Хуучн үгд худл уга (1)

–Эн–мананер-усдуудулшгоиимүрн-садн,энүгдархмн,хорахмн,дәкҗҗирн-далннас күрсн манд үрн-садн уга, – гиҗ шиидвр һарһна.

–Уга, тиигхм биш, – хатн келнә. – Юнгад Та, хан, тиигнәт. Ман хойр зөөсн зөөр энлм. Экин геснәс һарсн мууһан иигҗ хорай гихләг, эмәлң дүүрмт эклт гиҗ экнь келдг үг бәәнәлм. Тер үг юуна төлә һарсн болхв? Иигхм биш. Энүгитн нүцкин үзүр күргҗ, үр-садан яһҗ хорахв, энүгитн тас күн үзшго һазрт авч оч, йовулад әрлгхмн, – гиҗ экнь келнә. Хан тоолна:

Абба. Энчн йортач гиҗ, олн церг хураһад белдүлҗ, ивг-чивг көдә моднд өөрән уснундта нарн һардг һазрт аң-шовуг цугинь хураһад авчкад, һурвн зун күүһәр белдүлҗ, күүкиг өөрнь хот-хол кеҗ өгх нег көгштә ишкә герт ик хол һазрт, зәәлмш моднд, өөрән усн-ундта, уста-чиигтә һазрт авч одад, буулһад хайна.

Тиигәд йовсн тер һурвн зун күн хәрү ирхин алднд дәкәд нааһаснь һурвн зун кү тәвәд, тендәс церг мөңгн һурвн зун күн маниг дәәлхәр аашна гиһәд, һазрасн көндрәд һарсн һазртнь дәкҗарднькүүндвртууҗгидгюминькүнмедәд,ардкелнболҗүлдхгогиҗ,терһурвнзункүүг кевтинь алулна. Цергиг алад, хәрү хәрхин алднд дәкәд ардаснь һурвн зун кү тәвүләд, тосулҗ хораһад, давхр һурв хораһад, бийәсн зааглҗ, әмдәр ивх-чивх модн дотр авч оч хайсн болдг болна.

Эдү-тедү болад, тавн-зурһан сар болад, җил болхин алднд экнь Әср хаанд амрлһ өгл уга

бәәнә:

–Хан, Та кезәнәһә, залу цагтан, аң-шову харвад йовдг биләлмт. Һазр-усан, нутган эргәд хәләдгбиләлмт.Терзалубәәдләнһарһад,йовадхәләһәдирхнтн.Теркүүкняһҗ?Үкҗий,өөрнь бәәсн эмгнь яһҗ, тер һазрнь яһҗ? – гиһәд, амр өглго бәәнә.

Тиигәд ол келәд бәәсн цагт хан бийнь келҗәнә:

–Нә, арһ уга. Чини үг соңснав. Чи бидн хойр эврәннь наснд зөөсн зөөр негхн күүкн, чичн бас зөвтә болҗанач. Йовад, хәләһәд ирнәв, – гиһәд һарна.

Һарад йовад, күүкндән одҗ ирәд, ики эдүкн һазрт көлгән амраһад окчкад, бултад гетәд ирнә. Ирхләг, ишкә гер бәәнә. Өрүн нарн һарч йовна. Ишкә герәс эмгн һарад, нур-уснас ус утхҗавад,гертәнодад,цәәһәнчанад,ишкәгеринөркәсутанорад-һарад,һазаорад-һарад,арһс, мод орулад бәәнә. Әср хан тедүкнд кевтчкәд, шинҗләд хәләһәд бәәнә.

Иигҗ-тиигҗәһәд эмгн бас һардгчн, үүднд зогсҗ одна. «Абба! Эдн ода цәәһән болһад ууҗадг болнал», – гиһәд, арһул гетҗ ирәд, иргинь секәд хәләнә. Барун иргәрнь секәд хәләсн цагт зүн ирг тал яссн ширә орн деер күүкн цәәһән зооглчксн кевтдг болна. Абба! Тер күүкн тас мана биш, оңдан чирә дүрсн һарад, улан-шарнь мандлад, әвртә гидг сәәхн өңг һарад, тиигәд одсн бәәдг болна. Терүгинь үзчкәд, байрнь тусад, яахан медҗ чадад, күн гисн кемҗән медүлл уга хәрү эргҗ һарад, бултад, амрад үлдсн көлгән адһн-шидһн көлглҗ авад, һазр-усан орад һарна.

Гертән күрәд ирнә. Гертән күрәд ирхләг, хатнь өмнәснь тосад:

–Яһвт? Сән йовҗ ирвт? Буутн, ортн, ундан эдлтн, – гиһәд тосад бәәнә. Орҗ ирәд:

–Йовув, йовув. Юн болв? Акад юмб, җигт юмб, мана күүкн гидг юмн улан-шарнь мандлад,тасманакүүкнәөңгуга,чирә-зүсньсоляд,бийньсәәхрәд,үүл-үгәнкеҗ,иигәдтатчксн утцн деер хатхсн хатхмр ю-күмән делгчксн бәәнә. Одсан медүллго иигәд би һарч ирүв, – гинә.

–Абба!Аккадюмб,дәркминь.Хәәрхн!Теңгрйозуртагидгэн.Танасәкүсн,минисәкүсн болучн манд хәәрләд, мана буруг чиклх болҗ, тиигҗ хүврсн болхгов. Нег цагла, сән өдрлә, сән нәмәг нег күүһәр шиидүлтн. Та – залу күн, юмна кирцә медсн уга болхт. Би – күүкд күмб, кирцәһинь күрн медхүв, ямаран учрта юмн болҗахинь, – гиҗ келдг болна.

Тоолҗ, тоолҗ Әср хан зөвднь багтад, нег цагла, нег сән өдрлә хатыг дахулад хулхаһар һарад йовад, күрәд ирнә. Өөрнь, эдү-тедүд хашан <….> көлгән зогсаһад, тедү-эдү хонг гетәд, экнь сө одад чиңнәд, өрлә одад чиңнәд, өрүн одад хәләһәд, медүллго бәәһәд бәәнә. Одхлаг, күүкнь бичкн нилх көвүтә болчксн бәәнә. А, дәрк! Акад юмб!

(Келснь Убушиев Эренджен Нохашкиевич, 1917 җ. Баh Дөрвдә район, Зурḣан. Е.Э. Хабунован архивәс)

91

БААЗА БАГШИГ ОРШАСН ҺАЗРИН ТУСКАР

Бааза багшиг юнгад тенд оршасна тускар бас нег тууҗ бәәнә. Бааза багш Төвд күрәд ирсн, Төвдт Дала-ламин гегәнлә харһсн бәәҗ.

Дала-лам харһхла, мана хурл хан хулсн заагт зосгҗасн бәәҗ. Батхнг, бөкүнг йир дала болдг билә. Эн хурл талдан һазрт босххмн гиһәд дотран шиидҗәх манахс. Тенд хурла улс дала болхмн, ик баһ уга ламнр.

Тегәд Бааза багш тенд орад, теднәс сурҗахов:

–Хама хурл босххмб? Тегәд Дала-лам келдгҗ:

–Һурвн һолын салад нег һазр бәәхмн, тер һазрт.

Бааза багш нааран ирчкәд, эн һазр эргәд йова-йовҗ, тер һазр харһна, мәл минь. Ода суврһн бәәсн һазр.

Дунд Хурлд ирәд, эврәннь ламнртан келдгчн. Тер цагт Бааза багш ах лам биш, ах лам талдан күн бәәсмн. Эврәннь багшнртан келҗәдчн:

– Тер һазрт хурл босххмн, тер һазрт нүүхмн. Иигәд, иигәд Дала-ламас зөвшәл авлав, –

гиҗ.

Мана хурлын багшнр зөвшәлән өгсн уга.

Тегәд Бааза багш һундад-өөләд, тер цагтан гемтәд, Пятигорскд бийән эмнлхәр йовҗ одна.Бийньсәнболснуга,тендәнөңгрҗ.Өңгрхинньөмнбичгүлдәҗ«Намагтерһазрторшатн, Оран Булңд».

Дәкәдмана хурлд нег миңһн долан зун тәвдгч җилд Җииҗә багш йовсн. Эврәннь һазрас бас иигәд, эврәннь ламнртан бас өөләд, Орһахн гидг һазрт цогцан хайсн, гинә.

(Келснь Убушиев Надвид Убушиевич, Баḣ Дɵрвдә района, Баḣ Дɵрвд. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ХАР ШОВУН (домг)

Кезәнә бәәсмн. Деед нег хар шовун нисҗ йовла. Уданар нисәд, халурхад, муурхлань, цогцаснь көлсн чолунд дусв. Тер чолунд дуссн көлснәс шар үстә, көк нүдтә, киитн чолун мет зүрктә күн түргәр өсрәд һарҗ одв.

Хар шовун улм уданар нисҗ йовад, баасан алдв. Тер бааснаснь атхр-сарвһр үстә, хар цогцта, му үнртә күн өсрәд һарҗ одв.

Тегәд хар шовун нисхләрн муурад, цуцрад зовхлань, цогцаснь улан цусн дусв, тер цуснаснь улан чирәтә, халун зүрктә күн өсрәд һарҗ одв. Тернь болхла мана хальмгин өвк.

Тер учрар манахс цуснаснь һарсн әмтә юмн болад, халун зүрктә, сүзгч, элгсг болдмн, хәәмнь, көөрк манахс, тохмин үрн.

Тиим «Хар шовун» гисн кезәнк домг.

(Келснь Цеденова Людмила Санджиевна, 1955 җ., Целинн район, Ик Чонс, сән авһнра күн. К.Б. Мучкаеваһас соңссн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

ШАВАЛИН ДАВАН ТУСКАР

ШавалинДава–энАдгинкүн.Сиврттуугдад,тендәсирхләрн,ЦаһанУсндирәдбәәсмн. Адгт терүнә дала элгн-саднь, ачнр-җичнрнь бәәнә. Мерглчин Нарн, Овла Бөөрг, Таскра Бөөргинхн гиһәд дала ачнр-җичнрнь бәәнә. Дәәнә хөөн, Сиврин хөөн Цаһан Уснд бүүрән бәрлә. Әмддән ирдг билә, «Җаӊһран» дуулдг билә. Көгшд хурад суухла, дуулдг билә. Сиврәс ирсн хөөн клуб-муб гиҗ уга билә. Хүрм-мүрм болхла, терүг дууддг бәәҗ. Бас ирәд дуулдг бәәҗ. Тигәд тедн мана Шавалин Дава гиһәд келнә. Көгшрснә хөөн ирдгән уурв, Цаһан Уснд сәәһән хәәв. Әвр сән заӊгта, тогтун күн бәәҗ. Угатя күн бәәҗ. Бичкн нурһта, хатмл күн бәәҗ.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

92

***

Шавалин Давала хамдан бәәләвидн. 1942 җил Шавалинм Дава эвукац [эвакуация] гиһәд, Казахстан тал һарлал тедн. Байр гидг көвүтәһән, эмгнь сәәһән хәәчксн, наадк Пюрвәнь әәрмд одсн. Тигәд дөчн хойрдгч [1942] җилд салувидн, тер күртл хамдан бидн Адгтан бәәсн улсувидн. Баг саһар хар чееҗәр эврән дассн «Җаӊһран» келдг. Шавалин Дава сән седклтә күн билә, өр-өвч, медрлән әмтнд цәәлһәд өгәд йовдг. Бидн, бичкн көвүд, терүг «Җаӊһран» дуулсн цагт өөрнь ирәд, суучкдг биләвидн. Шавалин Дава иигҗ келдг билә: «Би таднд «Җаӊһр» келҗ өгнәв, сурһуль сурсн цагттн бас туслх». «Җаӊһриг» асхар дуулдг билә, домбр цокад, айс орулад дуулдг билә. Дуулх дутман цогц махнь көөгдәд, байрлад, айснь оӊһдарад, домбрин айсла негдәд, келсн үгнь айс дахад бәәдг билә. Тер седклнь байрлҗахов.

Басӊһа Мукөвүн гиһәд нег җаӊһрч бас йовла. Бас нер һарч йовла тер. Олимпиадт оч йовла тер. Мини эцкм, Кюкеев Бөөрг Бюрчиевич гиһәд, бас олипиадт оч йовла, стахановец болҗ йовсн тер цагт. Колхоз «Улан Церг» гиҗ йовла. Булуктаев Уша гиҗ йовла.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ. Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ЛИҖИН ТӨӨЛТИН ТУСКАР

Эцкм, Лиҗин Төөлт – җаӊһрч. 1906 җилд төрсмн, баһ цагтан «Җаӊһр» келдг, республиканск марһанд, нәр-нааднд 1939 җиләс авн эклҗ орлцдг. 72 худл келдг, тек биилдг. Борманҗин Баатр эцкәсм 2-3 бөлг дасч авла.

Экм – Лиҗин Өргҗг Боктаевна Самтнахн әәмгә.

Эцкм өнчн бәәҗ, ном уга. Кезәнә эмгд-өвгд цуглрад бәәхлә, бичкдүдиг тәвдго. Тегәд иргәр шаһаһад, соӊсад дасад авчкҗ.

1942-гч җилин хаврар (зунар), дулан цаг Бурҗ селәнә улсиг Енотаевкас оӊһцд суулһад, Харбалин өөр, хотхрт кевтүлчклә. Эцкм әәрмд. Бидн – эк, ээҗ, 2 дү күүкн өрәл сард тер хотхрт кевтүвидн. Эк, ээҗ селәнәс хот-хол авч ирдг, теҗәдг. Намрар, хәрү оӊһцар Енотаевск күртл, Цаһан Амнд йовһар, Чомпот, Таталд ирәд тогтнувидн.

1942-гч җилин намрар эцкм әәрмәс шавтад ирв. Нег һарнь әмн уга. Сталинградск дәәнд орлцад, ик шавта болсмн. Таталд Бадма-Һарән Мукөвүн ахлач көдлсмн. Тер мини эцким сельсоветин ахлач тәвв. Тегәд көдләд, 1943-гч җилд хәрү Эрднихнд авч ирв. Тенд сельсоветин ахлачар көдлсмн.

Декабрь сарин 28-д, генткн 3 час сө ик машис ирәд, унтҗ бәәсн улсиг «шулуһар һартн», гиһәд авч һарв. Урднь юм келлго, әмтн дулан хувцн уга шүрүн киитнд һарв. Хот-хол чигн уга, хувц-хунруга,альданйовханмедлгоһарувидн.Әәдрхндвагондсуулһадавадһарв.Красноярск крайд ик герт орулад, эн герәс әмтиг иигәрән-тиигәрән йовулна. Шушенск районд, 100 дууна совхозд авч ирәд, школд орулчкв. Түүнәсн землянк бәрҗ авад, бәәвүвдн. 2-3 җилд бәәһәд, эк-эцк малд көдләд, Шушенск гидг һазрт, Ленин бәәсн һазрт переселенц бәәлһдм биш гиһәд Минусинск района Селивановка гидг совхозд бәәһәд, 1958-гч җил күртл бәәвүдн.

Селивановк – дулан, сән һазр. Тарвс, помидор хураһад авсн цагт, эцкм баржд авч йовад, совхозин мөӊг кедг.

1955-гч җилд хүрм кевүдн. Һаһа Багату гидг селанд бәәдг. Һаһа ирәд, мана һазра күн бәәнә - гер авх кергтә, гив. Тегәд, терүг соӊсад, январь сард Абаканас Багату одад, тендәс Селивановкдан ирәд, нәр-наад кеһәд, өрк-бүл болувидн.

(ЛиджиевМиняшТелтеевич,1930җ.,Үстинрайон,ЦаһанАман,БаһЦоохраЭрднәхнә, торһуд, шевнр әәмг. Бичҗ авснь Коваева Б.М.)

УВШИН ТАЛТ БОСХСН ШКОЛ

Лиҗин Талт гидг күн билә. Лиҗин Талт бәәхтә күн бәәҗ. Күүнд дөӊ болад, нөкд болад, эн Адыгт школ бәрсн күн. Күүкд сурһуль суртха гиһәд, Әәдрхнәс мод цар тергәр зөөһәд авч

93

ирәд, хөрдгч [1920] җилд бәрлә. Дөчн негдгч җил күртл тер школ билә. Мадниг нүүснә хөөн терүг хамхлад хайчкҗ, эзн уга юмиг. Дән эклхлә, немш ирәд, блиндаж бәрхәр тер школыг цуцҗ. Тер Увшин Талт бәрсн школ билә.

Сиврәс ирәд, самаһар нег школ бәрлә. Ода тер школ уга.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ҖИМБӘН ЦЕРН

Җимбән Церн, дөрвдә нойн, тер цагт маши гүүлгҗ йовҗ. Ик Цоохра мана нойн мөрәр йовдг.Термашньмодарйовдгбәәҗ.МодтүләдйовдгОдакһурвнмөртатснтачанктаИкЦоохра залу күцгдҗәхш. «Нә, терүг күцхмн!» – гиҗәнә Җимбән Церн. Одак машнь халхов, халад зогсхов. Мөрн мууршго. Тиигхлә, терүг күцҗ болшголм. Тиигәд дөрвд торһд хойр хоорндан дөрлддг билә. Бөк ноолдулдг, урлда тәвдг, баһчудас шүүҗәһәд, дөрлдәнд орулдг билә. Дөрвд, торһдхойрхоорндандөрлдхов.Олнулсхурадирдмн.Келктәхн(Чагорта),найнтахн(Прудовый) нүүҗирдгбәәҗ.Келньоӊһданболдгбилә.Икбуурлахн,баһбуурлахн,манцинкецин,җееҗихн ирдмн.Эндцаснорнхәәлҗоддг,малынидгтә,өвснхашаугакеербәәдг.Теднмалантууҗирхов. Хоорндан дөрлдәд, байран кедмн. Уулан (уулын) улс нооста чирәтә болдмн, тиим күүнлә нәәҗ бичә болтн гидг билә. Уулын улс гиҗ бүтүһәр келҗәхмн болҗана. Тедн наадад, ээм-дал цокад бәәдг. Иткҗ болшго. Тедн заагт оч бәәҗ чадшгот. Шинҗлхлә, хату зүрктә, теднлә шүрүтә үг келҗ болшго, шоодҗ болшго. Тиигхлә, алчкхмн. Теднлә әрк ууҗ болшго. Күүнә һазрт әркиг урлдан күргҗ болшго, күргәд авсн хөөн – болв. Эврә һазртан бас саглҗ ууҗ йовсмн урднь. Орс күүнә үсинь шинҗлх кергтә, җөөлн үстә күн – җөөлн зүрктә.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

УУРХАН САҢ

Кезәнә эҗго эрм цаһан теегт нег күн йовһар йовҗ йовад, эрг деер һарад, амрхар сууҗ. Генткн, хәлән гихлә, нег нүкнәс алтн мөңгн асхрад, деврәд бәәдгчн. Цаһан альчур делгәд, тер күн мөргәд, алтнас авч. Кедү абвчн, чилдгоч, дор-дораснь буслад һарад бәәдгчн.

Эннь кишгтә күүнд олгддг уурхан саң бәәсмн. Олдх күүндән олгддг, наадксднь мекләшорһлҗн болҗ үзгддг.

(Болдырева Инҗр Мосиновна, 1958 җ., Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

МИНИ МАХЛА ЦЕВР

Кезәнә орс хальмг хойр залу кеер йовҗ йовад, бәәр олад, унтхин өмн терүгән цеврлхәр седнә.Эднхоорнданзүткнә.Усарцеврлхкергтә,гиҗорснькелнә.Хальмгзалуһаларцеврлхмн, гинә. Хоюрн зүтклдҗ-зүтклдҗ хонна. Орснь төгрг махлата, хальмг залу тахъята. Орс залу махлаһан тәвчкәд унтхмн, гиҗәнә.

Сөөни өрәллә хальмг залуна тайхад (тернь ааһ болҗана) нег юмн дүүргәд дора авчкҗ. Орс келнә:

– Мини махла цевр. Чини тахъяг усар цеврлхмн, һалар цеврхлә, шатҗ одх. Хальмг залу махлаһан авад, усар уһана.

Тегәд ода терүнә хөөн түрүләд усар, дәкәд һалар әрвслдг болҗ. Хальмгнь шүүгдсн бийнь, һалан хайдго, һалд зальврад мөргдг бәәсмн.

(Болдырева Инҗр Мосиновна, 1958 җ., Октябрьск район, Цаһан Нур. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

94

ХУМСНА ЧИНРИН ТУУҖ

Ухан муутын хулын ик гисн хойр юмн ик цәәлһвртә. Хулын бас ик кергтә юмнҗ, хумсн уга күүнд бас муҗ. Тер учр деерәс энүнә цәәлһвр иим болҗана.

Кезәнә гер-мал болсн баһчуд геедрәд бәәдг бәәҗ. Яһҗ одсн болхмб? – гиҗ мөр уга, олл уга бәәҗ. Тиигәд энүг яһв гиһәд, тотхврин бичүр гидг юмиг олн номтнрт үзүләд хәләхлә, иигҗ һарч.

Орчлңгин ор һанцхн көлтә Тиирң гидг юмн ирәд, олад авч одад бәәҗ. Терүг яһҗ олҗ, яһҗ дарҗ гетлгхмб гиҗ олн номтнрт өмннь тәвсн төрт тер толь цааснд иигҗ һарч, гинә.

Бар сарин бар җилин бар өдр һарсн арвн нәәм нас күрсн көвүн терүг дарх гиҗ тер номд һарч. Тер көвүг хәәһәд, олҗ авад, белдвр кенә. Белдхләрн иигҗ белдхмн гиҗәнә. Зурһан сар хумсинь авлго арчад цевртхәд, хойр таласнь ясад, шовһр бәәдл һарһад, тер хумсинь эвклдҗ, ик хурц шовһр хумсн болҗ, бат йозурта һардг бәәҗ. Тиигәд тер көвүг белдәд авчкад, хар нохан амнүзгтхарңһусөөдһарһадтәвснцагттеркүнхарһхзөвтәболҗһарна.Көвүгбелдчкәд,өөрнь өвг өгәд, хар нохан амн тал бәәшң геринь бәрәд бәәлһдг болна.

Тиигәд-иигәд бәәһәд, тедү намхн цаг болсн цагт һанцхн көлтә Тиирң гидг юмн һарад ирдгболна.Таш-башбәрәдноолдна,өдр-сөөһәнгееһәд,сар-сарангееһәд,сана-седкләнгееһәд, салурад одтлан ноолдна. Кедү ноолдад бәәвчн, нег-негән авч чадад бәәнә. Ундасад-цәәһәд, муурад ирсн цагт эрлгин чидл даву болад ирхлә, манул гетч болсн өвгн ус цацад, амн талнь цацад, ундынь хәрүләд, сана орулад севшүлҗ авдг болна.

Кесг сардан ноолдад оксна хөөн генткн бар сарин бар җилин бар өдр һарсн көвүнә чидл чиләд, шулмни чидл деер авад диилн гихлә, көвүн санн хәәкрдг болна: «Абба! Иим ик чидлтә шулмин һарт орсн нәмәг иигәд залад-зәәсн олн деедс юнгад иигҗ медсн болхмб? Яһад би диилгдҗәдг болхмб?» – гиһәд сансн цагт һанцхн көлтә Тиирң авад цокдг болна. Авад цокад, деернь элкдәд, уха-санаһан геелһәд ирсн цагт амнднь нег киитн юмн харһдг болна. Киитн юмиг шүүрн хазад, ухан-сегәһән гееһәд, киисн алдад одхла, һанцхн көлтә Тиирң гидг юмн уга болад оч.

Тер кевтән өөрнь хәләҗәсн өвгн ундинь цацад, уха-сегәһин орулад авхла, өөрнь нег әвртәгидгхархатучолункевтдгболна.«А-а,Абба!Деедминь,олндеедсбурхдхәәрлҗөршәг! Уха-сегә алдад, иигәд диилгдәд, кииссн цагтм амндм әвртә гидг киитн юмн харһла. Хазсан, атхсан меднәв, дәкҗ юм медхшв. Эн һанц көлтә Тиирң делң гидг юмн нанд харһсн бәәҗ. Тегәд эн делңгиг хазсан меднәв, дәкҗ юм медхшив. Энүг хазсн хөөн эн хооран һарад үксн болх, хәй!» – гинә.

Һарад йовад, иигән-тиигән йовхла, һанц көлтә Тиирң үкҗ одсн харһна. Тер Тиирңгиг көл-һаринь салһад,гес-гүзәһинь һарһад,толһа-экинь тарачад,яс-ясар тараḣад,һал-түүмр өгәд, шатаһад, дәкҗ эн делкә орчлңд иим юмн бичә учртха гиһәд тарачад хайҗ.

Тер цагас нааран баһчудыг, күн болсн бер-көвүг манҗ гетдг йосн һарсн бәәҗ. Мана Иҗл күртл давсн зун җиләс нааран соңсгдад йовла. Юнгад тиим үндстә, тиим утхта юмн бәәсн болхмб?

Хар нохан амн тал һарһҗ терүг юнгад гетүлсн болхмб?

(Келснь Убушиев Эренджен Нохашкиевич, 1917 җ. Баh Дөрвдә район, Зурḣан. Е.Э Хабунован архивәс)

АӉҺУЧЛЛҺН

Түрү күн бурхндан мөргәд, намаг заясн Окн Теӊгр намд туслтха гиһәд, аӊһучлдг. Гөрәсиг күн болһн бәрҗ чаддго. Тертн бас учрта. Аӊһучлҗ болшго. Тер Цаһан Аавин

мал болҗана – һар күрч болшго. Тер гөрәсиг аӊһучлхар седхлә, тер күүнд җирһл уга. Хасн күүнд тер сумнь хәрү бийднь ирҗ тусдг юмн. Зокчахш. Тигәд гөрәснд һар күрдго, бурхна юмн, бийнь усан ууһад, өвсән идәд, өсәд йовдг аһрусн тер. Бийснь бийән асрҗана тер. Айстан гөрәсиг көөһәд, үргәһәд бәәдмн биш. Көндәхмн биш. Му йор болх. Хурһлхла, хурһнь (унһнь) бийнь босад йовҗ оддг, күүнд бәргддго юмн болҗана. Гөрәснд гем ирдго.

95

Зурмнусуудго,кедүхалунболвчн.Үрсардичәндәнорадбултҗодна.Теднигкөндәлуга бәәхлә. Малын төл өсхмн болҗана. Окн Теӊгр заясн юмиг мотоциклар көөһәд, бууһар хаһад бәәҗәнә. Тиигхлә, хамг юмн эвдрәд бәәхгов.

Тоһрун шовун, хар шовун, зурмн, гөрәсн ода уга. Цагар тиигҗахгов. Далн хойр хоӊхт гиһәд бәәдг билә – далн хойр һууҗмулта, уснд өөмдг, нүкнд өндглдг. Ода бас үзгдхш тер. Алг шовун, һалуна бәәдлтә болсн. Тоһрун шову, харада шову бас көндәҗ болшго. Харада шовун бас күүнд туслна. Күүнә герт үүрән ясна. Дөрвн һууҗмулта, теднд җивр урһтл, харада күүнә үсәр, мөрнә килһсәр көлинь уйчкна, бичә унтха гиһәд. Тиим ухата. Хот амндан зууһад авч ирнә, дөрвүләднь зерглдүләд дара-даранднь авч ирсн хотан өгнә. Тиим ухата. Модна сүүдрт суухлань <… > дусад бәәнә.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ХАР НОХАН АМН ГИСН ЮМБ?

Альк нег бурхн багшин номар бәәдг әмтн хамг нарт цаһан орчлңд үзхән үзәд, җирһхән җирһәд өңгрсн цагт хар нохан ам хәләлһәд оршасн цагт буйн керва, хәрү ирҗ үрн-садндан, һазр-усндандәәснболшго.Харноханамнгиснтерньнарнсуухүзгболҗһарчана.Юнгадтерүг хар нохан амн гиҗ келдмб болхлаг – зүн бийәс һарсн нарн барун бийд орсн хөөн нань хәрү һардго, эргәд эндәс һардг. Тегәд тер нарт орчлңд төрсн күн үзхән үзәд, җирһлән җирһәд, дəкҗ эн нарт орчлңд нанд юмн керва, эннь болх, үүнәс сән җирһл олҗ, төрлән олҗ төрнәв гиһәд, хар нохан ам хәләһәд һардг бәәҗ. Тиигәдчн өңгрсн кү оршахларн, нарн суух үзг тал толһаһинь хәләлһәд, нүдинь нарн һарх үзг хәләлһәд оршадг бәәҗ.

(Келснь Убушиев Эренджен Нохашкиевич, 1917 җ., Баh Дөрвдә район, Зурḣан. Е.Э. Хабунован архивәс)

БУУДЯН ИШ НЕГ КОЛОСТА БОЛДГИН ТУСКАР

Кезәнә нег байн гергн көвүтәһән наач йовҗ кеер. Тер көвүнь [мɵр үзхәр] седнә. Тиигхлә экньбуудяһархошңгиньарччкҗ.Терҗилхурикәрорад,бальчгболад,буудяилҗрәдәмтнбуудя уга үлдҗ. Ноха ууля-ууля бәәхлә, бурхн келҗ: «Нохаһас даву юмн уульсн уга», – гиһәд, нохад нег колос хаяд өгчкҗ. Тер цагас авн буудян иш нег колоста болҗ. Ноха уульхла, «Бурхнас юм сурҗ бәәнә» гиҗ наһц ээҗм келдг билә.

(Келснь Хавлякова Лидия Гавриловна, 1954 җ., Ростовская область, Кутейниково күүтр. Богшурһахна Көвүдә бузав. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б., Убушиева Б.Э.)

ОР ҺАНЦХАРН БӘӘЛҺНӘ ТУСК ДОМГ

Теегт худгин өөр ор һанцхн гелң бәәҗ. Нег дәкҗ баахн хальмг залу өөгүрнь аду көөҗ йовҗ. Эн гелңгәс сурна:

–Ор һанцхарн бәәлһн ю дасхна? Худгас ус авчах гелң энүнд хәрү өгв:

–Эн худгин йорал хәлә. Ю үзҗәнч? Адуч худгт хәләв.

–Юм үзҗәхшв, – гив.

Цаг зуур гелң көндрл уга зогсв, хөөнь хәрү баахн хальмгт келнә:

–Ода хәләнч! Ю худгт үзҗәнч? Адуч хәләчкәд келв:

–Ода бийән үзҗәнәв, уснд бийəн үзҗәнәв. Гелң цәәлһв:

96

– Суулһиг худгт хайхлам, усн деегүр дольган һарв улс дунд бәәлһн (улс дундк әмдрл), ода болхла усн тогтун бәәнә (эн ор һанцхарн бәәлһн). Күн һанцхарн бәәхләрн, эврән бийән олна болн әмтүр хәрү ирҗ чадҗана.

Җирһлин туршар күүнд хойр дәкҗ һанцхарн бәәх болна. Баһ цагтан җирһлиннь хаалһ олхдан болн көгшрх насндан яһҗ бәәсән тодлҗ (медхдән) шинҗлхдән.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ЭЭҖИН ТОДЛВР

Абганерово станцин өөр бәәдг биләвидн, нәәмн дуунад. Бичкн цагтан ийр альвн биләв. Тегәд тер хурлд ямаран ном умшдгинь меддго биләв. Альвлад нам төртән авдго. Зоодг гидг һазрт хурл билә. Тенд гелңгүд ном умшад, ус аршалулдг билә, күүкд гемнхлә, эк-эцкнь авч оддг билә. Дәкәд мана хотнд Богрун гидг бө күүкд күн билә. Күүкд шарлхла, экнрнь авч одад домнулдг билә. Кезәнә шин һарсн күүкдин хатад унсн киисинь хадһлад, халу дөрәд гемнхлә, терүгәрнь домндг билә. Дәкәд болхла, бичкн күүкдин үсинь хәәчлдг. Күүкн күүнә үсинь долан настаднь хәәчлдг, көвүн күүнә үсинь һурвтаднь хәәчлдг бәәсмн. Тегәд тер үсинь, арвн дөрварвн тав нас күртлнь, гиҗгин арднь, нег бичкн түңгрцг уяд өлгчкдг. Гемнсн цагт авад, нег бичкн юм керчәд, хагсуһар аршалулдг.

Би арвн нәәмтәдән мордлав. Намаг мөрн тергәр ирҗ авла. Тер цагт цә-боорцган кеһәд, маханчанад,гиичәнтооһадһарһдг.Нәәмн-йиснкүнирдг.Миниүүринулсдалаболдг,тегәдтер күүкдзаагаснамагбулаһадавадһардгбилә.Миниүүрмүдуульлдадардмүлддг.Экмневчкнүс, хумс керчҗ авдг, кишгинь үлдәҗ авчах авьяс. Дәкәд мордсн күүкнәс далһ авдг билә. Күргнәд ирхлә, көшг татата, бүтү көшг болдг билә. Цаһан өңгтә, эрәтәчн болдг тер кенчрнь. Хүрмд ирсн әмтн нерсн әрк уудг.

Сиврт теңкән уга. Үүнәс һарч йовлавидн. Чкаловас, Хошудас, Тугтнас цуһараһинь цуглулад, нааран авч ирәд, эндәс йовулв. Әмтнә мал хулдад, мөңгәрнь кампадь-балта хулдҗ авад,мадндбичкдүдттараҗөгв.Мадннегмашиндһурвнөркинкүнйовувдн.Маднөрк-бүләрн дөрвүлн, баавихн зурһан күүкдтә. Тиигәд муулян эдләд йовувдн. Сиврт күрәд, Алтайск крайин МихайловскрайондСольпромсовхоздтусувдн.Тенддавсуснасһарһҗхамхлад,таачкарзөөһәд овалдг. Дәкәд вагон ирхлә, носилкар зөөһәд ачх кергтә. Ө-шуһу моднас тенд әәдг биләвидн. Мадниг әәлһдг билә.

Би бичкн цагтан эк-эцктәһән ишкә герт бәәдг биләв. Тал дунднь һурвн көлтә тулһ билә. Һал өгхләрн, цәкүрәр цәкүрддг. Тегәд цәәһән болһҗ авдг. Хотан кечкәд тер тулһиннь һурвн көлинь цуцад авчкдг биләвидн.

(Эрдниева Төвкнг Эрдниевна, 107 наста. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б. Коваева Б.М. Шорваев Ф.)

ХОЙР ТЕҢГРИН ТУСК ДОМГ

Теңгрмүд җивртә болна. Теңгр деер бәәцхәнә. Эднәс зәрмснь әмтнә [cәкүсн] болна. Нег дәкҗ нег теңгр наадкасн сурна (тер теңгр оньдин һазрур нисәд, хәрү теңгрүр нисч

ирдг бәәҗ):

–Чи юңгад нааран-цааран ниснәч?

–«Бурхн дөң болнч» гидг үгмүдәр эклдг бичгүд бурхнд авч ирнәв. Юңгад чи оньдин

амрнач?

–«Ханҗанав чамд, Бурхн» гидг үгмүдәр эклдг бичгүд Бурхнд авч ирх зөвтәв.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

УРЛДАН

Күн болһн мөр урлдулҗ чаддмн биш. Мөр гиигн цогцта күн унх зөвтә. Көгшн өвгн болвчн, зуг гиигн цогцта болх зөвтә. Манахс тер мөриг тохмарнь, цогц биәрнь йилһәд: «Ай!

97

Алтн һалзн авад ирв, авад ирв! Ардан дахулад одв! Күрӊ зеерд күцәд ир, күцәд ир!» – гиһәд хойрдгч, һурвдгч эс гиҗ ард йовсн мөриг магтад хәәкрдг билә. Энд урднь мөрд урлддг билә, тенкән уга! Бидн хуһар хурлдад, өврлдәд бәәдг. Баһчудас шүүҗәһәд тер мөр унулдг, урлданд дөрлддг, теднәс шүүҗәһәд авч оддг бәәсмн.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

БӨК БӘРЛДӘН

Манахндбөкбасбәрлддгбилә.БоһланҺацӊгиһәдбилә,басдәәндодад,ирснуга.Улана Киистә Шохтинович гиһәд билә, бас дәәнд одад ирсн уга. Һучн йисдгч [1939] җилд олимпиадт орлцад,нерһарчйовсмн.ХальмгТаӊһчданнерһарчйовсмнтерхойр.Әвртәшүрүтәулсбәәсмн тер хойр! Дәрк, дәрк! Һартан шүрүтә, сун цокдг, ачн цокдг. Сун цокна гисн иигәд (үзүлҗәнә) хойр талагшан, бий һатц хайдг (через себя), һазрт ундго, мис кевтә дөрвдәд. Босч ирәд дәврдг. Үзҗ йовлав тедниг. Өндртән 1.70, гиигн, бат цогцта, хатмш улс.

(Келснь Банджаев Василий Хардаевич, 1951 җ., Хар Һазра район, Адг, эрктн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б.)

ӘМТӘХН ҖИРҺЛИН БОЛН БУДГАЧ ХАЛЬМГУДЫН ТУСК ДОМГ

Кезәнә (эрднин экн цагт) Бурхн шаврар арвн залу шалдҗ: негнь хөд хәрүллә, хойрдгчнь

–аду,һурвдгчнь–үкрмүд,дөрвдгчньтемәдөсклә,тавдгчньаңһучллһндйовла,зурһадгчньзаһс бәрлә, доладгчнь ишкә гермүд экләд кев, нәәмдгчнь хувц уйв, йисдгчнь хот белдв, арвдгчнь кеермҗ кедг болв.

Цаг давсн хөөн эдн Бурхнд ирәд сурцхана:

–Маднд цуг юмн бәәнә, болв нег юмн дутҗана, бидн уудьврта бәәнәвидн. Бурхн эднд шавр өгәд келнә:

–Күн болһн эврә дурарн күүкд кү шалдтн. Ямаран күүкд күн таасгдна: өндр, бичкн (маштг), эццн, тарһн… Би болхла тенд әм орулнав.

Түүнә хөөн Бурхн тәрлк деер шикр авч ирәд келв:

–Энд арвн шикрин кемтркә бәәнә. Тадн неҗәдәр эн шикриг авад, гергндән өгтн, тана әмдрл түүнлә əдл әмтәхн болтха!

Цугтан келсинь күцәв. Бурхн маңсив (атхр болв).

–Тадндундбудгач(булхач)күнбәәнә.Юңгадгихлә,ааһдеерарвннегншикринкемтркә билә. Кен хойриг авв?

Цугтан тагчг бәәнә. Бурхн цугтаһаснь гергчүдинь авад, холяд кенд ямаран гергн тусна, тенд өгнә.

Тер цагас авн арвнас йисн залу күүнә гергн йир әмтәхн гиҗ санна. Юңгад гихлә, эн гергн үлү шикр идчклә. Зуг нег залу меднә: цуг күүкд улс әдл, юңгад гихлә, үлү шикр эн күн идсн бәәҗ.

Кезәнә моңһл болн хальмг улст шикр йир әмтәхн юмн гиҗ таалгдна.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ӨӨРД ТОГН ТӘӘШИН ҮКЛИН ДОМГ

Өөрд Тогн тәәш миңһн дөрвн зун дөчдгч җилд Дотр Моңһлд Чингс хаанд мөргүл кеҗ йовхдкитдулсэнүндхорөгсмн.ТерцагтэнКитддорднутгураяндһарчйовхдбелдҗәснбәәҗ.

Чингис хаанд мөргснә хөөн Тогн тәәш ишкә герәс һарв, хамраснь болн амнаснь цусн асхрв, мөрнәннь деләс бәрәд, эн келв: «Юн гидг юм эн?»

Өөр бәәсн улс хәләхлә, өөрд эзнә хормсхд (саадгт) һәрд шовуна өрвлгтә һодль хатхгдсн бәәҗ. Тер саамд һодль көндрәд бәәнә, деегүрнь цусн гүүҗәнә. Энүг цугтан үзлә.

98

Миңһн далн зун далн негдгч җилд Әрәсәһәс һарч йовхдан өөрд Увш хан баахн цагтан өңгрсмн. Тиим йовдл наадк өөрд нойдудла бас болсмн.

(Өөрд нойдудын хордлһнд китдин Пекинә бәәшңд бәәдг улсин керг-үүл болҗахинь медгднә).

ТогнтәәшинкөвүнЭснханмиңһндөрвнзундөчнйисдгчҗилдКитддорднутгурдәврәд, китдин әәрмиг Тумун өөр хамх цокад, китдин Мин Ин-цзуна хаганиг (императориг) кел бәрв.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ХОЙР МОҺАН ТУСК ӨӨРДИН ДОМГ

Хойр нарн һархла, әрүн усн ширгх, Хойр хан эркшлхлә, цуг әмтн үкх.

(Хальмг үлгүр)

Өөрд амн үгин зөөрин һол төрнь – цуг әмтн күчтә хаана йоснд, негдлтд уйдлһн. Хойр моһа бәәҗ. Нег моһаднь миңһн толһа бәәҗ, хойрдгчднь – миңһн сүл бәәҗ. Тегәд,

юнь сән бәәсмб? Миңһн цецн толһата болх, эс гиҗ миңһн керг уга сүүлмүдтә болх?

Нег дәкҗ иим йовдл болв. Моһасиг тергн дарн гив. Миңһн толһата моһан миңһн толһас әәлдәд, тал-талдан үзгүр шурһад орцхав. Моһа тергнә өмн үүмәд, тергнә төгәс энүг дарв. Миңһн сүүлтә моһа болхла, хооран мөлкәд һарв. Юңгад гихлә, энүнә миңһн сүл моһан һанцхн толһаг дахад йовцхав.

Өөрд улс үксн уга. Кедү дәкҗ зун җилмүдин эргцд хаадудын, нойдудын, тәәҗнрин, зәәсңгүдин хоорндк цүүгән өөрд әәмгүдиг тууҗин көл дор хайсн болх!

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ХАЛЬМГ КҮҮКД УЛСТ УЛАН БҮШМҮД АЛЬДАС ИРСМБ?

Кезәнә хальмгуд улан, шар өңгтә хувц өмсдго билә. Юңгад гихлә, эн өңгтә хувц китдин Богд-хан–Тенгринкөвүнөмсдгбәәҗ(талданхүвлврәрболхла,энөңгүдбудданлам-гелңгүдин өңгүд). Хальмг күүкд улсин хувцн көк болн ноһан өңгтә билә, залу улсин хувцн – хар өңгтә.

1724-1735 җҗ. (миңһн долан зун хөрн дөрвдгч – миңһн долан зун һучн тавдгч) җилмүдин цүүгәнә хөөн хальмг улс йир угатя болсмн. Миңһн долан зун һучн тавдгч җилд Дондуг Омбо хаана йоснд орхла, хальмгуд орс-түрг дәәнд орлцсмн. Миңһн долан зун һучн тавдгч – һучн зурһадгч җилмүдт дала зөрмг йовдл үзүлсмн. Орс хатн Анна Иоановна Дондуг Омбог сәәнәр церглснд булһн девләр болн ик үнтә үлдәр ачлсмн, цергчнр-хальмгуд болхла улан эдин әңгс авсн бәәҗ. Хальмг цергчнрин гергчүд болн күүкд улан эдәр бүшмүд бийдән уйсмн.

Тер цагас авн хальмг күүкд улс улан бүшмүдтә болсмн.

Тиим нег домг теңгә хазгудт бәәнә: улан лампасдин тускар. Дәәнд орлцсн (церглсн) улсиг улан эдин әңгсәр Москва ачлсн бәәҗ. Эдиг хувасн цагт, хазг болһнд эдин хошад тасрха күртсмн. Эднән шалврин хәврһд уйцхав. Тиигҗ хазгуд улан лампасмудта болсмн.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ЧИНИ ДОТР БИ ЧИЧРҖӘНӘВ

Нег цагт седкләрн Буддад шүтдг күн бәәҗ. Энүнд кезәнк модар кесн Буддан бәрмл көрг бәәҗ.ЭнмоднБуддаэнүндүнтәзөөрболна.Негдәкҗүвләриккиитнболснцагт,шүрүнсалькн үләсн цагт, арһсн, түлән ишкә гертнь чиләд, һал шатах юмн уга бәәсмн. Эн көрчәһәд, санна: «Мини үклин цаг ирҗәх кевтә».

Сөөни өрәллә көрчәхләнь, Будда нүднднь ирәд, сурна: «Намаг юңгад эс шатанач?» Модн Будда ишкә эрсин өөр зогсад бәәнә. Күн йир әәһәд санна: «Эн шулм кевтә».

99

–Юн гинәч? Модн Буддаг шатахмб? Төрүц уга! Кезә чигн уга! Будда инәҗәһәд келв:

–Чи намаг модн бәрмл көргд үзҗәхлә, чи нанас холдҗанач. Би чини дотр бәәнәв, модн бәрмл көргд биш. Би шүтдг юмнд биш, би мөргдг күүнд бәәнәв. Би чини дотр чичрҗәнәв! Модн бәрмл көргән шатаһад дулад (дулал)!

Бурхн шулм хойр күүнә дотр бәәдмн.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

ГЕГӘРЛҺНӘ ТУСК ДОМГ

Нег дәкҗ баахн адуч герл-гегәнд күрхәр седнә. Эн кергт дөң болх Буддан гелңгүдиг хәәһәд, өрк-бүләсн һарч йовна. Нег номта гелңгиг олҗ авад «яһҗ герл-гегәнд күрхнь» сурна.

«Герл-гегәнд йир амрар күрч чадхч», – гиҗ гелң келв.

«Герүрн хәрәд, асхн болһн нүр үздгин өмн сууһад, нег сурвр бийдән өг: «Би кембв? Би кембв? Би кембв?».

Адуч алң болна.

–Тиим юмн амр болдм биш.

–Талдан ухан-тоолвр соңсхар седхлә, хам-хоша хурлд бас нег номт бәәнә. Энүнәс сур. Баахн адуч гелңгүр ирәд, яһҗ гегәрлтд күрхинь дәкәд сурна.

Хойрдгч гелң хәрү өгв: «О, энчн йир күнд юмн, дала цаг эзлх. Чи олна кергт көлсән

асхад, ачлвр авлго көдлх зөвтәч».

Адучинседклзовадбәәв.Энгелңгингүнуханьадучинухан-тоолврлаирлцв.Гелңэнүнд келв: «Негдлтд (общинд) һанцхн иим көлдмш үлдҗ: арһс түүх, хот болһдг хәәс цеврлх». Адуч тавн җилдән арһс түүһәд, хәәс цеврләд, хәрү гелңд ирнә.

–Күндтә багш! Би тавн җилин эргцд хамгин бузр көдлмш күцәләв. Гегәрлтд күрх мини цаг өөрдв гиҗ та санҗахн угайт?»

–Ээ, чи белн. Ода хәрәд, өдр болһн нүр үздгин өмн сууһад, нег сурвр дала дәкҗ бийдән кел: «Би кембв? Би кембв? Би кембв?».

Алң болсн адуч келв:

–Гемән сурҗанав. Тавн җил хооран талдан гелң нанд энүгитн келлә.

–Э-э, терчн чикәр келҗ, – гиҗ гелң келв.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

КӨГҖМИН ЗЕВСГҮДИН ТУСК ДОМГУД

Кезәнкцагтмузәңгавчирснэлчдамндньхәәлүлчкснхорһлҗкедгбәәҗ.Негдәкҗхаана көвүн цергтәһән хол орн-нутгур дәәнд йовна. Аврлт уга бәрлдәнд хаана көвүн үкнә. Хаана көвүн үксн му зәңгиг элч келхлә, юн болхинь элч сәәнәр меднә, тегәд, эн йир һундлта бәәнә. Төрскн нутгурн хәрҗ йовхла, хаалһднь домбрта өвгн харһна, һундлын учринь медчкәд, элчд дөң болхар шиидв. Нутгурн ирхлә, домбрч өвгн элчәс түрүләд хаана герт орҗ ирнә. Домбрынь үзчкәд, хан домбр цокхинь сурна. Өвгн гейүрдсн айсмуд домбрт цокна. Хан эн айсмуд соңсад бәәҗ, өвгн дәәнә һазрас ирсиг медәд бәәв, һанцхн эңкр көвүнь тенд әмнәсн хаһцсиг бас медв. Уурта хан му зәңг авч ирснднь амнднь хәәлсн хорһлҗ кех заквр өгв. Домбрч өвгн келв: «Эн му зәңг домбр авч ирлә, тегәд энүнд хорһлҗ кетн». Тиигәд, домбр хәәлсн хорһлҗар шатасн нүктә болв.

Ик гүрм, зовлңла харһулдг хов-җив, худл келхлә, тиим цааҗлһна эв-арһ кедг бәәҗ. Хорезм орн-нутгин Отрар балһсна орч (наместник) иигҗ алгдсн бәәҗ. Юңгад гихлә, эн моңһл зелиг (караван) тонад, улсинь алад, эднд хар гөр нааснь бәәҗ.

(Келснь Федоров Ликан Бембинович, Элст. Бичҗ авснь Федоров П.Л., Горяева С.)

100