Хуучн үгд худл уга (1)

Ниднәhә тер герт одлав. Шуд йосн чолун гер. Мана зәәсң немшин hазрт, Ленинградт йовҗ йовсмн. Баячуд цуhар ик мөңгтә, алтта. Көгшрәд ирхләрн, залу күн hазр-усан сандгчн.

МуучказәәсңБаhБухстирчкәдкелҗәнә:«Таднодананднөкдболцхатн,баhбухсахн,ик бухсахн». [Тиигәд] Җирн терзтә чолун гер бәрсн бәәҗ.

Орн деер кевтсн өвгнәс орчлң эргсн көвүн деер гиhәд, Муучка зәәсң Германь, кесг hазр үзсн күн. Тегәд әмт хураhад, нөкд болтн гиҗ сурна. Цуhар зөвшәрв. Тегәд тер Сарептад одад, тенд немшнр бәәсмн, нанд гер бәрдг күн кергтә гиhәд эдниг сурна. Алт, мөңг өгнә. Немшнр Баh Бухсур ирнә. Зәәсң келҗәнә: «Нанд чолун гер кергтә. Болв чолун теегт уга». Тегәд эдн күүндчкәд, эзндән келҗәнә: «Маднд күн кергтә, көлгн кергтә». Тегәд негнь hазринь хаhлад бәәнә, негнь Ик Бухсас, Баh Бухсас ус зөөнә. Тегәд кев-кевәр цокад, хагсаhад, тер хагсҗ одсн кирпичәр беш тәвдгчн. Тегәд немшнр герән кеhәд, алтан авад йовҗ одна.

Һурвхн сар болад, зәәсң өңгрҗ оч. Зәәсң нег көвүтә бәәҗ. Эцкән көвүн дураҗ уга. Кишгинь эдлҗ чадсн уга. Тер гериг хамхлад хулдҗ.

Харhата гидг hазрт Хойр худг деер хурл билә. Баh хурл гиhәд. 1938 җил үнгичн хамхлв. Комсомольцнр.Хамхлад,угакеhәдхайчкв.Бурхнаном,цааснгидгюмнХойрхудгас,арвнтавн дууна hазрт, мана hазр күртл күрәд, күүнә көллә оралдҗ, тег дүүргв. Би тиигхд бичкн көвүн биләв. [хурл] Дотрнь бәәсн юмсинь, бүрә-бүшкүр гисн юмсиг арhта-арhта өвгднь зәрминь авч. Гелңгүдиг тууhад авч одсн бәәҗ.

(Келснь Доҗан Батлдга Йорла, Баh Дөрвдә район. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

ТЕРСК ХАЛЬМГУДЫН ТУСКАР

Эцкинм нерн Намысов Чимид Чудутович (1909-1943) дɵчн негдгч [1941] җилин сентябрин негнд өӊгрсмн. Терский бәәсмн. Терск хальмгуд гидг билә. Тер Кавказд Терскин өөр бәәҗ, тегәд терский болҗ. Тегәд торһд болх.

Экм тенд (Сиврт) эцкинм үй дүүд одв. Яḣад одв гихлә, тер авһинм гергн күүнд йовҗ одла, авһим күләсн уга. Мини эцк уга. Би – эк-эцкдән һанцхн үрмб. Ах-дү хойр күүндәд, тегәд мана экиг тер үй дү көвүндән ниилүлв. Бидн эн ач күүкән геечкхвидн, альд бәәхинь медшговидн, чамд болхнь гергн уга, тегәд хамдан нииләд [бәәтн]. Тегәд намаг ɵскәд, <…> дөчнзургадгч[1946]җилдавһмдәәнәсирв,январьсард.Арвнтавтадмавһмирв.Экәсмхөөннь хойр үрн һарв, дү көвүн, дү күүкн, Булатов Сергей Саранович, Булатова Светлана Сарановна. Дү көвүм уга, өӊгрҗ одв, дү күүкм одачн бәәнә.

Ода би тавн үртәв, залум уга, өӊгрҗ одв. Арвн хойр зе-ачнр бәәнә, зурḣан җич бәәнә. Минин эк-эцк – терск, Кавказас. Экм, меднәв, Наурск района Бахманка хутор. Эцкм, бас тендәс кевтә. Кавказас кезә ирсинь медҗәхшив. Эн Кумскд, әльк җилд медҗәхшив, эцкм

партийнбилә.Тегәднамдкүнкеллә,мининэкигхөрнзурḣадгч(1926)җилнааранавчирҗ.Амр Санан [Антон Амур-Санан] хальмгудыг цуглулҗ. Экм арвн негдгч [1911] җилә, эцкм йисдгч җилә [1909]. Тегәд тер хүрм болхла, минин экиг мөрәр, мөрн деер суулḣад, Улан тугиг иигәд, яһад (показывает, как держала мать знамя, размахивая) авч ирҗ.

(Келснь Нимгирова Ефросинья Чимидовна, 1923 җ., Западный район, Кумский хутор, Городовиковск район, Городовиковск. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

ЧОНСАХНА ДОМГ

Кезәнә эҗго эрм цаһан теегт эк-эцкән геесн, бичкәхн-бичкәхн ах-дү хойр үлдсн бәәҗ. Түрү-зүдү үзәд, харһнад, хагсхлань, көөрк, хойриг өлгчн чон үзәд темдглҗ, санань зовад, делңгәрн өскәҗ.

Чон дунд зөвәр цагт өсәд-босад, ах-дү хойр бүдүрәд ирҗ. Ахнь зүүдн сәәхн, ээмтәдалта, гүн ухата, цаһан саната, чилгр чирәтә, чиирг чидлтә, шар-улань асхрад бәәдг, шунмһата көвүнболадөсҗ.Дүньтеглгнурһта,шамдһа,бат-битгисн,хар-улан,көдлмшчкөвүнөсҗбосв.

131

Экиннь ормд өсксн цецн өлгчн чон дахуль көвүд күн болад җиртхә гиһәд, хойраднь келҗәнә:

– Би медәрәд ирүв, та хойр йовад, хөв җирһлән хәәтн, – гиҗ йовулчкна.

Дүнь адһад, удан хәәхдән залхурад, түрүн харһсн сәәхн күүкнд зәңг орулҗ. Тернь му авһнра, хар яста, җөөлн заңта өкәр күүкн, зөвән өгәд, көвүнд одҗ.

Ахнь цорхрмҗ уга холд йовад йовҗ, һазр дор чигн орад, теңгр деер чигн һарад, олн күүкд шинҗлҗ, сәәхн сәәнәснь йилһәд, һо нурһта, яг-таг, нәрхн белкүцтә, чимрүн уульмһдуулмһ заңгта, урн һарта, сар мет мандлсн чирәтә, альмн мет уласн халхта, цецн сән авһнра Аһ шавдл күүкиг хулхалҗ гертән буулһв.

Тер цагас авн дү көвүнә тохмин әәмгнь Баһ Чонса дөрвдмүд гиҗ нерәдсмн, ахиннь әәмгинь Ик Чонса дөрвдмүд гиҗ нерәдгдмн.

Мини әәдә Кермен Буратаевна Мучкаева келсн домг.

(Келснь Цеденова Людмила Санджиевна, 1955 җ. Целинн район, Ик Чонс, сян авһнра күн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

УҢГ-ТОХМИН ТУСКАР

Аавм, күчтә нертә билә, Бух гиһәд. Мана аав хойр дүүтә бәәсмн: Туара, Му Көвүн гиһәд. Туара гиснь бичкн бәәҗл ода. Әвр келтә, тиим кү «мааҗдг», өөрнь бәәсн әмтс түүнд әвр дурго бәәҗ. Му Көвүн болхла, номһн. Мана аав өндр, ик күн бәәҗ. Тер Бух өвгн хойр мишг буудя һартан авад (показывает, как он брал мешки в подмышки), хойр зун метр мельниц күртл күрдг бәәҗ, гиḣәд нанд мана көгшдүд келдг билә. Тер хойр мишк болḣнь ода тәвн килограмм болҗана. Зун килограмм буудя тиигәд атхчкад йовдг бас кучтә хар чидлтә күн бәәҗ.

Эццн гидг күн бәәҗ,терүнәс Җунһр гиһәд көвүнһарснболҗана. ҖуңһрасБелтш гиһәд, Белтшәс авн мадн ода тохман меднәвидн. Тер Эццн, Җуңһр гиснь кенәһинь мадн меддговидн. Көгшдүд мана бас меддго билә. Меддгнь, Белтшәс һарсн һурвн көвүн: Бух, Туара, Му Көвүн гиһәд. Түүнәс авн меддг болҗанавидн мадн ода.

Тер Бухас, мана аавас, хойр көвүн һарсн. Тавн күүкднь әмд үлдсн болҗана. Талдан болхнь, ода нег йисн-арвн күүктә бәәҗ. Наадкнь бичкндән хорад, тиигәд. Аав болхнь гем уга малта тиим күн бәәҗ.

Мана элгн-садн келдг билә, тер бәәсн һазртан хойр давхр гер бәрҗ хойр давхр гиснь, ода тер нег давхрнь һазр дор, наадкнь болхла, һазр деер.Тер <герин> ормнь тәвн зурһадгч [1956] җилд, Сиврәс ирхлә, орминь эцк нанд үзүллә, мана аавин бәәсн гер гиһәд.

Баһчудт мадн эс келхлә, мана баһчуд медшго эврәннь уӊг-тохман, ода мини <наста> дал күрч йовх өвгчүд-эмгчүд түнгән медхш. Юнгад эс меддг болхла, тернь ода оньг авлго, соӊслго бәәсн болҗана. Би болхла, көгшдүдин келсн үгиг мел чееҗләд бәәсәр үлдв чееҗдм. Чееҗдүлдснюмигбицаасндбарладһарһхла,ямарансәнюмнболҗана.Зәрмдәнбикөгшдүдтә харһнав. Нанас даву наста, далн тавта-найта өвгчүд, эмгчүдәс сурхла, зәрмснь уӊг-тохман медхш. Нег тавн-зурһан үй уӊг-тохман меддвт гихлә, медхш. Хойр-һурвн уӊг-тохман меддг болҗана. Мадн эс медхлә, мадн эс келхлә, кен медхмб ода. Мана күүкд медх, күүкдтән өгәд, дасхад, мана күүкд-көвүд эврәннь күүкд-көвүдән дасхад, тиигәд уӊг-тохман өскәд-өргәд йовхгов тегәд. Тиигҗ би санҗанав.

(Келснь Бухаев Денислав Эняевич, 1946 җ., Элст балhсн. Бичҗ авснь Убушиева Б.Э.)

ХАР ҖИСТХН ЗӘӘСҢГИН ТОХМИН ТУСКАР

БиИкДөрвдәсәнавһнраХарҖистхнгидгзәәсңгинтохмтав.Кезәнәманахсбайнбәәсмн гиҗ келдг биләл, мана көгшд. Тегәд кезәнә Хар Җистн гидг күн бәәҗ, дәәнд орад, баатрин цол зүүһәд, тер цага хан зәәсң болтн гиҗ заясн.

Хар Җистн гидг күн миңһн дәәчнр ахлдг бәәсмн.

Мини өвкнрин дунд Цедн гидг күн бәәсмн, Цеднәс Бурата болн Бүүрч хойр көвүн. Бурата болхла Ик Дөрвдә Ик Чонсахна Батхнта гидг һазрин эзн, нег миңһн адута, арвн миңһн

132

хөөтә, хойр зун ишкә гертә биләл, гинә үнәр эс гиҗ худлв – медҗәхшв, мини әәдә иигҗ келдг билә.ТерБуратаарвнхойркүүкдтәбилә,цугтадньсурһульөгснбәәҗ,көвүндән–Чөөрәхурлд, күүкднь Сарептын, Ставрополин сурһуль төгсәсн. Бүүрч болхла Бор Нур гидг һазрин эзн.

Мини эцк Цеднә Санҗ, тер Цеднә Буратан арвн негдч көвүн. Цогцдан оркмҗта төрсмн, тегәд эн күүг цуг мана элгн-садн, эгл көвүн биш гиһәд, Сәклтә гиҗ нерәддг билә. Долатаднь хурлд өгх зөвтә гиһәд, цевр-цер өскдг билә: шууган-нәр болдг, кү оршадг бузр һазрт тәвлго, махта-цуста хот өгдго, цевр-цер. Бичкнәснь Чөөрә хурлд дөрвн ах гелң Бурхн багшин ном дасхдг. Тер цагин хөөн хурлмуд тарачксн.

Хальмудиг Сииврт нүүлһсн цагт, баахн Сәклтәг бас цевр-цер өскдг билә, тиим болв чигн иддг юмн уга болад, түрү-зүдү үзәд, һахан бузр мах идәд, бийән бузурдчкла.

(Келснь Цеденова Людмила Санджиевна, 1955 җ. Целинн района Ик Дөрвдә Ик Чонс, сән авһнра күн. Бичҗ авснь Менкенова К.В.)

БАҺ ЦААТНА ТУСКАР

Мини өссн-боссн hазр, мини аав-ээҗин hарсн hазр – Каспийск теңгсин көвә. Мана эцкмдн заhс аңндг колхоз көдлдг. «Моряк» гидг колхоз. Манаһас цааран невчк, өмәрән Хавчн гиhәд сельсовет билә. Колхоз, совхоз олн болад, арвн хойр колхоз бәәлә. Дәкәд Киров совхоз билә, хальмг тохма хө асрдг, бод мал бәрдг.

Дән[1941-1945]орҗирхлә,биднхальмгудыгнүүлhтлтеңгстзаhсаңнадйовувидн.Дөчн hурвдгч җил [1943] хальмгудыг Сибирь орулад, нүүлhәд, тиигхлә бидн салҗ одувидн.

Кезәнәḣә Маальча зәәсң гиhәд бәәсмн. Кезәнәḣә нойн, зәәсң олн болдмн. Тегәд Шеерң нойн гиhәд бәәҗ. Бидн болхла тер Шеерң нойна тохмд ордг биләвидн. Мана уңг-тохм шар моңhл яста, туула тоха өвәртә, маштг Цаhан Мааньта, Баhчн Керәд әңгә бәәҗ. Тегәд тер Шеерң нойн мана нойн бәәҗ. Теңгсин усн баhрад хагсхла, невчк дорагшан hархла, манахс Лагань тал нүүҗ ирҗ. Тегәд нааран Лаганьд ирәд, эн Лаганяс үүнәс теңгст hардг бәәҗ. Тегәд Лаганя, Улан Хоолын заḣс аңндг моторн станц бәәҗ. Баhуд, дойда баhуд гидг әңг. Дойда баhуд, Ик баhуд бас нег әңг болҗахгов. Бидн Ик Цаатн гиhәд, Баh Цаатн гиhәд, Эрктн гиhәд, Шарс баhуд гиhәд, бидн цуhар нег hазрин улсвидн.

Бидн – Баh Цаатн. Цаатн гисн «цаḣан» гидг үгәс. Нег күүкд күүнәс хойр икр көвүн hархла, өвгдүд, медәтә әмтс түрүн hарснь Ик Цаhатн болтха, дарукнь Баh Цаhатн болтха гиҗ. Тегәд «цаḣан» гидг үгәс нер өгсмн бәәҗ. Тегәд кеер hарад, hазр-усан тәкәд, hал тәәhәд, нег хөөhәр биш, хойр-hурвн хөөhәр hал тәәхлә, сән йорта юмн болҗана, ик хәәснд мах буслḣад, мана Баh Цаатн улс өргн болтхха, өсх болтха [гиḣәд зальврдг]. Тер цагт баh цаатн олн бәәсмн. Ода цөн күн бәәнә.

Улан-Холд Шарс баhуд улс, Манҗин шарс, Нармин шарс гиhәд бәәлдҗ бас.

(Келснь Басангов Сака Моняевич, 1931 җ. Лаганя район, Лагань. Бичҗ авснь Лиджиев

М.А.)

ИК БУХСА ХУРЛЫН ТУСКАР

Бичкндән хурл үзҗ йовлав. Авһм бидн хурлын ḣавҗ багш билә, неринь медхшв, хуһар, медәтә улс. Геӊгә багш гидг билә, хурлын ик багш билә. Хурл ик болдмн, манахнас зурḣан дуунад билә, мини эк хурлд хурлын хувц уйдг билә. Өрүн одад, ю-күүḣинь кечкәд, асхн ирдг билә. Зәрмдән мадниг көтләд, хурлд авч оддг билә. Әвр гидг өргә, маань хәәрхн! Тал дунднь әвр гидг ик күрд билә. Орад, тер күрдиг эргәд эргүләд, мөргәд һарцхадг биләвидн. Би теднә хормаһасбәрчкәдйовдгбиләв.Хурласһарчкад,басхурлэргәдйовдгбилә,йиролнкүнхурдмн.

1928-1929 җ.җ. кевтә билә, сән медхшв, хурла гериг цуцад, Красносельскд авч одад, ушколын класс кеһәд, хот кедг замарнь устолов кеһәд, ик цаһан өргә бәәсн – терүгәрнь клуб кеһәд… Бидн бичкнд көгшдүд: «Тер өргәд зальврад ортн», – гидмн. Медәтә улс маднд келәд, медүләдбәәв.Әврикгидгхәәсн,давшуртабилә,мааньведнәхн[Омманипадмехум],дәрк,тус

133

болг хәәрхн! Терүнд манд нег гергн хот кедмн. Тер хурлын багшнрин модн герт бидн сурһаль сурад, маань веднәхн, дәрк! Ода альд йовхул тер хамг….

ИкБухсахурлынормодаэҗгоһазртШарлҗнталбәәнә.Терүндхошднегкүнэврәмалан бәрҗәнә. Тер хурлын ормд нег ламын цогц бәәнә. Номта һазр. Номта һазрт одад мөргхлә, гем уурч одна.

(Келснь Колджиева Харчин Базыровна, 1918 җ. Үстин район, Цаḣан Амн, Ик Бухса дɵрвд. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Дайцзи Бамао).

КУТУЗОВ НОЙНА ТУСКАР

Ик Чонса зәәсӊ Эмгн Увш, Көтчнрә зәәсӊ Кутузов Җаава Дорҗ хоорндан цүүглдәд, Әәдрхнә гүврт ирҗ. Эн хойриг хорлҗ. Нег өндгиг хорта утхар хуваһад өгч. Идчкәд, Кутузов медчкҗ.Хорхәрүлдгэмәнгертәнмартчкҗ.Квартиртәнирәд,каретдансууһад,мөрдкөндрҗәхш. О-о, мирдән мартчкҗв, унтсн хорадм бәәнә, болҗана. Һархла, мөрн йовҗ оч. Сөөһәр йовад, үдлә көтчнртән күрч. Эмән цутхад ууввчн, әмд үлдсн уга.

(Келснь Мутляев Эрнджен Хазыкович, Октябрьск район, Цаган-Нур. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.)

НҮҮЛҺНӘС ГЕТЛГЛӘ

Када[когда]баячудыгнүүлһхлә,тегәдкүрдәнавад,һол-һолюминьавадхәләчкәд,бурхд юуһан пол деер тәвчкәд йовсмн. Арднь ахнрнь, дүүнрнь авад, талдан юмс авад йовҗ оч. Када [когда] туугдад йовҗ йовхла, намаг нег авһм үлдәҗ авла.

«Ода эн бичкн юмсар ю кенәт? Нанд күүкд уга, би үрән кеҗ авнав», – гиһәд, нег хойр көвү,негкөгшнавһ,негкөгшнээҗиг–ҖалаХалагидггидгкүүнәэмгн,теркөгшнээҗигхойр ачтаһинь, нәмәг тиигәд үлдәҗ авла. Би наһц эгчдән биләв.

Намагтиигәд үлдәҗавла, одакбаячуднүүлһхлә, Красносельскин арднегбичкнḣооҗур бәәдмн, Волгоградас усн гүүдг, түүнә көвәд мадниг авч ирәд зогсачксн цар тергәр тиигәд. Түүнд мана авһ ирәд, маниг үлдәҗ авсмн.

Эцкм Ооҗан Баазр гидг күн, мини һарһсн эцк, маӊһд арвн гидг биләвидн, экин нерн Бовҗин, уга Ноһан, эгчиннь нер келҗәҗв. Экм манлахн, эцкм дөрвүд. Эцкән дала медҗәхшв, ямаран-кемәрәһинь.

Мана наһц эгчинд күрд бәәдг билә.

(Келснь Колджиева Харчин Базыровна, 1918 җ., Үстин район, Цаhан Амн, Ик Бухса дөрвд. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Дайцзи Бамао.)

УҢҺН ТӨРӘЧИН ТУСК ХОЙР ДОМГ

Уңһн Төрәчин тускар олн зүсәр келнә. Би сәәнәр хойр домг меддүв. Нег домгиг цуһар меднә. Үр Сарла экләд цасн орад, шуурһн шуурсн, тер шуурһнла уңһн геедрәд, хәрү ирәд олдсмн.

Хойргч домг нег медәтә күн келҗ өглә, эн домгиг ик кезәнәс меддг бәәсн болҗана. Кезәнә эн һазрт байн күн бәәҗ. Дөрвн зүсн мал өскдг, тер дөрвн зүсн маласнь дурта

эзнә мөрн бәәҗ. Уҗурһун цогцта, һалзн мөр өскдг бәәсмн. Нег дәкҗ [мɵрн] уңһ авч ирҗ. Мөрн уңһлхла, [унḣнь] босад гүүдг болхов, тер уңһн болхла, акад юмн, кевтнә.

Тегәд тер байн һундҗ:

– Теңгр, акад уңһн болхмб, би күчтә-күчтә мөр өскәв, нанд юңгад тиим му уңһ заясн болхмб? – гиһәд, өрүн алхар седнә, болв тер, нүдинь хәләчкәд, харм болад, йовҗ одна.

Тегәд һурв-дөрв дәкҗ өөрдәд, алхар седәд, ухан сердәд, генткн нег дәкҗ зүүдн орҗ. ДеерньэзнЦаһанАавтайгарнцокҗана.ЦаһанАавурлҗахгиһәд,зүүдәнхаҗһрартәәлснбәәҗ. Юңгадгихлә,ДелкәнЦаһанАавйоснданирәд,мөрнәкишгзаяснбәәҗ.Хаҗһрартәәләд,халун

134

цагла генткн хар үүлн бархлад, хү салькн үләһәд, цасн орад шуурһн шуурв. Тегәд өрүн босад хәләхлә, дөрвн зүсн малас юмн уга үлдҗ. Тер уңһн иигәд, хәләһәд кевтнә. Байн болхла, зүркнь хаһрад унҗ. Тер уңһн болхла, дөчн йис хонад босч. Тер уңһнас күчтә-күчтә мөрд өсч. Тер һазр

– уңһн төрсн һазр.

(Келснь Оконов Дорджи Церенович, Баḣ Дɵрвдә района Унḣн Тɵɵрәч. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ШАРНУТ ЧОНСА ТӨРЛМҮД

Хальмг улс ик кезәнәс авн асрҗах малан дахад, сән идг, үвлзң хәәһәд, йовдг бәәсмн. Тер мет Шарнут Чонса улс арвадар, төрләрн эврәннь әәмгиннь һазран эргәд нүүдг бәәсмн. Өдгә цагт бәәх көгшд өвкнриннь бүүрлсн һазриг, үвлзң күртл, зааҗ келнә. Тегәд ода би мана әәмгин арвн, төрл болһна бүүрлсн һазринь сергәһәд медүлх санатав. Мана әәмг нәәмн төрлд хувагдна. Эннь: Җааңг (хамгин ик төрл), эднә бүүрлсн һазрнь Эргин Хотн, Сумн Экн оңцтан эн һазриг ТавнУланЭрггиҗкелдгбилә;АатгбасЭргинХотн,СумнЭкн;Җамб-Шарвахнбүүрлснһазрнь Бумбин Хотн; Сәәдүд бүүрлсн һазрнь Сорнцын Сала; Байһуд (эдн хоорндан зәрмснь Хадынкн гиҗкелнә,болвчикәрболхла,Байһудболдмн),эднәбүүрлснһазрньУрадгҺол;Дҗав-Ламинхн бүүрлсн һазрнь Худг Сала; Ээҗинкн – Оонт Һолын ар амнд; Эмгәчүд – әәмгин цутхлнд. Урднь болхла Авг төрл бас бәәдг билә, болв эднә төрлд күүкд олар һарсн учрар ода тохмнь бәәдгән уурв.ЭднигҖамб-Шарвахнгиҗнерәднә.Иккезәнәсавнманахальмгулстәәмгболһнэврәннь тамһта бәәдг бәәҗ. Эн тамһарн әәмг болһн йилһрдг. Эзнь малан талын әәмгә улсын малла эндүршгон кергт темдглдг бәәсмн. Тамһарнь хәр һазрас ирсн залуг кенәхнә әәмгәһинь медҗ болдг бәәсмн. Мана Шарнут Чонса әәмг «Нәәмн шилтә күрд» гидг тамһта бәәсмн.

(Келснь Лиджиев Алексей Эрендженович, 1934 җ., Сарпан район, Шарнут Чонса әәмгин, Джав ламин төрлә медәт. Бичҗ авснь Лиджиев М.А

ТУУЛА БӨ ЯСТА ӘӉГИН ТУСК ДОМГ

Кезәнә Теңгә хальмгуд күүнә аду хулхалдг авъяста бәәҗ. Тернь хулхад тоолгддго, залу күүнә сән, зөрмг чинриг медүлдг бәәҗ.

Тегәд Көвүдә әәмгин залус талдан әәмгәс аду хулхалхар йовна. Сән адуг олад, көөнә. Эздүднь медәд, ардаснь некнә. Хамаран көөсинь медәд, көөлднә. Тигхләнь көвүдә залус туула бәрҗ авад белг бәрнә. Тер белгәр тедниг көөҗ йовхинь медәд, эмәлән буру эргүлҗ зүүһәд йовна.

Теднигкөөҗйовснулсбасбелгбәрхләнь,хулхачнрмөрәнэргүләдирҗйовнагиҗмедәд, тедниг күләһәд сууна.

Тегәд көвүдә нег әңг туула бө яста болсмн.

(Келснь Инжинов Этю Цебекович, 1925 җ., Городовиковск район, Башанта, көвүдә, туула бө яста күн. Бичҗ авснь Цеденова С.Н. )

ИК БУХСА ХУРЛ

Кезәнә Ик Бухст хурл бәәсн. Ода орм үлдв. Элстәс күн гемтхлә, тер хурлын ормд ирҗ, һал тәәнә. Тер ормд бумб бәәнә. Дотрнь орад, зул өргәд, авч одсн хотан тәвнә.

(Келснь Босхомджиева Читлг Аджаевна, 1924 җ., Баh Дөрвдә района Ик Бухс. Бичҗ авснь Гедеева Д.Б.).

ОРҺАХНА ТУСКАР

Эн һазрт кезәнәһә нег күн толһач (ахлач болҗана), наадкснь теднә үгәр бәәх. Орḣахн гинә. Орḣа гидг өвгн [бәәҗ], тер үгин юуһар Орḣахн болад хуурсн. Теднә төрл болхгов. Һурвн

135

көвүтә бәәҗ: Болта, Онка, Бааҗа. Теднәс цуһар төрсмн: нәәмсүд, гелӊгүд, сәәдүд, оруд (орҗ ирсн гинә) бәәнә.

(Кекеева Любовь Манцаевна, 1955 җ. Ик-Буурла район, Орһахн. Бичҗ авснь Лиджиев М.А., Убушиева Б.Э.)

***

Ар Хар – Максимовка, Өмн Хар гисн Вознесеновка тал эн Орһахна һазр. Күүрин толһа, күр гисн ода хот кедг. Кермн Толһад кезәнәһә ик байн күн бәәҗ. Ик байн күн өӊгрсн үкәр билә. Кезәнәһә байн күн өӊгрхләг, ууҗ йовсн хоттаһинь, идҗ-ууҗ йовсн юмтаһинь, мөртәһинь, мөрхазартаһинь цугтынь тәвдг болҗана. Тиигәд тәвәд, тер ик хар толһаһас ик билә. Раскопкин хөөнугаболадхуурва.Манигбичкндтендбригадбилә,одакурдньхальмгуд,тараһан[тәрәḣән] шалһар хадад, снуп [сноп] бооһад, тәвчкәд, хату тиим чолун бәәдг билә.

Күүкд күн толһа деер һардго. Кезәнәһә тончксн толһа келдг билә. Тончксн гисн хулхачксн. Кезәнә-кезәнә малтад юминь авчксн бәәҗ. Мадниг ирснә хөөн раскопк кеḣәд, нег күүкд кү олҗ авсмн. Ленинградын университетәс Стеклов гиһәд профессор ирсн. Малтад, дәкәд нег скелет олҗ авад, толḣа деер күн ḣарч болшго, кɵндәҗ болшго гиḣәд келдг билә. Профессор һазртан күрәд, хәрчкәд өӊгрҗ одва. Малтсн күн цуһар өӊгрнә.

Сɵ йовхларн, Кермн Толһа күрл уга зогсх кергтә. Кермн Толһаг сөөни өрәллә давҗ йовшго. Тегәд энд зогсх. Өрүн ɵмн дәкәд һарад йовхмн. Сөөни өрәллә мөртә күн һарх уга. Тер толһад әмтн үлддг, тиигәд әәһәд йовдго бәәҗ. Тиим юмн болҗана.

(Келснь Володькина Пюрвя Дадиевна. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

КӨВҮДӘ ҺАЗР

Кезәнә көвүдәхн гиһәд әмтн дала билә, өрк-бүләр, нег бүләр тиигәд бәәлә. Тиигәд бәәҗәхлә, нег җилд дала көвүн һарч. Күүкд һарсн уга. Тиигәд тер учрнь хәрүлхин төлә, кезәнә күүкд һарчахш, йөрәлтә бәәдг билә. Тиигәд көвүд һарч, тер улс бәәсн [ḣазриг] тиигәд Көвүдә һазр гиһәд нерәдсн бәәҗ.

(Келснь Бяткиева Булһн Николаевна, 1937 җ. Ик-Буурла район, Көвүд. Бичҗ авснь Лиджиев М.А.)

ШӨРКС ТОХМИН ТУСК

Шар моӊһл яста улсвдн. Манҗин шасас бидн онц, шөрксвидн. Яһад гихлә, нүүҗ йовад, хот хол чиләд, түрәд йовҗ. Нег көвүн бәәҗ. Тигәд тер көвүн келдгч: «Би йовад, һазр хәләһәд ирнәв», - гиҗ келәд мөр унҗ авад һарад йовна. Эмәл дорнь гөлм бәәдг бәәҗ. Йовҗ йовхлань генткнцахнисҗәдгболҗана.Цахбәәсн һазртуснбәәгболҗана.Тигәдтерһолдгөлмәнтахгов. Тергөлмдньшөрәкәстордгболҗана.Терүгәнчанад,дееҗиньнойнданөгчәхмнболҗана.Тигәд нойнь заһсан өдр болһн бәрәд, тадн шөркс болтн, - гиҗ.

(Келснь Менкеев Василий Менкенович, 1943 җ. Лаганя район, Улан-Хол, манҗин шарс, шар моӊһл яста, шөркс. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Убушиева Б.Э., Гедеева Д.Б.)

136

СИВРИН ТУСК ТУУҖС

СИВРИН БИЧКНДК ЦАГАС

Арвн үр һарһлав. Өрән бас өгхгов. Тоḣрун зовлӊгин зөв даана. Эгчм намаг: «Чи яһад иигәд бурад-буслад, кенлә болвчн бурад-буслад юуһан келәд бәнч?» – гинә. Ода яахв, үзсснсоӊссан, медсән келхов. Ода би үзәд, му дөрәләд, үкл уга әмд-менд ирәд, арвн һурвн җил, арвн һурвн өдрт му заяһан эдләд, нүцкәр көрәд...

Бичкндән өнчәр үлдсн, наһцхнртм өгв намаг, талдан селәнүр. Наһцхм гергтәһән цергт таньлдад ирсн, күүкд уга, баахн улс болхгов. Теднәд бәәһәд, [теднәд] нег көвүн һарв. Нег насн болад, әрлв. Тавта, зурḣата <…>

Барановск сельск советд йовцхала тедн. Теднәд бәәһәд, наһц бергм гарнушкд тәәвә һуйр булхов. Булчкад: «Ой, зе күүкн, тер һуйриг [хәлә]…».

Һәргтәлв, тер күүкиг нег һартан бәрчкәд, чимкүрәр тер гарнушкас һуйр һарһад авчкад, тер күүкнд атхулҗанав. Тер шатхов. Эврән медҗәхн угав, эврән кантута. Күүкн чишкәд ууляд бәәнә. Ода юнгад уульҗадг болхмб? гиһәд, тер һаринь чигн үзҗәхмн угав. Хурḣнь иигәд (үзүлҗәнә) устҗ оч. Аяртнь эк-эцкнь көдлмшәс ирҗәнә. Би әәһәд суунав. Гүүḣәд, һолын амнд одад суунав, ууляд. Ода намаг цокх, уурлх гиһәд. Мини наһцх зе күүкән харсад, гергән цокҗ: «Одак күүкиг чи цокад, көөһәд һарһвчквч? Олҗ авч ир, тер зе күүкм үкхлә, би чамаг цокад, алчкнав».Наһцбергнхәәһәд,гүүһәд,моднзаагургүүһәд,һолынамаргүүһәд,хәәһәд,мининер дуудад, хәәһәд бәәҗ, усна көвәд суусн намаг:

–Хама бәәнч?

–Энд бәәнәв, – гиҗәнәв.

–Наар, наһцхчн алҗана нәмәг, – гиһәд, гүүҗ ирәд, нәмәг һарасм атхад, һарад йовв.

–Яһад тер күүкн һаран шатачксмб? – гихлә, әәһәд келҗәхмн угав. Келхлә, үг дала. Өр цәәтл келҗ болхмн.

(КелсньЛиджиеваКлара Эрендженовна,1938җ.,Сарпанрайон,Шарнут.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.).

САРДАН ТҮҮРМД СУУЛАВ

Би – Будатын Бамб гидг күүнә бичкн күүкмб. Һазрасн дөчн һурвдгч җил Сибирьт орхларн, би арвн һурвта биләв. Арвн долан суткд хойр көләрн зогсад күрләв. Вагон дүүрң әмтн,суудгормуга,хуһарɵрк-бүләрн[вагон]дүүрң.Биһанцхарнкүүнәәмтслә.ТегәдСибирьт одад, тер дахҗ йовсн улсиннь ɵрк-бүлд хойр җил дундур бәәһәд, эгчән хәәвүв. Эгчм Алтайск крайин Быстровск районд йовҗ. Би болхла Шапуновский районд туссн. Хойр җил дундур болад, хәәһәд [олув]. Намаг малолетк гиḣәд комендант күргх бәәсн, комендант тәвҗәхш, зɵв ɵгчәхш. Би ɵɵрән герән геесн хойр-һорвн әмтнлә, һорвн күүкд күн мадн йовһар йовад, дәкәд вагонд дүүҗлгдәд йовувидн. Күрл уга комендантд бәргдәд, би, арвн тавн наста күүкн, сардан түүрмд суувув. Намаг дахсн гергн конюх болҗ көдлҗәлә, һурвн күүкән геечкәд, һурвн күүкән хәәһәд һарла. Һурвн җилд суулһв, намаг малолетк гиḣәд сулхв. Сар болад хәрү Шапуновский районд авч ирв.

Намр билә. Намаг тәвтн гиһәд комендатиг сурҗанав, бәәдг һазр уга гиḣәд. Сура-сура бәәтл нанд зɵв өгв. Хаалһдм мөңгн уга. Норм һуйр өгдг билә. Нег сард нәәмн килограмм ḣуйр. Тер һуйрасн хойр ааһ һуйр авад, лепешк болһад, хулдад зун тәвн арслң һарһҗ авад, эгчән олҗ авув.АлтайсккрайинБыстровсрайондминиэгчбәәҗ.Хойрэгчбилә,негэгчмкөвүтәбилә,нег эгчм нег күүктә билә. Ик эгчмдн Сибирьт көвүтәһән хоюрн өңгрҗ, бичкн эгчм үлдҗ, күүкнь үкҗ, бийнь һанцхарн үлдҗ. Дөчн тавдгчд [1945] җил олҗ авад, нег хойр-һорвн җил хамдан бәәһәд, дөчн нәәмдгчд [1948] хәрд һарув. Заготскотд көдләд, күүкн көвүн хойрта болув. Тәвн тавдгч[1955]җилдөвгмгемтәд,эмчдуланһазрурилгәв.МаднМоскваһарцаастәвәд,зɵвавад, Алма-Атадодувидн.Пропискугаболад,районд,Зюнгачгидгһазрттусувидн.Зюнгачтанһорвн

137

җилбәәһәд,тәвндоладгч[1957]җилХанатаһур,Ханурнүүҗирүвидн,Малодербетовскрайона Чапаев совхозд нүүҗ ирүвидн. Ик көвүн күүкн хойр Сибирьт һарла, һурвдгч көвүм Казахстанд һарла. Нааран нүүҗ ирәд, зурһан үртә болувидн. Ода бичкн көвүндән бәәнәв.

НЕГЛ ТҮҮРМИН УЛС КЕВТӘ НҮҮЛҺВ

Өрүн зурһан часла буута хойр салдс орҗ ирв, бидн унтад кевтх. Экмдн үкр-мүкрән саахар һарч йовҗ. Һарч йовхлань, одак салдсмуд бууһар (хундһар) өмнәснь түлкәд орулчкҗ. Ирчкәд, мадниг: «Бостн! Бостн! – гиһәд ууляд бәәнә. Бидн экән дахад уульхгов. «Бостн, бостн, маниг алхар ирҗ кевтә», – гив. Бидн уульлдадл бәәнәвидн. Ода тедн эврәһәрн келәд бәәнә, бидн орс кел медҗәхш. «Собирайтесь!» – гиҗәхгов.

Ода юуһан цуглулхв? Һарт юмн бәргдшголм. Би ус уухар йовхла, толһаḣим уснд дүрәд, ус уулһсн уга. Ода тедн бийәсн һарһҗ йовхш, деерәс зааҗахгов. Нег тулуп авад һарч. Терүгәрн маниг ораһад, нег шуһуд хайчкад, бидн шин һарсн хурһд кевтә көлврәд кевтвидн. Хот-хол уга, яһад эс харһнад үкч одсмб?

Станцасстанцкүртлнегәдбичкнюм,одаюөгдгбәәсмб?Манд,харһнадүкәдйовхулст, хотл болҗл бәәхгов. Кесг үлдл-хальдл болхгов, кен медхв? Поезд гүүһәд йовх, һар чичрәд, тернь асхрад, неҗәд зальгад, терүгәрн хот кеһәд йовсмн. Кесгнь харһнад үкв, дәрк, дәрк. Тер давста загс идчкәд, деерәснь киитн ус уучкад, хавдад, үктхә гиҗәхгов ода. Үкхнь үкәд, әмд үлдхнь әмд үлдәд. Һарч ирдг һазр уга. Одак поолыг чавчад, нүк кечкәд, терүн ху, ик баһ уга, бидн мөлкәд, одад суух терүнд, көлмдн көшч одсн, йовдг арһ уга, поезд иигән-тиигән хаяд, зәәләд цокад.

Негл түүрмин улс кевтә, бичкикн иим решетк терзтә бәәҗ, ора туст, икл үүдн иигәд татад, станцд ирхлә, секәд: «Один мешок, два ведра!» – гиһәд, өгчкәд, үүд хаачкдг. Ода ю авч ирдгбәәсмб?Хугтадньхувахкергтә,тавнзурһанөркд.Терөгснюмньцальград,асхрадйовдмн. Маниг хотан уутха гиҗ зогсаҗахмн угалм. Йовсн кевтән йовад йовхгов тер. Яһад тиигәд тесәд йовсмб? Хойр долан хонг тиигәд күртлән. Тенднь одхла, кен маниг тосхмб? Кен күләҗәсмб? Орс келн уга, мәс!

Сибиртодад,көрәбоднцгтүүһәд,март-апрельсардцасниигәдхәәләд,цоохрдад,колхоз боднцгтәрдг,малтадавхла,үлддгбәәснболхгов.Цоохрцастаюуһаркөлнүцкнйовад,теркөрә боднцг цуглулдг биләвидн. Нег дөрвн-тавн боднцг цуглулад, авч ирәд, тавн-зурһан өрк, шарлҗ түләд,терплиткдтербоднцган(дурсиньавхла,усньһооҗадбәәдмн,көрәбоднцг)альхндеерән цокҗаһад (үзүлҗәнә) плитк деерән тәвәд, нееҗәһәд иддүвидн. Дәкәд коолс [колос] түүһәд. Тер тараган [тәрән] цуглулад авчкад, тер ормнь шатадмн, бичә түүтхә гиҗәхгов. Бидн йовад, тер шатсн колосыг түүдвидн, неҗәд кенчр суумкта. Нег коолсинь сумкдан дурәд, нег колсинь үмгәд, үләһәд, идәд, аммдн хар һалзн болҗ оддмн. Хөөнь зәрмнь невчк хордв, яһв, тер колсас авн. Тер цуглулсн колосыг авад, талдан буудя өгдг болв. Хойр-һурвн кило. Дәкәд тер буудяһан иддг арһ уга, чанад идхов терүг бүкләр. Дәкәд горох өгдг болв. Тер горохан яһҗ идхән меддго. Тер шачасн плитк деер атхад кехлә, дәрк, өсрәд энчн һазрар ху тарад йовҗ оддмн. Түүгән түүҗ авад идхмн болҗана. Тәәвә чигн уга, юн чигн уга.

Мана экмдн көдлдг. Һарарн веелк крутить кех, бидн дү көвүһән теврәд дахдмн, тер сеялкас неҗәд бичкн буудя хулхалхар. Конопля тәрдг. Яахар тәрдг бәәсмб? Деес кедг бәәсмб? Коноплян деесиг бидн белкүстән бооһад, дүүһән селәд теврәд йовдмн. Тер киитн буудя өрчдән кеһәд, җиӊгл, яһад оошгдан гем эс авчксмб? Авч ирәд, терүгән эд-бод кедг арһ уга. Нег өвгн цергәсирәд,халаһартеермкев.Негхарһа,дундньнегбочонккевтәмодартерүгхалаһарораһад, цокад, цокад орм һарһад, тер хойр хала хоорнд буудя кеһәд, теермдхлә, курпа кевтә һарад, терүгәрн буда кех, давснчн уга, юн чигн уга.

Тер цагт, дәәнә хөөн, нег эсткан [стакан] давсн хойр зун арслӊ күрдг билә. Шомрчн уга, солярк кеһәд, көвӊгәр һол кеһәд, боднцгиг тәәрәд, тер коптюшкар [коптилка] бәәдг. Өрүн босхлаг,хамриннүкнхухарлҗоддмн.Бәәҗәһәд,неҗәдсаадгүкрөгв.Сара[сарай]уга,альдаран орулхмб. Экмдн сааһад, йовулчкҗ. Тер үкримдн чон шуучад идчкҗ, мел герәс хол биш. Хоосн ясн үлдҗ. Тер ясинь одад, чавчад, авад, уһаһад, шиминь һарһад, буслһад, маднд өгдмн. Колхоз-

138

молхозд мал-сал үкхләг, скотомогилд авч одад хайчкхла, кероли [креолин] кеһәд, асхад, хлорк кеһәд асхад хайчкдмн. Тенүнәс одад авдмн. Хавртнь батхнг бааһад, ик-ик цаһан өтд иигәд гүүлдәд бәәдмн. Тер бийнь авч ирәд, һолын уснд авч одад, угаһад, арчад, чанад иддг биләвидн. Одалхотболадбәәснболхгов.Ээҗ-аавмаднддаадгарһуга,биднтернүкнәамндодчкад,иигәд зогсдг. Арһтань, нүкнд орснь, арһтаһинь авхгов. Үлдсинь маднд шивхгов.

Тиигәд йовад, үкшго хөв болад, ирсн болхгов. Әмндән күрсн улс яһад болвчн бәәхгов.

(КелсньЛиджиеваКлара Эрендженовна,1938җ.,Сарпанрайон,Шарнут.Бичҗавснь Хабунова Е.Э., Коваева Б.М.).

ƟР ШАРЛҖ ЙОВХЛА НҮҮЛҺВ

Өрүн эрт босад, һар-нуһдан уһаһад, үкрән саахар һарч йовнав. Ик эрт өр шарлҗ йовла. Саак хойр [салдс] һаза зогсҗаҗ.

–Яһҗ йовнат?», – гиҗәнә.

–Цә үслх үкрән саахар йовнав, – гивүв.

–Нә, йовий! – гиһәд, негнь намаг дахад һарв. Тиигәд йовад, үкрән сааһад, орҗ ирәд, цәәһән чанад уучксна хөөн:

–Давайте собирайтесь!» – гиҗәнә.

–Юн-юн? – гиһәд бидн.

–Тадниг нүүлһҗәнә, хуһараһитн нүүлһҗәнә, – гиҗәнә.

–Ю-у, әәҗәнәв, юн болҗахмб, мана авсн аваль, ахнр-дүүнр ху дәәнд йовна, дәәлдҗ йовна.Одабидняахмб?Одахамаранмаднигавчодхарбәәхмб?Юнболҗахмб?Яһадхуһарагинь нүүлһҗәхмб?

Тиигәд, арһ уга, авһ бергн хамг юман хураҗана. Тенд нег көгшн ээҗ, көгшн өвгн бәәсн, теднд одад, зәӊг өгчкнәв, келн-амн уга юмс аман аӊһалдад суудг болх, гиһәд дотран санчкад: «Эврән юм-күмән баглтн», – гичкәд, һарад, даран даранднь эргәд, ху күүкдән теврчксн, уульлдад сууцхана, «нүүлһҗәнә хуḣараһинь» гиҗ келчкәд, гүүһәд гертән күрч ирүв. Гертән күрч ирәд, хамг юман баглад, тиигәд йовбвидн, хәәрхн, мани ведняхн [ом мани пад ме хум]. Залу күн бәәхлә, әвр шүрүтәһәр авч һарч, манд залу күн уга, эмгд-мемгд болсн улс. Би нег вагон күүг толһалҗ авч ирләв Сивр күртл, нег вагон күн: эмгдүд, бичкдүд билә, хәәрхн, маани ведняхн [ом мани пад ме хум]. Нег станцаснь түләһинь авад, нег станцаснь усан авад, нег станцаснь хотан авад.

Нанд нөкд болдг билә тедн, салдсмуд. Өмн бийднь – начальникүдин вагон, ард бийднь эмчнрин вагон, тал дунднь мини вагон – ху эмгдүд, бичкдүд, залу күн уга, тиигәд би толһалҗ йовув. Тиигәд сәәхн йовад ирүвидн, хәәрхн, мани ведняхн [ом мани пад ме хум]. Нег эмгн гемнсн уга, халун хотынь кеҗ өгәд, бешән түләд <…>. Гертәсн неҗәд дерлх юм, зузан матрац авчахмн угавидн, ю-кү, хувц-хунран. Нег каадк боз билә, сәлөдк [селёдка] давслдг бочк кевтә бочк билә, тенүгәр негн боз авад һарсн. Тер бочкар негн боз авч һарсн, тер вагона ху әмтн хот уга ḣарч, хәәрхн, мани ведняхн [ом мани пад ме хум], күүкдтә-мүүкдтәһән хот уга, зүүх юмн уга һарч зәрмнь. Юу, әәҗәнәв, әәҗәнәв. Тиигәд тер бозарн теҗәл кеһәд, хот заагтан, тигәд би тедниг авч ирүв хугтынь, мани ведняхн [ом мани пад ме хум], хәәрхн. Байрлад йовцхана, көөркс. Ундасдгнь ундасад, өлсдгнь – өлсәд йовцхана, көөркс. Ода тер бозар әврә гидгәр әм өгүв мани ведняхн, мани ведняхн [ом мани пад ме хум]. Ода үкн үктлән мартшговидн, гилдәд асрҗ йовсн күүг гилдәд, йөрәһәд, байрлад бәәцхәдг билә. Зу нас наслдгм тер кевтә.

(Келснь Харчин Базыровна Колджиева, 1918 җ. Үстин район, Цаһан Амн, дөрвд, Ик Бухса. Хабунова Е.Э., Гедеева Д.Б., Дайцзи Бамао)

НӘМӘГ ТҮҮРМД ОРУЛВ

Би Дербетд райкомд көдлҗәләв. Сө ḣурвн часла мадниг серүлҗ авад, райкомд авч ирв. Әмтн хурад сууҗ хәләхлә, райкомин зал дүүрң әмтн, ху тас ә уга сууна. Мана партин райкомин ахлач Большаков Иван Иванович нааран-цааран йовад бәәнә, тас ә уга. Дәкәд ода

139

кенигкүләҗәхмб?–гиҗ санҗанав.Тиигә бәәтл,утшинельтәполковник, өөрәнхойрлейтенант дахулсн орҗ ирв. Һаза салдсмуд олн, нирглдәд бәәнә, тергәр ирәд бууһад, ивр-ивр гисн бәәдл һарад бәәнә. Приказ умшчана: «Тадн цуһар, негн күртлән, хальмг улс нүүлḣгдҗәнәт». Ху ә тасрхгов.

Нер дуудад һарһад бәәнә. Мини нерн һарчана. Һархла, нег лейтенант, 1 салдс, 2 кү дахулна. Тер лейтенант яһсн күн бәәсмб! Мини үй ахин экнь бәәсн, көгшн эмгн, бергнь һунта күүктә. Хуһараḣинь босхад: «Встать в углу! С поднятием рук!» – гиһәд, һарм бидн өргүләд, зогсачкад,негҗҗәнә.Авдр-мавдр,чемодан-мемодан–хуһараḣиньнегҗҗәнә.Тендньохотничий ружьен цаасн йовҗ. Вот беда!

–Где ружье?»

–Үзсн угав.

–Врешь!

–Үзсн угав.

Хәәкрәд сууна. Одак һунта күүкн уульҗана. Нөөрмш.

Тиим строгар авб. Би Зеергнтин экнәс шин нүүҗ ирсн. Мадн тас хоосн. Җәҗлдг өдмгин тасрха уга, карточкар өдмг авдг. Бичә үзгддг. Мана Дербетиг тиигҗ нүүлһв. <Ой-ой, не дай бог!> Тас юм авхулсн уга, дәрк, дәрк!

Мана Дербетиг түүрмин улс кевтә нүүлһв. Тас юм авхулсн уга. Би юм уйдг машинк терзин [кенчрәр] ораһад, швейн машинк машинд күргчкләв. Терүгим орс гергн тер нүүлһҗәх лейтенантзалудкелчкҗ:«Энминисоседкнегкүндюмавадһарчодв»…Цергәкөвүнкелҗәнә: «Верните обратно в квартиру», – гиһәд хәрү кургүлчкв… Тас юм авхулсн уга. Зузан көнҗлмөнҗл, хәәс-мәәс, утх бәәтхә виилк, шовһр үзүртә юм бичә автн, хәәч-мәәч авхулсн уга, зуг ухр, тәрлк, нег ааһ авхулв.

Тиигтлөрцәәв.Машиндɵрүнйиснчассуулһв.Американскикмашин,күнболḣндцергә салдс, лейтенант һарһад, геринь негҗхгов. Тиигтл өр цәәв. Мини авһ Окн туһлх үкр авч ирлә, сара дотран үлдв.

Йисн час болв. Мини документ цуһар сейфд үлдв: партин билет, диплом. Би хɵрн йиснд отчетан авад йовхар белдҗәсн. Ху сейфд үлдлә. Документ угагар йовув. Улан мал зөөдг паровозд машин хошнгарн нуһлад зогсчкҗ, тер паровозур орулад бәәнә, машинас буулḣҗахмн уга. Вагонур орулад, вагон дүүрң салом [солома]. Салом дотр көгшдүд, бичкн күүкд үлдв. Тиим строгар авб, дәрк, дәрк! Зуур үкҗ йовна. Үкхлә, тамбурт оркад бәәнә. Остановк болһнд һарḣад шивәд бәәнә. Залу гергн уга нег-негән хәләҗәһәд шеехгов. Адһахгов, удан шеехлә, шеесн деернь түлкәд унhачкна. Настоящие бандиты, тюремщики. Вагонд күн ду һарч йовхмн уга. Күн медҗәхш яахар бәәхнь.

Орс гергчүд нег-негнүрн ирәд, ууляд бәәҗ «людоедов везут» гиһәд. «Как спастись» гиһәд нег-негнүрн ирәд, ууляд бәәҗ. Акад юмн болв, дәрк, дәрк! Сталина тускар хойр дәкҗ бичәд: «Мадниг буру нүүлһҗәнә гиһәд, советская школа меня воспитала, всю жизнь в школе работала. Что я неправильно сделала?» Тер бичгиг зуур комендант авчкад бәәҗ. Нәмәг түүрмд орулв.

(Келснь Убушиева Кермен Даваевна, 1920 җ., Баḣ Дɵрвдә район, Зергет гидг ḣазра күн. Бичҗ авснь Хабунова Е.Э., Убушиева Б.Э., Шорваев Ф.С.)

АЛТАЙ ҺАЗРИН СТАНЦ

Арвн тавдгч хонгт мадниг Алтайн һазрин станцд авч ирв. Һаза дала санта [цанта] мөрд зогсадкүләҗәҗ.Көгшдхоорнданкүүндҗбәәнә,эндзогсхмнкевтә.Салдсмудвагонаүүдтатад, энд буухт, гинә. Тегәд, көгшдүд бууһад, теднлә күүндҗ бәәнә. Хамаран йовхнь, ямаран сән һазр өөрхн бәәнә гиҗ сурна. Тегәд эдн келҗ, энд хол биш сән совхоз бәәнә. Тегәд тер кевтән мадниг санд суулһад, Староалейка (с. Староалейское, Третьяковский район, Алтайский край) совхоздавадирв.Тенднегикгерт,тиигхдсадикбәәсмн,әмтавчирәдбуулһадбәәв.Зәрмулсиг цааранднь совхоз-колхозар тараһад йовулҗ.

140