Хуучн үгд худл уга (1)

тусувидн. Тенд эк-эцк хойр көдлв. Би тенд ахнр-эгчнртәһән өсәд-босад, ахм энд сурсн, дүм тенд дөрвн класст орв. Би сурч чадсн угав. Балһснд бәәсн цагтан эврән гүүһәд, негдгч класст өрәлднь орад, дәкәд манахс ферм орад нүүв. Тенд би сурч чадсн угав. Эцкм фермд ирәд малд көдлв, экм энд-тенд, буудя-муудяд складт көдлв.

Сиврәс тәвн нәәмдгч [1958] җилин май сарин арвн зурһанд ирләвидн. Хальмгуд цуһар тәвн зурḣадгч җиләс авн экләд, хәрәд һарцхала. Цуһар хәрхәр бәәнә гисн зәңг һарад бәәв. Мана эцк зәңг соңсчкад, адһхмн биш гиҗ келҗәнә. Невчк бийән белдҗәһәд көндрхмн. Мана һазрт модн уга гиһәд, сүкин иш, биилин иш кеҗ авад хәрхәр белдв. Тегәд, тәвн нәәмдгч [1958] җилин май сарла долан-нәәмн үкрән авад, невчкн буудя такадан авад, боднцган авад нүүввдн.

Сар шаху хонгт поездар йовувдн. Мадн элгн-садарн ирләвидн. Тегәд энд ирхлә, тас негчнмоднурһдго,юнчнуга.Тегәдминиюу,ямаранһазрв,манахсдаңгинһазранбуульдгбилә, энднь юнчн урһдго бәәҗлмн, гиḣәд ах келдг билә, Хәрү Сиврән орий гиһәд экәсн уурлулдг биләвидн. Сиврт мана аавнр асхн хурхларн, даң һазран буульдмн. Хулсн гиһәд күүндхләрн, унтҗ оддг билә. Энд бәәдг цагтан хулсар гер бәрх, бешән түлх, малдан өгх, хулснас бахн кедг бәәҗ.Тегәдмаднтеднигсоңсчаһад,хоорнданкүүнддгбиләвидн,юнболҗахмбтерхулснгиснь гиһәд. Юңгад гихлә, эндәс нүүхләрн мадн бичкн бәәсн, хулсн гисинь меддго.

Тегәд ирхләрн, Чарлактад ирҗ буувдн. Тенд һазрнь сән гиһәд буувдн. Сиврәс ирхләрн, биарвннәәмтәкүүкнбиләв.Тендбәәһәд,тендәнхәрдһарад,нәәмнүрәнһарһад,өскәд-босхад, авальмветтехникболҗкөдлдгбилә.Дәкәдмалавад,хошткесгҗилдән,күүкдөстлкөдлүвидн. Тиигәд насн турш даңгин көдләд йовсн күмб.

Мини эгч Сиврт хө хәрүлдг билә. Би бичкн, дахад һарх. Эгчм юм уйдг билә, тегәд кеер һарчкад, уйх юман өвсн деер делгчкәд ишкдг, уйдг билә. Би болхла, тер хөөһинь хәрүлх. Тегәд би юучн дассн угав. Әмтн дуулхла, дахад дуулдв. Алтайск крайд бәәсн хальмгуд хурад, нәр кеһәд, дууһан дууллдад, бииллдәд йовдг билә. Мадн болхла, амрсн өдртән орсмудыг дахад, клубд одад, орс би биилх, орс ду дуулдг биләвидн тедниг дахад. Бичкн цагтан дассн дун тодлгдна. «Манурсн көк тег» гидг дун.

МанаЦаһанНуурткезәнәхурлбәәсмн.ТегәдЗулла,ЦаһанСарлаәмтнхурад,икмөргүл болдмн. Күүкд улс үсән, тосан авч одад, цәәһән чанад, тамин улан хәәсн гидг билә, тенд бүкл үкрә мах чанад, залус хурлд орад мөргдг, күүкд улс күүкдән авч одад мөргүлдг. Аавнр болхла бүкл сардан һарлго мөргүл кедг билә. Ода тер хурл уга. Тер хурлын ормднь мана баһчуд суврһ бәрв. Мадн ода чадсарн йовад, бас нөкд болхар, богинь хураһад, һазринь цеврлҗ өгүвидн.

Тер хурл бәәсн цагт, мана аавнр болхгов ода, хулха кесн күүнә зарһ тенд һарһдг бәәҗ. Тер цагт хулха дала болдг. Тегәд кесг дәкҗ нег күн хулха кехлә, тиигчкәд кесн угав гиһәд бәәхлә, тер харлсн күүһән хурлд авч ирәд, үкр алад, чиигтә үкрин арсан шар бурхна өмн делгчкәд, харлҗасн күүһән деернь зогсаһад мөргүлдг бәәҗ. Харлҗасн күүнд гергн, күүкд бәәхлә, теднән бәрәд мөрг гидг бәәҗ. Хулха кесн күн чииктә арсн деер дошад билҗрәд бәәхлә, тер күн авсн болҗ һардг бәәҗ. Юңгад гихлә, өрк-бүлән бәрҗ мөргҗ чадшго болад, нааран-цааран дошад бәәхгов тер күн. Тиигәд зарһинь кедг бәәсмн.

(Келснь Иванова Евдокия Манджиевна, 1940 җ. Октябрьск район, Цаḣан Нур. Талтахна бөксүд арвна күн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

МОРДСНА ТУУҖ

Сибирьт арвн һурвтаһасн авн арвн нәәм күртлән үкр сааһад, колхозин арвн зурһан үкр һарарнсааһад[йовлав].Өдртһурвсаахмнболҗана:өрүн,асхн,үдлә.Сибиринүкрмдтнямаран цатхлӊ, өвснь ик. Үкр саачкхла, бригадир ирәд, ардас йовад, тер үкрин көк хәләһәд, нег зун грамм үлдхлә, уурлдг билә. Ууляд, дәкәд одад терүгән татхла, нег исткан үсн һардмн.

[Бәәсн] Зимовниковск района доска почётд орув, түрүн ормд ḣарад. Тәвн зурһадгч [1956] җилд Москвад ВДНХ-д түрүн хальмг күүкн [орсмн]. Ю өмсч йовсанчн медхшв, нег дурсн чомда [чемодан] эгчм өгч. Хойр долан хонг тер ВДНХ-д гостиницд маниг орулҗана, би нег орс күүктә нег хорад. Дәрк, тиим юм үзҗәсн биш, үргәд, чочад әәҗәнәв, дәрк. Одак

161

персидск кевс-хаалḣ, дәрк, эңдән гилвкәд [бәәнә]. Зерклд [зеркало] бийән үзчкәд, әәһәд һарад гүүҗәнәв. «Ты что, девочка», – гиһәд вахтер сурҗана. «Ой, тенд юмн бәәнә, одад хәләтн», – гиҗәнәв. Ода тиим гәргтә цаг бәәҗл. Тер ВДНХ-д нанд медаль зүүһәд, һәәвһә юмн болв. «Ты будешь выступать», – гиҗ комсорг келҗәнә. Келх үг бичәд өгчкв. Дасад авчкув терүгинь.

Тату-тартг, гесндән чик хот уга бәәсн цаг. Медальтаһан ирәд, кир-нуһудан угаһад, гертән бәәхлә, учетчик күүкн ирәд: «Көдлмштән һар, сольх күн будаһан һарһҗана», – гив.

Бидн тәвн нәәмдгч [1958] җилд ирәд, хойр эгчм мордад, күн болҗ одсн, би эктәһән хойрурнСибирәснүүҗирүвидн.Ирәд,ВолгоградскобластьдДарганахуторгиһәд,йисндууна һазр мана Шарнудас, тенд апрель сард нүүҗ ирәд, тенд бәәсмн.

Наһц эгч, күргн ахмдн, авһ мадниг: «Энд бәәтн, хамаран однат?» – гиһәд бәәлһв. Күргн ахм «хальмг бригад» гиһәд, полевой бригадт механик көдлдг билә. Һазр хаһлх кергтә.

–Тара [тәрә] кех кергтә, чамаг би поовр [повар] авнав, – гив.

–Йовнч?

–Йовхгов ода.

Одад көдлүв. Түлдг юмн уга, арһс цуглулад, мод цуглулад, хотан кеһәд бәәвүв. Хавр болв. <…> Намаг сакманд һар, гиһәд нег баахн көвүн ирҗәнә. Тернь мини күргн болх көвүн бәәҗ. Маӊһдуртнь намаг ирәд авчана. Би ду һарл уга суунав.

–Юңгад ду эс һарнач? – гинә.

–Ичәд.

Хөөннь Черноземельск районур тәвҗәнә ма хойриг. Дурта, дурго заагур йовҗанав. Тиигәд көдләд йовҗ таньлдсмн. Әрк-мәрк зөөсн уга. Нег асхн ирҗәнә энчн. Индийск кинод одхмн, гиһәд. Эгчм уурлад келҗәнә:

– Авсн һазртнь хәрү күргҗ ир.

Тиигәд бидн ḣар һаран бәрлдәд, таньлдад бәәвүдн. Түүнә хөөн ирәд, намаг дахулад һарчана. Тенд нег күүкн мордҗана, оч хәләхмн, гиһәд. Дахад һархла, талдан нег һазрур дахулсн болад бәәнәл. Йова-йовҗ, нег ик скирд арһсн бәәнә, дундкинь оӊһалһчксн. «Чи энд сууҗа, би хувцан өмсәд һарч ирнәв», – гиҗәнә. Һәргтә күн, суунав. «Ода би яһҗахмб, күүнә көндә арһснд суух?», – гиһәд һарч йовхла, нег хойр гергн гүүгәд аашна, хоорндан шимлдәд йовна. Тенүгичн би оньгҗахмн угав. Мини өөгүр гүүлдәд, гер тал йовҗ одв.

–Клара, наар, орад, цә ууһад һар, – гиҗәнә.

–Уга, керго, – гиҗәнәв.

Ода таньдго герт орҗ яһҗ цә уухв? Тиигәд мини күргн болхар бәәх көвүнә эгч, базтаһан намаг көтләд, дахулад авч ирв. Үүд алхад орхлаг, дәрк, ода үннәннь һазрт йовна, сәкүснь хәәрлг. Ю әәҗәнәв! Күүнә һәрг чилдго, хадм эгчм дахулад авч одад:

–Мөрг! – гиҗәнә.

–Ю әәҗәнәв, юнгад?

–Мана эркиг ишкәд орҗ ирвч, мини дү чамаг авч ирв.

Тиигәд ханьцувидн. Тиигәд бәәвүв иш эктәһән, талдан күүнд келхләрн иш эк, эврән дуудхларн–ээҗ.Унтдгарһуга,теднигхотхоолыньөгәд,ор-дериньясад,юм-күминьахулчкад, ирәд унтхмн болҗана. Бер күн альчуртаһан, өөмстәһән. Би ода күртл үсән хәәчләд угав. Эндр-маӊһдур нүкндән орн гиһәд бәәҗ, яһад хәәчлхв? Үр-садан хараҗ, би үсән хәәчлшгов. Үстәһән үкнәв. Күүкд күн яһад толһаһан хәәчлхв? Нүүһәд бәәҗ, уна бәәҗ чилҗәнә, нег ямана сүүлин чигә юмн үлдв. Ода ирҗ яһҗ хәәчлхв? Килнцәсинь әәҗәнәв.

Әвртә номта бурхта йовсн улс бәәҗ. Күүнә ор һанцх үрнд одсн. Тиигәд җирн тавн нас өвгтәһәнхоюрнбәәһәд,арвнүрһарһад,үрндәнүрнболад,ах-дүүдәнах-дүболтхагиһәдсанад, һарһад йовлав. Терүндчн [авальднь] дала ах-дү уга, нанд болхла, ик ахм цергт уга, хойр дүм Сибирт үлдсн, нег ахм вагонд өнгрсн, нег дү күүкм бас вагонд өнгрсн, бидн эгч дү һурвн менд йовад ирүвидн һазртан.

(Келҗ өгснь Лиджиева Клара Эрендженовна, 1938 җ., Сарпан район, Шарнут-Чонса әәмгин, Джав ламин төрлә эмгн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.)

162

ХАЛЬМГ УЛСИН ХОТ-ХОЛ

БУРХД ӘМТНД ХАЛЬМГ ЦӘ ӨГСМН

Кезәңк цагт хальмгуд гүүнә үснәс кедг чигә, үкрин үснәс кесн чигә уудг бәәҗ. Байрин өдрмүдт үснәс әрк кедг бәәҗ. Халун өдрмүдт киитн булгин усн уудг бәәҗ.

Нег өрүн Бурхн өвгнә дүртә теңгрәс һазрт нисч ирв. Ишкә герт орв, тенд баахн бер өрүнә хотан белдҗәлә. Берд дөң болад, хальмг цә чандгиг дасхҗ өгв. Цәәһин амтн өрк-бүлд цугтаднь таасгдв.

Тер цагас авн хальмг өрк-бүл болһнд өрүһәр хальмг цә чанна, байрин өдрлә (өдрмүдлә) түрүләд цәәһәр гиичнриг тоодм.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ХАЛЬМГ ЦӘӘҺИН ҮҮДЛҺНӘ ТУСКАР

Кезәңк цагт хальмг малчнр темдглсн билә: Зүнһарт теегин толһасин өмн үзгин ташун урһмл идсн хөд серглң болн хурдн болцхана. Эн урһмл – цә бәәҗ.

Буслһҗасн уснд малчнр эн урһмлын хамтхас бүчр хаяд, үс, давс, зать немхлә, оошк өңгтә өр мет, мартгдшго амтта хальмг цә болҗ һарв. Эн цә өрүн болһн цугтаһинь байрлулна.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ХАЛЬМГ УЛС КЕДГ ХОТ

Хойр үкр саадг, әрк нердг билә. Цаһан болхла, суулһдан боорцган шарад, махан чанад, авад, гермүдәр дәврәд йовдг билә. Хөөнә махан, бүрүһин мах <чанх>. Хөөнә махиг болхла, хавсинь неҗәһәд, давста уснд бәәлһәд, ḣурвдгч ɵдртнь авад, одак геснд дүрәд, хагсаһад авчкна. Шɵл чигн, лапшалад чигн <чанх>.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

Дорджиев Петр Цагановичин зурсн зург

163

ӘРК НЕРЛҺНӘ ТУСКАР

Кезәнә әрк гидг хотыг уурахмн гиҗ һурв дәкҗ хөрҗ, һурв дәкҗ уураҗ. Түүнә хөөн һал шора лу җилд һаң ик болад, үвл догшн болад, мал-герин һару ик болад, нутг гидг юмн түрҗ одсн,<…>хаврболснцагтЧингсБогдханэврәнньнутганэргҗ,һазр-усанйовҗхәләҗ,ямаран һарута болҗ гиҗ, түүг медхин төләд ḣарад йовдг болна. Тиигәд йова йовтл малын ясн гидг юмн овалһата, хуһар икәр һарутҗ, тас юн чигн харһхш.

Кесг хонгтан йова йовҗ, экләд малын зах үзгдәд, күн үзгдәд, нег ик өндр уулын ора деерһарчхархла,уулыномрундикнуруснаамндәвртәгидгнегцаһанхотнбәәнә.Терхотнур күрәд ирнә. Күрәд ирдмн болхла, дөрвн зүсн малнь – мал болһнь төлтә, күн болһн көлтә, өнр-өсклң, байн-баатр бәәдлтәһәр, түрү-җидү уга тиим хотн әмн түрүн харһна. Тер хотнур өөрдҗ йовад: «Абба! Мини орн-нутг одачн әгрәд угаҗ, мал-гер бәәдгчн. Иим хотн бәәсн хөөн дәкәдчн мал-гер өсх». Хотна захд харһсн күүнәс:

–Эн кенә хотмб? – гиҗ сурна.

–Байн Намсран хотн, – гинә.

–А-а, Намсран гернь алькв?

–Тер арвн хойр термтә ик цаһан гер.

Тер герүр ирәд, мөрнәсн бууһад, мөрән сөөһәд, эгл харин йостаһар герт орҗ ирәд, барун бийд сууна. Барун бийд суухла, кезәнә Чингс Богд хан һарһад уурачксн йосыг шинрүлҗ, әрк нерчксн Байн Намсра цацхар бел болад, барананнь өмн бийд иигәд сууһад авчасн цагт Чингс Богд хан барун бийд сууһад, шинҗләд бәәнә.

Иигәд сууһад авчксн болдг болна. Хавхган авчксн, цацхар бел болад, барананнь өмн бийд сууһад авчксн болна. Тиигәд сууһад авчасн цагт «Мини уурасн йосыг эн күн яһҗ хәрү һарһсн болхв?» – гиһәд сууна.

Тиигәдтерүгзер-зевхамгиньхугтаһиньшатаһад,хамхлад,үүчәдуурачкснюмигхәәснә бүркәсинь темәнә дәвүр хавсар кеһәд, цорһинь темәнә мөөрсәр кеһәд, земсгинь цаһан хәәсәр ораһад, эмгн түрүн ирсн әркинь <…> тер болҗ һарна.

Чингс Богд хан ә уга Байн Намсра цааранднь ю кедгчн гиһәд, хәләһәд бәәнә. Өвгн деед бийд һарад суучкад, бәкрстә әркән өмн бийдән тәвчкәд, цацур цөгц хойран һартан авад, өмннь бәәсн хавхгтан экләд йөрәһәд, цацхар бәәнә. Бәкрсәсн цацурарн утхад, һурв цацад, цөгцдән кеһәд авчкад иигҗ йөрәҗәнә. Түрүн бичкнәр утхҗ авад, һал тал хәләҗәһәд цацҗана: «Һалын Окн Теңгр, хәәрлҗ өршәтн! Цөгц, хәәрхн, негн болв».

Хойрдгчинь утхад, бас деегшән теңгр тал цацҗана: «Чингс Богд хан хәәрлҗ өршәтн! Цөгц хәәрхн, хойр болв!»

Һурвдгчнь иигҗ цацҗана: «Хан теңгр хәәрлҗ, хамг Бурхн евәҗ, нойн ламин сүүдр өндр-өргн болҗ, нутг төвшүн болҗ, дән уга давд, зуд уга һолд, ɵвсн көкд, усн булгт өнр-өсклң болҗ, дөрвн зүсн мал дүркрҗ, өсҗ-дүңгәҗ, цаараннь өсх-босхиг олн Деедс хәәрлҗ өршәтн! Цөг, хәәрхн, һурвн болв!» – гиҗ цацҗана.

Дөрвдгчиньбарунбийәгшәнхәләлһәд,цацурарнутхҗавадцацҗана:«Эндбәәснделкән эзн Цаһан Өвгн деерм бидн дел болҗ, унтсн бидм серүлҗ, мартсндм сана орулҗ, хойр шин арвн зурһанд харул-хааһул болҗ йовтн! Цог (цөг) хәәрхн!». Дәкәд барун бийәгшән, герин деед бийәгшән, цацҗана: «А, хәәрхн! Энд бәәсн заян ачур ээҗ-аав, танд гиҗ кесн хотыннь ур-дееҗән бәрҗәнәвидн. Идҗ-ууҗ, ханҗ-цадҗ, цааран хәләҗ, сән төрлән төрҗ, нааран хәләҗ, кишг-буйан манд хәәрлх болтн! Цөг хәәрхн!»

Дәкәд цааранднь хавхг тал хәләҗ, хавхг йөрәҗ цацхар бәәнә. Цага оруллго сәәнәр, ур тәвлго бүркәд, ундынь сән болдгар сәәнәр һарһснд буульҗ багтҗ, хавхгур цацҗ йөрәҗәнә: «Хату хар босха, уршиг орулҗ, һарсиг бооҗ. Эмәлтә мөрн барун өркәс хөөһл уга, ээмтә залу гер дотрас хөөһл уга, иигҗ бәәхиг олн деедс евәх болтха! Цөг хәәрхн!» – гиҗ хавхгин деерк нүкнд авч оч кеҗәнә.

Тиигчкәд, әмн сүл доладгч цацлвран иигҗ цацҗана, чигәнә суулһ талан хәләһәд: «О, хәәрхн, хашң хар архд дунд уга дүүрң, булг мет буслҗ, бургсн мет нәәхлҗ, өвдгәр дөңнүлҗ, өдрт һурв нерүлҗ йовхиг хәәрлҗ өршәтн! Цөг, хәәрхн!».

164

Тиигчкәд өвгн дәкәд бәкрснәсн цɵгцән цацурарн дүүргҗ авчкад, барун бийд суусн Чингс Богд хаанд өгчәнә, нааран сууҗ, хотын дееҗ эдлтн гиҗ. Тиигн гихнь, тер хойр күн негнегән кирцәһәрнь медҗәҗ, тегәд терүг Чингс Богд хан хөрлго, бурушалго дора сууһад, терүг эдлнә. Нег эдләд оркна, Байн Намсра бас нег эдләд оркна. Хойрдад Чингс Богд хаанд кеһәд өгнә, хойрдад кеһәд. Байн Намсра бийнь эдләд оркна. Һурвдад кеһәд ɵгнә, Чингс богд хан һурвдгч сөңгән эдлчкәд, Байн Намсрад савинь өгхлә, Байн Намсра зогсаҗана:

–Та кезәнәһә уурасн хот юунас иштә, юунас учрта иигҗ кеввт? – гиҗ Чингс Богд хан Байн Намсрас сурхла, тернь:

–Абба! Эн хамг юмиг уурачксн мана Чингс Богд хан болдг болвчн, болһалго эндүрәд одснбәәснболвза?Энхамгюмнбуйсҗодснтөләддөрвнзүснмалынкишгбуйсад,малыншим гидгюмигзүсн-зүүләрэдлхзөвтә.Тиигҗэсэдлснтөләдһаң-җиңболад,киитн-өөтнболад,мал ḣарута болад бәәсн учрар би бий деерәс Чингс Богд хан медәд, намд хәәрлх гиһәд, атн темәнә дәвүрхавсарбүркәскеһәд,цорһиньтемәнәмөөрсәркеҗнерснтүрүнәркләТа,ЧингсБогдхан, яһҗ харһҗ ирсмбт? – гиҗ цәәлһәд, өмнәснь келҗәнә:

–Абба, Та тиим болхлаг, нә, гем уга. Үүнәс хооран иигҗ малыннь шимән эдлҗ кесн кевтән кеһәд, урдкар эдләд бәәһәдбәәтн, –гиҗ ЧингсБогд хан ханҗ, бахтҗ,мал-герөсхигүзҗ, түүнднь тиигәд зөв өгснәс нааран ода күртл иигәд әрк гидг юмиг нерәд, улан залата гиҗ Ижл һолын болвчн, моңһлын орн-нутг болвчн, эдләд йовснь эн гинә».

(Келснь Убушиев Эренджен Нохашкиевич, 1917 җ. Баh Дөрвдә район, Зурḣан. Е.Э. Хабунован архивәс)

***

Чигәнә экн уга болхла, күүнәс бичкн эк авад, бүлән үсәр чигә искәдг. Тиигәд үс немә бәәҗ, хойр һурвн суулһ чигә цуглулҗ авад, тосинь һарһҗ авдг. Энүнә төлә бүлр гидг сав бәәдг. Эн савд чигә холяд, тосинь йилһҗ авдг. Дарунь тосн уга чигәг ик хәәснд кеһәд, дорнь һал түләд буслһдг.

Бүркәсн хойр нүктә болдг. Нег нүкн тустнь цорḣ зүүдг. Цорḣин хойрдгч үзүрнь бәкрсин бүркәснд зүүдг. Бәкрс гисн бичкн хәәсн. Эн хәәснд белн әрк хурдг. Эн хойр хәәснә бүркәснә заагинь шаврар (һуйрар) бөглдг бәәҗ. Бәкрцгиг киитн уста тевш (оңһц) дотр тәвдг. Эн оңһцта усиг бүләдәд ирхлә, киитн усар сольдг.

Ик хәәснә хойрдгч нүкнднь амсур дүрәд, амтинь авхин төлә кедг. Амсур гисн – темәнә ноосар (зоһдр) кесн модн иштә нәрхн деесн. Чигә буслһсн цагт эн нүкиг хавхг (һуйрар кедг) тәвәд бөглдг.

Чигә буслһа бәәтл, эн халун ур цорḣар дамҗад, бәкрцүр ордг. Киитн усн дотр зогсчах бәкрцд халун ур орхла, киитн халун хойр авлцад, дусал хурдг. Эн дусалыг хальмг әрк гидг. Әркиг бортхд кеһәд хадһлдг, хɵрн тавн литр чигәнәс хойр дундур литр әрк болдг.

(Келснь Дорджиев Петр Цаганович, 1953 җ. Баh Дөрвдә район, Ханата. Экәсн Дорджиева Кермен Убушиевнаḣас соңссн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

***

Хальмг әрк нерәд, модн ааһд кеһәд, терүнд ложк цаган тос тәвәд ууна. Әркән нерәд, искәһәд, боз, аадмг гиһәд хагсаһад авдг билә. Модн бичкн ааḣ, цөгцлә әдл, терүндән тос тәвәд уудг.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

165

***

Нег дәкҗ хальмг лам баахн белвсн гергнә герт хонхар үлдв. Сөөһәр лам унтҗ кевтхлә, белвсн гергн ламиг тергнд боочкна. Өрүн лам босхла, гергн келнә: «Һурвн үгцәс негинь эс күцәтл, тәвшгов (тәвх угав)». Һурвн үгц иим бәәҗ:

1.белвсн гергнә хө алх;

2.гергн белдсн үснәс кесн әрк уучкх;

3.белвсн гергнлә өөрхн хәрлцәтә болх.

Лам медә бәәнә, тергнд кедү цаг боолһата бәәхнь медгдҗәхш (гиҗ лам медә бәәҗ, нег юмнд шиидв). Эн һурвн үгцәс әрк уулһн бичкн килнцтә. Әркиг уучкад, лам соктад, гергнә хөөһинь алад, белвсн гергнлә өөрхн бәәдг болв.

Арвн йисн зун (ХIХ) җил күртл әрк уулһн хальмгудт уга бәәҗ (кесг тууҗин номтнр, үлгүрнь, И. Житецкий, энүнә тускар герчлсн болдг). Залус (залу күн) дөчн җилә болхларн әрк ууҗ чаддг бәәсмн, күүкд улс болхла дөч күрчкәд тәмк татдг бәәҗ.

Хальмгудын дунд ХIХ (арвн йисн) зун җилд әрк уулһна иим хойр учрар тархагдсмн:

1.1771-гч җилд хальмгудын ик зунь хәрү Зүнһарт (Китд) йовхла, хальмгудын урмд хәрәд, әрк уудг бәәсмн (болв).

2.XIXзунҗилдхальмгулусмударорсхулдачнрдалаәркхулддгбәәҗ.Һазриньбулаһад, хальмгудыгкирсләд,әркдорулдгбәәҗ(цаһанколонистнрарүзгининдейцнригбасәркдорулдг бәәҗ).

Хальмгудын икәр әрк уулһна тускар Бичурин Иакинф бичсн бәәҗ (эн номт чуваш келн күн, моңһл келтнрт дурго бәәҗ). «Җаңһр» дуулврт (эпосин) орчуллһнд бас әркин төр харһна (Козин, 1939-гч җилд Басңга Баатр С. Липкина төлә).

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ӘРК БОЛСН УГАҺИНЬ ЯҺҖ МЕДХМБ?

Кезәнә үсәр әрк нердг. Тер әрк бүркдг бүркәсн хурһн багтдг нүктә болдг. Темәнә ноосиг авад хәәчләд, модна үзүрт зүүнә. Тегәд тер әркиг болсн угаһинь медхин тɵлә, темәнә ноосар кесн амсуриг тер нүкәр орулдг. Тер модан сүүлтәḣинь (темәнә ноосар кесн) киитн уста бичкн хәәснд бәәх әркәс авад, авад мошкад, һалд цацхла, һал шатад, спирт әдл, ода бийнь болад уга гиһәд, дәкәд буслһад, ɵвгн ирҗ амтнь авхмн болҗана. Тер темәнә ноосар кесн амсуран шахад, тиигәд амтынь авад: «Нә, ода болҗ», – гиḣәд келдг.

(Келснь Адьяев Тюрбя Нимяевич. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Лиджиева Л.А.)

БОЗ, ХƟƟРМГ

Чигәг буслһад, әрк һарһад авсн хөөн, цань боз үлддг. Эн боз деер үс немхлә, хөөрмг болдг.

Бозиг шүүрдәд авхла, аадмг һардг. Аадмгиг хагсаһад шүүрмг кедг.

Шүүрмгигмодндеерхагсаһад,нимгәр,нәрхнәрутладутцндзүүһәд,геринораһасөлгәд хайхла, хүрсн болдг.

(Келснь Дорджиев Петр Цаганович, 1953 җ. Баh Дөрвдә район, Ханата. Экәсн Дорджиева Кермен Убушиевнаḣас соңссн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ШҮҮРМГ

Шүүрмг гиһәд, балтала әдл хагсагад авчкдмн.

((КелсньЭрдниеваПрасковьяБембеевна,1921җ.,Городовиковскрайон,Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

166

БУЛМГ

Мана эк хөөнә хорһар һуйр хуурдг. Булмг кедг билә. Тосн хаалад ирхлә, һуйран кеһәд, кружкта давста ус кенә. Тииклә һуйрнь деегшән һарад ирдг билә.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

БУЛМГ, ХӘӘЛМШ

Мадн кезәнә булмг, хәәлмш гидг хот кеҗ иддг биләвидн. Ода болхла баһчуд терүг идхш, дегәд дала тоста гицхәнә. Маднд болхла тер цагт нег бичкн юм өгдг билә. Цадтлан иддг арһ уга. Цуһарадмдн күртәһәд өгдг. Нег бичкн юм һарин альхн деер тәвҗ өгдг билә. Булмг болвчн, дотр болвчн нег ложк [ложка] юм өгдмн. Терүгән идчкәд, альхан долачкад суух, нань арһ уга. Юңгад гихлә, дәкәд сурдгнь угалм.

Өдгә цагт булмг кехләрн, баһчуд гихгов ода, тадна насна улс, булмгт кесг зер-земш үүрмгәр керчәд тәвнә. Маднд альд тиим юмн үзгдхмн тер цагт. Зер-земш биш, әрә тосн олддг. Икәр кен гихлә, һуйрчн уга. Өгйәләд авх тер һуйран, Зул, Цаһан болхла.

Сиврин хөөн гертән ирчкәд, мал бәрдг болад, тосн-үсн һардг болад, дала-нала болад, тер цагар болхнь, дурндан булмган-хәәлмшән кеһәд иддг болвдн. Тегәд, нег бичкн шар тосн деер эс гиҗ хорһн деер һуйр бүргнүләд, хутхад бәәх кергтә, эс хутххла, һуйрнь долдарҗ одх. Һуйран бүргнүләд, хутхад, тоснднь буслһҗаһад, һарһҗ авх кергтә.

(Келснь Адьянова Аришка Ямановна, 1932 җ. Октябрьск район, Цаḣан-Нур. Бичҗ авснь Шурунгова Б.А.)

ҺУЙРТА МАХН

Хөөнә мах авад, ḣуйрддг. Һуйр эртәснь белдәд авчкнав. Хойр өндг кеһәд, кедү һарна. Дөрвн-тавн целвг һарна. Нимгнәр кеһәд керчнәч. Махиг невчк шалдрӊгар кенәв. Маӊгрс түүкәһәр, шарлго тәвх кергтә.

(Келснь Эрдниева Прасковья Бембеевна, 1921 җ., Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ТЕМӘНӘ МАХН

Мөрнә мах иддг, үкрә мах, темәнә мах чигн иддг бәәҗ. Темәнә мах идхләрн, невчк цеерлдг бәәҗ. Тер вийнь [тер бийнь], иддгнь уга болхла, баячуд эздүд идшго болхла, угатьнр ю болвчн идхм болҗана. Тегәд темәнә мах идхлә, гүүдрүддг бәәҗ гиҗ келнә. Гүүдрүн гисн <прыщи>.Дотриньчонидтхәгиһәд,темәнәдотр,толһа,шиирньбасхаядɵгдгболҗана.Темәнә мах хөөчнр, малчнр иддг бәәҗ.

Темәнә толһа чанхла, «насн турштан күләҗә» гиҗ нег наадлсн үлгүр бәәдг болҗана. Темәнә бөк чанхла – му, зуг темәнә арснь йир туста болҗана. Бөкәрнь суулһ сав кедг бәәҗ. Бөкинь иддго, иддгинь уга болхла, хайҗахар, тер бөкнь чанад, үксән цадхнав гидгнь тер болҗана

(Келснь Федорова Полина Бораевна, Элст балhсн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б. ).

ХОТ БОЛҺН ЭЗТӘ

Күзүнә мах эзн эврән чанад иддг, күүнд өгдго. Хәрд һарсн күүкнд өгдго. Медәтә күүнд ууц өгдг.

Гесндән гемтә күн дотрин шөл уудг. Бөөр көвүн иддг. Көвүн һартха гиһәд, берд бөөр өгдг билә. Хотын амиг герин күн эврән иддг – төркндән одхларн, темә көтлх гиһәд.

167

Зүркиг җөөлн зүрктә болх гиһәд күүкнд өгх. Келинь өгхлә, үзүринь керччкәд өгдг, му келтә бичә болг гиһәд.

Зурмна мах чанад, хорһинь авад, гесндән гемтә улст өгдг билә. Темәнә тавгин махнь әмтәхн. Оошкин гемд нохан мах иддгҗ. Ханядн гемтә күн ямана үс ууна.

Аадмгар шуурмг атхад кедг билә. Зәрмдән керчәд хагсадг билә. Хавтхлчкад, җаҗлад, зәрмдән өдрин дуусн хот уга йовхла, хот болдг.

(КелсньЛиджиковАндрейБалянович,1931җ.Приютнарайон,Үлдчн,боргшдудаарвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

БУУДЯН ТУСКАР

Хальмг улст буудян тускар нег домг бəəнə. Кезəнə буудя урһдг бəəҗ. Нег гергн харһнад, хот хəəһəд йовҗ нег герт орҗ ирнə. Тенднь нег баахн бер нилх күүкəн теврҗəҗ. Хот сурхлань, тер бер һуйрт нилхиннь баас ораһад ɵгчкҗ. Тегəд тер гергн геснь ɵлсəд, терүгəн шулун идхəр седəд,кеерһарадсекхлəрн,җигшəдхайна.Тегəдуурнькүрəд,дегəдһундхларн,һазрдеердəкҗ буудя бичə урһтха, – гиһəд харал тəвҗ. Кɵкнəннь үс дусаһад, тер буудяг таслхар седхлəнь, ɵɵрнь нег ноха йовҗ. Ноха келҗəдгчн: «Мини хүв үлдə». Тегəд, түнгəснь урһҗасн буудяг тер таслад, нег үзүртнь нег цɵɵкн юм үлдəҗ, нохан хүв гиһəд. Тегəд, терүнəс, тер цагас нааран хальмгуд келнə: «Бидн эн һуйр болһхларн, нохан хүвд күртҗəх улсвидн».

(Келснь Мукабенова Виктория Владимировна, 1980 җ. Элст балһсн. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

ХАЛЬМГУД ЮҢГАД ЧИГӘ КЕДГ БОЛВ?

Хальмгуд юңгад чигә кедг болв? Эрднин экн цагт нег малч гиичнр ирхиг күләҗәлә. Гиичнрән сәәнәр тоохин кергт, үкрин үсиг цуглулхар шиидв. «Цаг давхла, дала үсн цуглрх. Генткн үс хадһлх сав күртлго бәәхлә яахмб, эс гиҗ үсн исҗ одхла яахмб? Үсиг үкрин делңд цуглулхла, сән болх. Гиичнр ирхлә, үсиг цугинь сааһад авчкх», – гиҗ санна. Тиим шиидвр авчкад, эн туһлыг үкрәс салһв. Сар давсна хөөн гиичнр ирцхәв. Гиичнрән байртаһар тосн, эн үкрүрн одад, цуглрсн үсиг саахар седнә. Үкрин үсн уга болҗ һарв. Тер цагас авн хальмгуд үсн үршгон төләд чигә болн аадмг кедг болв.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ШОГ

Мана эцкм келдг билә. Кезәнә өндр, маштг нурһта, сахлта, сахл уга әмтәр шог кедг

бәәҗ.

Өндр гисн Гришкин Пүрвә.

Маштг гисн мана Дорҗ. (Ковадан Дорҗ, бичкн нурһта күн билә). Сахлтань гисн Санҗин Церн (Аавин үй, эдн сахлта улс бәәҗ). Сахл уга гиснь Сааса. (Окна Дорҗин эцкнь).

Баһ буудг Бальдахн (Салын Тугтна Бальдахна төрлин тускар келсмн). Баасан ташдг Бальдахн. (Нег-негнәннь мууһинь татад келдг бәәҗ). Цу (Цуг) буудг Цорос (Салын Тугтна Цорос төрлин тускар келсмн). Цусан уудг Цорос. (Хоорндан ноолддг төләднь келдг бәәҗ).

Утхин му балг, отгин му Ләәгр (Тугтн-Ләәгрә улсин тускар келдг бәәҗ. Ода Кануково совхозин әмтн)

(Келснь Манджиева Мацг Санджиевна, 1933 җ. Сарпан район, Шарнут. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

168

ҺАР ҮҮЛ

ДОМБРИН ЧИВҺС КЕЛҺН

Нәрнгесинь,одахаргеснгиҗкелнә,йирсәәнәруһаһад,көлүрҗәһәд,уһаһад,дәкәдхәрү көлүрәх терүг, иигәд татад, хатаһад, чивḣс кеҗ бәәҗ. Эс татхла, терчнь мошкрад эврҗ өгшго. Деерк теермәс хадас хадад эс гиҗ деерк уньнас олн дүүҗләд хадхларн, термәс тер нәрн гесиг унҗулад, нег үзүртнь нег бичкн чолу дүүҗлнү, аль нег ааһ-савас авад, тасршгоһар дүүҗләд, терүг суңһаҗахм болҗана.

Зуна цагт, хаврт батхнынь көөһәд үргәҗәһәд, һаза сүүдрт хагсаһад хатадг. Иигәд сәәхн, утарн утцнла әдл нәрнәр хатад, иигәд яһдмн болҗана. Болв терүг өдр болһн авад, тер дотрк чиигтәḣинь чигн бәәҗ бәәҗәһәд имгәд, көдлгәдг болҗана. Тер кевәрн хагсҗ одхларн, суншго. Терүгиигәдҗөөлдүләд,суңһад,татадяахла,йирнәрнболҗ,сәәхндомбринчивḣсболҗһарһдг.

Үмкәд, деернь наалдсн өөкинь, тиим хальсн бәәхлә, шулад-шулад авчдг болҗана. Арсиг бас тиигҗ идәлдг. Ода ботхна арснь кергтә болҗана. Туулан чигн арснь, ботхна

чигн арснь тер болҗана. Хурһна арснь бичкн, терүнәс кех юмн дала: бөтк кех, беелә кех, туңгрцг кех, тулм кех болҗана.

(Келснь Федорова Полина Бораевна, Элст балhсн, торḣд. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б )

***

Нәрн гес уһаж-уһаҗ, цеврлчкәд, давста уснд тәвчкдг билә. Һарһад, хумсарн цеврлчкәд, татад-татад хагсачкдг билә. Тиим чивһсн күчтә дуута билә, күӊкнәд бәәдг билә.

(Келснь Лиджиков Андрей Балянович, 1931 җ., Приютна район, Үлдчн, боргшдуда арвна күн. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

МӨРНӘ ТАМҺ

Кезәнә тамḣиг җиндн тамһ гидмн. Эн Ламихна җиндн тамһ. Манахна, Дунд Хурлын

тамһ.

Тамḣиг мɵрнд тәвдг билә. Тамḣиг ḣурвн-дөрвн нас күрсн мɵрнд тәвдг. Хөөнд им тәвнә. Үкрт им, үкрин чикнд им тәвдг. Керчәд, боочкдг. Мөрнд тамһ тәвнә.

Тооңг Лиджиев гидг байн күн бәәҗ. Адун бәәсн. Тер адун мана тал орҗ одсн. Бүкл тамһта мөртә [адута] Тооңг Лиджиев. Лиҗин Тооңг байна, мана Дунд Хурлын аҗрһуд. Лиҗин Тоонгин адун Куйбышев [колхоз] юунд орҗ ирлә. Тер Куйбышев адун цуһараснь ик. Хɵɵннь тер совхозин тамһ тәвдг болв.

Мана колхоз болхлань, КВ гиҗ тәвлә. КВ гиснь – Куйбышев Владимир. Владимир Куйбышев гидг күн бәәҗ.

Тамһиг оңдан болḣар тәвдг билә. Ода, терчн ху Сиврт орад, цуһар әрлсн терчнь. Уга, тернь уга.

Урднь нойдуд-зәәсңгүд эврәннь тамһта билә.

(Келснь Убушин Надбит Убушиевич,1925 җ. Баḣ Дɵрвдә, Дунд Хурла, ламин арвна күн. Бичҗ авснь. Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

МӨРНӘ ХАЗАР

Энтн мел цаḣан мɵңгн. Эн арсн биш. Үнгитн арсиг идәләд, кезәнәк көгщдүд бийснь кедг бәәҗ. Эн юмиг. Энтн тасрдг чигн уга, сундг чигн уга. Тиим юмнҗ. Эврән кесн. Арсар эврән идәләд кесн. Эн мөрнә хазар. Мөрнд зүүдг. Матидго. Хамхрдго. Ямаранчн догшн мөрнд зүүхлә, амһаһинь татхла, чаӊһ-чиирг болх. Эннь йосн польш. Эннь болхла ху цаḣан мɵңгн. (Кесгәс нааран арчгдад уга. Давшч һархдан дурн го болад). Энүгитн тер кедг күн эрә һарһад

169

[кедг]. Эн эрәһән күүнд үзүлдго бәәҗ. Нег ɵвгн кедг бәәҗ, Хоҗикн Мууҗиг гиһәд. Мини герин эзн келдг билә: «Бидн гүүлддг биләвидн. Хәләхәр. Үзүлдмн биш. Көөһәд һарһчкдг билә. Эн эрә кеһәд. Дәкәд харар сармлдг билә. Тас күүнд үзүлдго».

Очра Дорҗ гиһәд өвк эцкәснь. Өвк эцкинь көвүндән кеҗәхов. Очра Дорҗ Дорҗин Окнд келгүлҗәнә. Мини герин эзн болхла, Окна Пүрвә. Эн хазаран зүүһәд хүрмд йовад, хазар-худрһан зүүһәд, хүрмд йовад, бийнь бас эмәлтә бәәҗ. Хүрм авсн күн күүкиг мөрн дееравчһардгбәәҗ.Кезәнәһә.Үүрәдавадһархла,минихадмэцкнасньхарһҗадгкүүкүүрх. Күүк үүрәд авад һарһчкад, ода иигәд һарчкад, түӊгән тергн тал суулһҗахмб? Яһҗахмб? Довтлад һархов. Довтлад һарад ирәд. Тегәд мөртәһән киисәд, мини хадм эцк өнгрҗ оч. Хөрн йистәдән. Мини хадм эк хөрн долата бәәҗ. Хойр көвүн үлдҗ: тавн наста, хө мөстә, хойрта көвүн. Тер хойрта көвүнь өнгрҗ оч. Мини герин эзн эн һанцарн. Мини эк хәрд һарчадгоч. Келдг билә ээҗ: «Хәрд һархар седхлә, күүкд һархла, көвүһим һәәләд бәәх. Һазад йовад йовхов», – гиһәд. Дәкәд хадм эцкнь хамдан бәәҗ. Әмтн нүүһәд һартл дɵчн ḣурвдгч [1943] җил. Мел октябрь сард сәәһән хәәҗ. Һазртан. Бухстан. «Тиигәд бәәләв», – гидг билә. Маднхамданшколдоддгбиләвидн.ИкБухсашколд.Һурвнколхоз,совхоз,БольшойЦарын, Манлахн, Хонч Нур, Ворошилово, Ханата. Хуһар манад ирәд сурдг билә. Бидн гер деерән. Эдн энд сурдг билә.

Дɵчн хойрдгч [1942] җилин май сарин ɵрәлд эдниг әәрмд абба. Арвн хойр көвү абба. Мадн хойр класс билә, хɵрн таваḣад күн класс болḣнд. Хойр тавдгч класс. Зәрмснь десантнпарашютн училищ йовб. Зәрмснь йирин. Мана герин эзн болхла, пулемётчик. Салһчкв эдниг. Парашютн-десантн училищд йовсн көвүдәс нам нег юмн хәрү ирсн уга. Арвн хойр көвүнәс хойрхн көвүн хәрү эргҗ ирвә. Наадкснь уга. Ху негнә насн көвүд билә. Нег насна көвүд.

Хоҗикн Мууҗ гиһәд күчтә нертә урч күн бәәҗ. Тер кесн бүсднь нернь йовна. Тер хурһн йовна. 1917-гч җилд кесн юмн бәәҗ энчн. [хазар] специальн келгүлҗ. Сибирьт орхас өмн сәәһән хәәҗ. Көвүн үрн уга. Хойр күүктә бәәҗ. Көвүн үрн бәәсн болхла, дасхчн биш. Мини хадмэкнамагирхд,энчн[хазариг] негсуумкдиигәдмошката,хураһата.Одактеркомендантас бултулад, ор-дерд бултулад, эн-тендән, яршк-маршкт дүрәд, матрас доран дүрәд. Тер салом матрас дотран дүрәд. Тигәд хадһлдг билә, гилә. Тер комендант гидг юмнь ирхләрн, мадниг иигәд шиипәд, авад-авад шивчкәд, арһта юмн бәәхлә, авад йовҗ оддг билә.

«Эндәс нүүхләрн, шуд нег буйн кевтә, хойр салдс көвүн харһв», гинә. «Мини хөвәр. Шуд тер хамг юмнь баглад, шуд мишкд кеһәд, сумкд кеһәд, иигәд, шуд баглад, кевтинь хамг юминь өгәд, тәвб», – гиҗәнә. Эн хамг юмиг хамднь баглад, мишкин йорлд хайҗ. Үнгиг хайхар седхлә, булалдҗана тер: «Чамла әдл нанд кɵвүн бәәнә», – гиһәд хальмгар келәд, хәәкрәд, эн юминь тегәд тер салдс көвүд мишктнь хайҗ ɵгч. Тенд одчкад, бийснь үнгән бултулдг күн болҗана. Гилән-милән [Цаḣан Сар] болхла, Зул юм болхла, зүүх. Энтн арччкла, шуд гилиһәд одна. Мөрән кеерүлх. Арднь хазр-худрһнь хадхх. Тер мөрнд одак нутхс җиӊнх, хоңх җиӊнх. Мөрнь әәһәд, шуд тавшн хатрад, бииләд йовад йовдг, сән йовдлта мөрн.

Тер Сиврәс ирсн хөөн зүүлә. Тер мана бичкн көвүн (сәәни орнд төрг) зүүһәд һардг энтн.Эцкнькелдгбилә:«Энчнолнҗилбәәснюмнтасрҗодх,үнгәнгеечкүзәч».Бүсәнбүсләд, хазр зүүҗ авад, һардмн. Ут җола билә. Җолаһинь авад, талдан хазарт тәвәд, эдн тәвчкҗ. Зүүхм биш, гиһәд. Зүүхлә, геедрҗ одх. Энүгинь [зааḣад үзүлҗәнә] нүдн гидг билә. Үнгинь җова гиһәд келдг билә. Нүднә цецгән дотрк. Ху нер-уста. Ода медҗәхн угав. Тас мартад хуурув. Ху нертә бәәсн болҗана. Ода тигәд тавн дɵрвдгч [1954] җил сәәһән хәәвл. Нанд келв тер: «Хамг юмн тенд бәәнә. Бичә холд хай. Көвүдтн өсхлә, кергтә чигн болад бәәх». Тигәд хадһллав би. Юунд йовна энчн. Сән өдр болад ишкә гер татхла, чемоданд кеһәд, авад йовдг билә. Би эврән йовдг. Хәләх кергтә. Күүнә һарт өгдн угав. Түүнәсн ода нег мөлтүләд авчкх, хɵɵннь олдшго. Намаг нүдән аньхла, эдн ода хәләһәд авхов. Иим удан җил хадһлсн юмиг хайхла, энтн <…>.

Дәкәд хойр көвүн бәәнә. Тер көвүнә негнь авхов.

(Келснь Оконова Булгун Бембеевна, 1926 җ. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э., Лиджиев М.А.)

170