босхад, ḣурвн салдс орҗ ирв. Шулун гидгәр хувц-хунран баглтн, гиҗәнә. Баав салдсмудла күүндәд, тедн келҗ: «Тадниг хол киитн һазрур йовулҗана, мал бәәхлә, нег бүрү алад авад йовтн».

Тегәд, нег көл махнь салдсмудт өгәд, наадкнь авад йовсмн. Тер асхн машин деер ачҗ авад Абганерово станц тал авад йовв. Тенд буулһад, сөөннь өрәллә товарн вагонд ачад, альдаран йовҗахинь чигн күн медхш. Кесгнь киитн вагонд гемнәд, сәәһән хәәсмн. Оршадг арһ уга, цуһараһиньнег вагона шуḣуд баглаҗаһад,поезд зогсхла,хайх. Хаалһд кү һарһдмбиш. Тер хаалһд эк гиигрв, һурв хонад [нилх] өңгрҗ одв. Нилх биш, бүдүн улс тер киит, хот уга, даасн уга.

Авч һарсн махн, хот чилв, хая-хая поезд зогссн цагла, шулун гидгәр һарч гүүһәд ус, цас авад, вагонд төмр бешт бүләләд уудг биләвидн.

Кедү хонгт йовсан медсн угавидн. Тегәд, мадниг Красноярский крайин Ужурск районд авч ирәд, ик герт цуг хальмгудыг орулад, тендән кесг хонгтан бәәвүдн.

Тендәс, мөр цанар мана өрк-бүл, дәкәд кесг өрк-бүл «Солгон» гидг колхозд авч ирв. Манабәәдггеринтерзиншилдаңгинорскөвүдмелцокадхамхлчкдм.Хальмгулстдургоболад. Иддг хот уга, би, дәкәд Бамба гидг көвүтә «Чапаев» гидг селәнәс хот хәәһәд биләвидн. Бамба орс келтә билә. Бидн ду дуулад, хот сурҗ авдг биләвидн. Зәрмнь мадниг көөһәд һарһчкдмн.

Яахм гиҗәһәд, тер колхозд көгшн улст модд көрәдәд, зөөҗ өгәд, тегәд маднд өдмгбоднцг өгдмн. Тиигәд өрк-бүлдән дөң-туссан, бичкн болвчн тус, күргдг биләвидн.

Тиигәдбәәтл,эцкконюхаркөдлв,зугкомендант«Ужур»талдуудад,леспромхоздɵ-шуһу моднд модд көрәдәд, овалхар йовулчкв. Зуг, му цагла бас сән улс харһдг бәәҗ! Комендантын нɵкд Бадмаев Максим күүндәд, эцким «Учум» совхозд хөөч тәвх болв. Мана өрк-бүл: би, эцк, эк, Санҗ ах, Мацг дү күүкн – мадниг «Чолун» гидг һазрур йовулв. Эцк хөөчәр көдлв, би ахтаһан нөкд болувидн.

1954 җилд би Гер-мал болув, авальм – Альма Убушиевна. Дɵрвн сара трактористын курс чиләһәд, тавдгч фермд көдлүв.

1957 җил, февраль сард хург кеһәд, хальмгудыг һазр талан нүүтн, гив. Тер йир сән зәңг соңсад бидн байрлад, хаалһдан белн болувидн.

Волгоградск областьд ирәд. Тендәс Абганерово одад, түүнәс «Лиҗин Худг» гидг фермдан ирәд бәәвүдн. 1965 җилд Цаḣан Нуурт нүүҗ ирүвдн.

Дорас өсч йовх баһчудт, мадн үзсн зовлң бичә үзгдтхә, – гиҗ аав келҗ дуусв. Тиигхд аав далн нәәмтә бәәсмн.

(Келснь Санджиева Бэлла Александровна, 1969 җ., Баh Дөрвдә район, Унhн Төөрәч. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

СИБИРЬТ ЧОН ӘМДӘР БӘРСНӘ ТУСКАР

Мини авh конефермд көдлв. Ик адун. Тер аду хәрүлх, хошад-hурвадар мөрдүдинь чон идх. Тегәд Бамбан Җанҗа гиhәд хальмг залу адуч билә. Манахна көвүд хамдан бәәхгов. Авhм

148

мөрнә килhс хәәчләд, хаяд бәәнә. Мини экм келҗәнә: «Тер хәәчлсн юман авад ир». Тегәд мини эк кузньд одад, нег төөлг кеhәд, авад ир гинә. Мини эк сөөд терүг томад, долан метр арhмҗ кенә.

–Аак, ю кенәт? – гиҗәдгҗ.

–Чамд кеҗәнәв. Эн арhмҗар эмнг мөр бәрдмн, чон бәрдмн, – гиҗәдгҗ.

Негдәкҗhанцарнйовҗ.Һанцарнйовад,адугхурачкхлаг,негчонмөрнталбиш,бийтал дәврҗәдгҗ.Одакаакинкеснарhмҗанүксэмәләснсуhлҗавад,келсәрньшивәд,аманаңhаҗасн чоныг өмнәснь шивәд, амнднь тер төөлг орҗ. Татад, әмдәр авч ирнә одакиг. Әмдәр көтләд авч ирәд, тер чоныг конторт авч ирхгов, конторт авч ирхләг, орсмуд әәлhҗәх, орсмуд кошелкд суулhҗ авад [йовҗ]. [Дееснә эзнь] келҗәдгҗ: «Ты смотри, мой веревк не бросай».

Теднә хойр давхр конопляḣар гүрсн деесиг модар зуулhҗ авад, [чонын] амнднь дүрәд, таг кеhәд, бооhад тәвнә. Вот калмык, гиҗәдгчн. Тиигчкәд тер районд авч одад, одак әмдәр авч одсн күүкн чон бәәҗ, зоопаркд авад, ахлачд дала мөңг өгнә. Авhинм көвүн тиим күштә зөргтә бәәҗ.

(Келснь Санджиева Анастасия Хактаевна, Көтчнрә район, Алцңхут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Надбитов Ц. А.)

АРВН НЕГН НАСТАД СИВРТ ЙОВУВ

Экм җирн дөрвтәдән ɵнгрҗ одла, январьла. Омская область, село <…> ирүвидн бидн. Тендән апрель сард түрүн пароходар ирсн. Экм мясокомбинатд көдлдг билә, эцкм дөчн ḣурвдгч җил [1943] дәәнд [йовла]. Ода яһҗ келхв, юн бәәсинь. Днепропетровск область, Елизаровск район, село Рясное гиһәд, тенд өӊгрв.

Хөрн тавн җил болад, дән чиләд, бидн олувидн эцкән. <А еще> хойр җил өмнән, дән чилснә хөөн, тегәд бидн одлавидн тиигәрән. Мини һаһам, эцкинм дү күүкн Галина Чудутовна, эцкинм дү күүкн Мария Чудутовна, би хойр көвүтәһән бидн одлавидн.

1943 җил декабрьла нанд арвн негн насн билә. Арвн нег настадан Сиврт йовув. Мадниг хөрн доладгчла, декабрин, мадниг эн негдгч школд [цуглулв]. Һурвдгч класст би йовлав. Йовҗ йовхла, багшин көвүн, неринь медхшив ода, тер көвүн үр көвүндән келнә:

–Хәлә, тер машид үзҗәнч? Үзҗәнчи машидиг, судубекке [студебеккер], тер американск

машин.

Тер <…> бәәсн һазрт ода цаһан гер бәәнә, эн туст, тендән машин зогсчана. Үзҗәнчи машид, – гинә.

–Үзҗәнәв.

–Эн машид хальмгудыг йовулх, гинә.

Тенгинь сонсчкад би, һурвдгч класст сурчах ода би бичкн, портфель иигәд тер неразливайк чернильниц бәәсн, иигәд, уста боолḣата портфелян гүүҗ ирүв гертән. Экдән ирчкәд, би келҗәнәв:

–Багшин көвүн келв, эн американск машид мадниг йовулх гив. Экм келнә:

– Күүкм мини, уга, маниг йовулшго, эцкчн дәәнд бәәнә.

Мана эцкм дәәнд йовла. Тегәд, асхн партийн собрань болҗ, тер партийн собраньд умшч тер бичг, хальмгудыг йовулх Указ. Тер партийн собраняс манахна таньдг залу, Бакинов Дмитрий Васильевич гиһәд, ирәд, минин экд келҗ: «Белд, хальмгудыг йовулхар бәәнә».

Би,бичкнкүүкн,унтадкевтнәв.Өрүнодактавнталтахсирв(тенд,Кумскд<эцкм>чабан билә). Тер хөөһән алҗ. Мини экм энд, Башантаһас [Кумскд] йовад, <…>.

Өрүн босхла, экм [уга]. Экдм дɵчн негдгч җил [1941] хө заала. Тегәд тер хөөһән оч алҗ, хаалһд хот авхар. Сөөни дуусн унтлго, хамг юман цуглулҗ. Сумк юмс уга, тегәд хамг юмсан цуглулад, бәәсн хамг юмсудан авдрт белдчкҗ. Тиигчкәд хаш чанҗ. Бидн тер хашан идснчн угавдн. Тер салдс көвүн ложкар хашиг идәд бәәнә, иигәд хәләһәд бәәнә. Үүдн секәтә, тер хораг йовад хәләһәд бәәнә. Тер авдрт оксн юмсудыг һарһад, полд тараһад хайна, бу хәәһәд,

149

салдскелнә:«Тадн эн хамгюмсуданмишкд дүртн, зөөхдгиигн болх». Тегәдэкмхамг юмсудан мишкд дүрәд, тиигәд нүүвидн.

Ирхлә, негдгч школд (би тенд сурчалав) авч ирхлә, күн уга. Һанцхн эцкинм авһнь Намысов Җуһу Намысович гиһәд билә, партийн күн билә. Тедниг авч ирҗ, тиигчкәд мадниг авч ирсн. Минән (девичья фамилия) Намысова Ефросинья Чимидовна. Хойр күүнә өрк-бүл түрүн авч ирв.

Поезд,киитнпоездавадйовб.Иигәд,нар(нары)бәәсн,суувувидн.ТерБакиновДмитрий Васильевич, мана эк намта, авһ бергн, тер өвгнә дү бернь хойр үртәһән, Намысова Альма, Бадмаева Мамуш хойр көвүтәһән, тиигчкәд нег көвүнь цергт бәәсн. Экм, поезд зогсхла, ус авч ирдмн, кипяток, өдмг, тегәд маднд хувадг билә.

Омск область, Озово селод [биләвидн]. Тегәд тендән бидн апрель күртл [бәәсн]. Мөсн көндрхлә, маниг пароходар Ханты-Мансийск национальн округд, Тюменск областин Самарово селод авч ирв. Экм – комбинатд, би школд ордг, һурвдгч класст. Бек уга, ручк уга, дегтр уга, марганцар бичдг биләвидн. Хальмг күүкн би һанцаран сурлав. Хальмг күүкиг кен гертән орулхмб? Намаг күн гертән орулдго билә.

Тегәд би тенд, Самарт, тәвн хойрдгч [1952] җил күртл [бәәһәд], долан класс чиләһәд, көдлмш кехгов би, лесозаготовкд, комбинатд, рыбораздельщиц, весовщик, тооч болад кɵдлүв.

Экм <…> шикр би авдг биләв. Азовд эцкинм хөөт эк, авһм билә. Би эктәһән биләв. Мамышева Хамра билә хойр күүктәһән, Мацакова Рая дү күүктәһән, Шар ээҗ билә, мартчкв фамилиньода.Битавнчасласердгбиләв.Экмүкрсаадг,биөдмгиночередьдзогсдгбиләв.Өдр болһнмадндкарточкаршикрөгдгбилә,горохөгдгбилә.Шикрәнхулдад,өдмгавдгбиләв.Тавн дуунад тиигәрән, тавн дуунад хәрү, школд одтлан нег суулһ боднцг түүҗ авдг биләв. Ирчкәд, боднцг хулддг биләв. Нег котелок, үлдсн хойр-һурвн боднцг эктәһән чанад иддг биләв.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Западный район, Кумский хутор, Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ХУВЦ-ХУНР АВСН УГАВИДН

Маднигшколдцуглулв.Хувц-хунравснугавидн.Эцкбүрүалад,давслад,кадушкдбәрдг, <тер> үлдв. Давслад, чанад, ишкәд, гүзәнд чиксн махан авла. Бичкн-бичкнәр авад, болһад, далн-найн әмтн вагонд, зәрмнь хоосн. Тосан, хәәлсн тосан банкд авад йовла, цаһан тосан.

Поездар Омскд авч ирв.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна. 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск (Башанта) балһсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

СИБИРЬТ ЯҺҖ БӘӘСӘН МЕДНӘВ

Би – Белтшә Бухин Энян көвүмб. Бухаев Денислав Эняевич гидг нертә. Ода, Зулын хөөн, орса тавнла, далн нас күрхв би. Тиигхлә, эн далн насна туршарт яһҗ бәәсн гихлә, альд һарсн, альд бәәсән келҗ өгхәр седләв ода.

Дөчн зурһадгч (1946) җил бидн Сиврт <…>, өвләр би ода һарсн болҗанав. <Бозольск > рудник гиһәд Ачинск районд, Красноярск крайд тенд ода һарад, эк-эцкм школд көдллә, <эн> цагла Широклагин хөөн ирәд эцкм багшар көдлҗ йовла, тенд школд. Дәкәд тендән һурвндөрвн җил бәәһәд, цааранднь Алтайск крайд ирлә, бидн Зональн районд третий отделеньд мадн бәәдг. Бәәснь тернь ода землянк болхгов. Өрәл землянкнь һазр дора, өрәлнь һазр деер. Тиим землянкд нег хойр бичкн хора билә. Тер бичкн хойр хорад һурвн өрк-бүл билә. Мадн, мана эцк, би, дү күүкн, дәкәд тавн дөрвдгч [1954] җилд нег көвүн һарсн тенд. Дәкәд цааранднь болхла, мана авһ бергн көвүтәһән билә тер мана герт. Дәкәд мана көгшн һаһа хойр күүктәһән билә. Тиигәд хойр-һурвн өрк-бүл нег бичкн герт багтад мадн биләвидн.

Тәвн дөрвдгч [1954] җил нәмәг школд авла. Тернь нәәм күрәд, школд орлавидн. Долан наснь сентябрьт күцсн уга, тегәд нәмәг тәвн дөрвдгч җил школд авсн болҗана, тегәд һурвн сар дуту болв. Нәәмтәдән школд орлав би, көгшрәд гихов ода. Арвн йистәдән чиләвв би школан тегәд.

150