Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

моһан нүднлә әдл әрә гилвксн тоста ишклң хавстна супин үлү нег шанһ болн деернь үлү нег шанһ шар зармин зүстә магран хаш өгдмн. Көвүдин кесгнь тиим ик үлү хот авчах улс болад, хөөннь көдлмш кеҗәһәд амрхларн, эс гиҗ асхндан авч хәрәд идхәр үдлә хүвдән авсн хойр зун грамм өдмгән үлдәчкдмн. Ода тер үлдәсн өдмгән Манҗин Гудур бултулад идҗәнә. Өдмгән эзнь дурта цагтан идх. Көвүдин кесгнь тиигҗ өдмгән үлдәчкәд, хөөннь иддг билә. Адуч бийнь болхла, өдмгән хоттаһан, ГЗ аввчн, эс аввчн иддг билә. Көдлмшчнр норман күцәһәд, сәәнәр көдлтхә гиһәд, Широклагин һардачнр лагерьт бәәсн улст һарһсн йоснь манд бас ирв. Адучин отделеньд шогч болн ямаранчн цагт келх үгиг олад авчкдг Ермялын Микүлә гиһәд, хөрн зурһадгч җилә көвүн билә. Тер ГЗ өгдг йосн һарснас авн кесгнь «Гүзә дүүргдг» «һарад зулдг» болн нань чигн шогта нер өглә. Зуг Микүлән өгсн «Граҗданская закалка» гидг нерн тарҗ, нам тенд, котлованд көдлҗәсн хойр батальонд шиңгрв. Хар көдлмш кеҗ дасад уга көвүдт граҗданск хаталһн ик кергтә бәәсмн. Эднә кедг көдлмш күнд билә. Ода август сар, тиигхд, апрель сарин эклцәр, эдн широковскд ирхд, нег рот төмр хаалһ тосхлһнд һарһла. Тедн Половинк станцас широковск ГЭС-д котлован малтгдҗах поселк күртл төмр хаалһ кехин кергт хөрн хойр дуунад ө-шуһу мод чавчҗ унһаһад, дорак түңгинь сөңглҗ, тер ормднь төмр хаалһ тәвх улынь белдх зөвтә бәәсмн. Дәкәд зәрм һазртнь малтҗ тегшләд, зәрм һазртнь шавр-элс зөөҗ асхҗ тегшләд, үүрмг чолу асхсна хөөн деернь шпал болн төмр рельс тәвх бәәсмн. Эн ик көдлмш кехин төлә төмр хаалһин ротыг хойр батальон сольҗ ирәд, дөрвн сардан көдлҗәснь эн.

Адуч үүрмүдтәһән көдлҗ йовсн Бембеевин взвод түрүн хойр сард оңдан взводмудта хамдан мод көрәдҗ унһалһнд көдлҗәнә.

—Бостн, бостн, залус!—гиҗ Ермялын Микүлә келв.— Маңһдурак ГЗ-һән шиңгәх кергтә, ода бийнь көдлмшин өрәлнь кегдәд уга, нарн зөвәр дорагшан орҗ йовна,— гиҗ босҗасн Адучин өөр тер зогсв.— Тенд, мана батальонд юн болҗахинь медҗәнчи?— гиһәд, Адучас сурчкад:— Манла Кунгурас ирсн улсиг үзхләрн, чи таньхн угач. Цуһар гишң әрә көлән чирҗәнә. Эңдән келхд, доходягс болҗ. Кесг күн өдр болһн үкдгчн,— гиҗ Микүлә келв.

—Хальдврта гем ирҗий?— гиҗ Адуч чочад одв.

—Юн гем! Харһнад, көшәд үкҗәцхәнә. Нег барак сулдхад, ОК гидг нер өгч. Би тедниг оч хәләвв. Хойр зу шаху күүнәс эдгҗәх бәәдлтә нег

71

чигн күн уга, ик зунь хавдрта. Теднәр болхла, бидн курортд бәәх улс бәәҗвидн,— гиҗ Микүлә келв. Эн өцклдүр күзүндән һарсн мондсан үзүлхәр Широковскин эмчд одад, эндр өрүн ирлә.

—Үнәртнь келхлә, мод көрәдәд, түңгинь сөңглҗ авад, һазр малтлһн «курорт» болхла, тедн ю кедви?—гиҗ Адуч сурв.

—Котлован малтна гидг күчр күнд юмн гинә. Күн болһн дөрвн дундур кубометр һазр малтх, дәкәд һазрнь чолута. Күүнд бичә үзгдтхә гих юмн. Тер сүүдрин бәәдлтә, әрә көлән чнрҗәх улс үзчкәд санам зовла. Саак ГЗ-н болн УДП-н төлә кесгнь әмнәсн хаһцн гиҗәнә,— гиҗ Микүлә келв.

Апрель сарин эклцәр эн төмр хаалһин тосхлтд ирснәс нааран тавн сарин эргцд Адуч тиигән одад уга. Зуг тендәс ирсн улсин зәңг соңсхла, күчр әәмшгтә. Асхн нарн суутл Ермялын Микүлән отделенә күн болһн дәкәд тавад модна түңгинь чавчҗ сөңгләд һарһсн бийнь, әрә гиҗ өдрә зураһан зун процентд күцәв. Кемр өцклдүр зун арвн процентд күцәсн болхла, эндр зуухн процент болҗ һарв. Тер учрнь иим бәәсмн. Шин урһҗах тавн модна түңг сөңглснь көгшн, зун җил болсн нег модна түңг сөңглснәс амр билә. Тегәд өдр өдрлә әдл болхш. Нег өдр нәрхн болн баһ модна түңг харһна, маңһдуртнь болхла, өдртән тавн түңгәс даву һарһҗ чадхшч.

Микүлән отделенә көвүд асхн көдлмшән чиләһәд, баракурн одлго, һоодан хот кедг кухнюр ирцхәв. Дәәнд бәәв чигн, энд ирв чигн котелоксасн хөөһдго көвүд баландан келгүлҗ авчкад, асхн йириндән авдг зун тәвн грамм өдмг деерән өцклдүр зураһан күцәсндән эндр авх немр хойр зун грамм өдмгән авхар ах замч Номхараевур байрта ирхлә, тернь үлү өдмг өгчәхш.

—Мана УДП яһла?—гиҗ Микүлә терүнәс эвцңгүһәр сурв. Юңгад гихлә эндүрлһн чигн хара биш һардг билә. Ах замч терүнә үг эс оньһсн болад, дарук көвүдт өдмгинь өгчәнә.— Мана УДП яһла?— гиһәд, Микүлә ода шүрүтәһәр сурҗана.

—Юн нанур дәврәд бәәнәчи?—гиһәд, Номхараев нүдндк козлдуран чикләд:—Тана отделень зун арвн процентд күцәҗ уга. Ардк улстан зә өгтн!—гиҗ немв.

—Юн? Юн гинәчи?— гиһәд, өндр нурһта Микүлә ут күзүһән хот өгдг нүкәр суңһад:—Прорабин списк үзүл!—гиһәд, тер замчин цаһан халатас шүүрәд бәрв.— Мана хойр зун грамм өдмг үлдәҗ авад кенд өгхәр

72

бәәнчи?

—Ханцим тәв!— гиһәд, замч зүн һарарн нег цаас һарһад, өмннь хайв.

—Маниг меклхәр седҗәнчи?— гиһәд, Микүлә цаасинь шүүрч авад:—Альд бәәнә? «Ермялын отделень зун йисн дундур процентд күцәҗ!»— гиһәд чаңһур умшв.— Кен бичсмби? Бувиновий? — гиһәд, отделенә командир хәәкрв.— Прораб Бувиновла өцклдүр бидн хамдан тоолсн бәәнәлм! Мана өрәл процентиг кенд бичсмби? Иовий, көвүд, Бувиновиг олҗ авий!— гиһәд, тедн хот өгдг гертәс цувлдад һарцхав.

Саак Широклагин һардачнр лагерьт бәәх үүл һарһсн улс болн засгла харһҗ ирсн стройбатын хальмгудыг шүрүсән тасртл көдлгхин төлә өдрә зура деер адгтан нег процент үлү күцәхлә, урднь һарһсн ГЗ өггддг бәәсн болхла, одахн УДП гидг юм һарһв. Тер УДП-г өдрин зураһан арвн процент давулҗ күцәсн күн авх зөвтә билә. Улм икәр немҗ өгчәх хотнь

—хойр зун грамм өдмг болн нег шанһ магран хаш.

Прораб Бувиновиг штабин баракин өөр эдн олҗ авцхав. Тер дөч һарсн

наста, дәәнә өмн агроном көдлҗ йовсн, цаһан седклтә күн билә.

—Чи яһад маниг меклвчи?— гиһәд, өмн йовсн Ермялын Микүлә прорабиг цокад унһахла, Манҗин Гудур көләрн девсв. «Һазр деер гедргән кевтсн күүг цокад алчкх»— гиҗ санад, Адуч үүрмүдтән дәкҗ өөрдхин арһ өглго, нурһарн халхлҗаһад, Бувиновиг өрчәснь авад, көл деернь босхв.

—Та өцклдүр яһад маниг меклвт? Зун арвн процент болҗ эс гилтә? Яһад эндр өрәл процентнь геедрв?—гиһәд, Адуч Бувиновин киилгин захаснь бәрн бәәҗ сурв. Өдрин дуусн күнд көдлмш кеһәд, чидлән гееһәд, асхн идх үлү өдмгин тускар санчкад, байрлҗ йовсн урмд хәрәд, уур күрсн бийнь эн номһн, килнц уга хальмг өвгн Бувиновиг үүрмүднь бичә цоктха гиһәд, терүнд өөрдҗ цокхар седсинь нурһарн тер халхлв.

—Адуч, көвүд, би гемтә бишв! Тер процентиг тана өөр шотк угаһар тоолад эндүрсн бәәҗв. Энд ирәд шоткар тоолхла, өрәл процент тату болв,— гиҗ Бувинов келв.

—Өрәл процентнь кедү модна түңгв? Тавн, зурһаний? Кемр чамаг тиим бюрократычнь медсн болхла, эндрк көдлмшәсн хасад, тер тавн түңгичинь босхх биләвидн,— гиһәд, урднь халурхсн Микүлә бийән хәрү татад:—Әрлһ өөрк цогц хорхаһан, Адуч! Би энүг йосн залу гиҗ санҗалав. Энчн күн биш бәәҗ!—гиһәд келчкәд, хаҗугшан һархла, үүрмүднь бас терүгән дахв. Бүкл өдрин дуусн хойр зун грамм өдмгин

73

тускар ухалад байрлҗ йовсн улст ямаран ик һундл! Өдр болһн өлсдг гесиг яахв? Җигтә юмн, чидл хәрх дутм гесн улм өлснә.— Тер бийнь бидн бийән һартан авч чадхвидн! Тиим эсий, үүрмүд?— гиҗ Микүлә сурв. Нег чигн күн хәрү өгсн уга.— Залус, тер ГЗ-н нег шанһ баланд болн эн УДП-н нег хуһлм өдмг угаһар бидн бәәһә биший? Тиигхлә мини келдг УДП-г бичә марттн. Хойр зун грамм өдмгин төлә гүҗрә бәәҗ әмнәсн хаһцхвидн,— гиҗ Микүлә үүрмүдтән келв.— Үлү хот көөлдлго, бийән әрвлхләрн, әмд үлдхвидн. Көдлмшәс мөрд үкдмн,— гиҗ тер немв.

ГЗ-н хөөн УДП-д әмт меклх йосн һархд, саак олмһа келтәМикүлә тер УДП гисн үзгүд иигҗ тәәллә: «Умерь, доходяга, порыв». Хальмгар болхла: «Хазарл, сүлдр, гүҗрлһән». Терүнә келсн үг лагерин ахлачнрт күрәд, Микүләг дуудулад: «Чи антисоветск үг келҗәнәч, дәкәд тиим үг келхлә, чамаг 58-гч статьяһар цааҗлхвидн»— гиҗ келәд, цааснд һар тәвүлҗ авла. Зуг оньдинд келх үгән хавтхасн хәәдго Микүләг әәлһҗ болхий? Эндр бас терүгән келснь лавта. Эн түрү цагт Микүләлә әдл күн өөрнь бәәхлә, сән болна. Мел зовлң санад бәәхлә, үкҗ одхмн.

Терүнә хөөн нег сар болад, октябрь сарин эклцәр төмр хаалһин көдлмш чиләд, эдниг нааран, хойрдгч батальон бәәсн Широковск поселкур авч ирлә. Эн шин һазрт ирхлә, Ермялын Микүлән келсн мел чик болҗ һарв. Март сарин эклцәр хамдан Кунгурас ирсн улсиг таньҗ болшго: ахлачнр болн тедниг эргәд, гесән теҗәҗәсн улсас бишңкнь, хар көдлмш котлованд кеҗәсн батальона бүкл тооһас дөрвнә кесн һурвн хүвнь — күн таньшго сүлдр-сүмсн болад, әрә көлән чирҗәнә. Зурһахн сарин дунд иигҗ дор орна гидг! Көдлмш күнд, хот му деер, күн болһн гер-бүләсн байрта зәңг авчахш. Эк-эцкнь, үрн-саднь түрү-зүдү Сиврт бәәхән бичҗәнә.

...Тер хамг ода Адучин седклд орҗана. «Төмр хаалһин тосхлтас ирснәс нааран һурвхн сар болв, зуг хамдан ирсн көвүдин ик зунь уга. Яһла тедн?»—гиһәд, Адуч эврәннь одак хойр чолун хоорнд кевтчкәд, деерән гилвксн киитн одд хәлән бәәҗ, тер хамгиг ухалв. «По-дъем!— гиһәд, взводын командир Бембеев хәәкрв.— Арвн негдгч эргц!»—гиҗ келв. «Дәкәд арвн эргц бишв. Өдр ирвәс чидл хәрәд йовна. Өцклдүр арвн тавдгч эргцин хөөн цогц бас иигҗ өвдлә. Эндр арвхн... Саак Борска Манҗ дөң болхар ирх. Көөрк намаг дөңннәв гиһәд, эврән бийнь чидлән геех. Энүнә дэң авх моральн зөв нанд кен өгсмб? Тиигә бәәҗ хоюрн чинәһән гесхлә, яахмби?»—гиҗ санад, Адуч босҗ йовна.

74

—Адуч, босчквчи?—гиһәд, амрад авчксн Манҗ ирв.— Ода үлдсн арвн эргциг яһад болв чигн хоюрн чиләхвидн,— гив. Эврәннь тачк зогсҗасн ормур йовҗ йовад:—Зуг нанд дөң болнав гиһәд, эврән дора орҗ одвзач,— гиҗ, Адуч эвлҗ келв.

—Әрлһ тиим үгән,— гиһәд, Манҗ һаран ээм деернь тәвәд: — Кемр намаг маңһдур дорацхла, чи дөң эс болхийчи? Зуг намаг дорацх гиҗ бичә ә. Столовин үлдл хот ууһад үлдәҗ авсн чидл ода бийнь дала!— гиһәд инәв.

Адучин селгән ирхлә, тачкан бетон ниилүлдг машинә дор тәвәд, дүүргәд бетон авчкад, арвн негдгч эргцән эклҗ эргин ташуһас дорагшан, тачкдан чиргдәд, гилгр харһа трап деегүр гүүв. Саак котлована амнд көндңҗ тәвсн бахнд күрн, тачкан көмрәд, бстоһан асхчкад, эргдг трапар өөдм давшҗ, чиигтә болн күнд тачкан түлкв. Махмуд зовҗ йовх иим кемд байрта цаг тодлх дурн күрнә. Зуг Адуч ямаран байр болн җирһл үзсмби?

Тер бийнь өөрхн цагин йовдлас авад хәләхлә, төмр хаалһин ротд көдлсн зурһан сар, энд көдлсн һурвн сарар болхла, җирһл болҗ медгднә. Махмуд-цогц энүнлә әдл тенд зовсн уга билә. «Көвүд, эн көдлмш болн тана бәәдлтн тамин арвн эргцәр орад һарснла әдл юмн бәәҗл»— гиһәд, прораб Бувинов одахн Адучд нег асхн ирҗ келлә. «Тернь үнн,— гиҗ Адуч санв.— һурвн сарин эргцд төмр хаалһас ирсн Бембеевин взводын һучн көвүдәс ода арвхн хойр күн үлдв. Тер арвн нәәмн көвүд ухаһарн, эс гиҗ чидләрн нанас дор бәәсн болхий? Уга. Теднә кесгнь нанас чаңһчиирг билә. Яһад һурвхн сарин дунд теднә чинәнь алдрад, чидлнь хәрв? Теднәс һанцхн Багона Коля гемнәд эндәс һарсна хөөн бийнь тохньхла— клубд зурач болв. Наадк арвн доланас тавнь хавдрлад болн харһнад өңгрв. Негнь — Җалхан Пүрвә ода әрә әмтә бәәнә. Өрүн күртл әмд үлдхлә, ОК-ан баракд күрч Пүрвәд золһх кергтә... Уга, иим му тоолврар толһа дүүрхлә, цааранднь арвн эргцән күцәҗ чадхн угав, арһта болхла, сән тоолвр ухал!—гиҗ Адуч бийдән омг авхин төлә седклән аатрулҗ йовна.— Сән, дәкәд нег өөдм давшад һарч ирүв. Ода саак арвн минутдан амрад, дәкәд невчкн чидл авх. Иигәд өр цәәтл. Көөрк, Борска Манҗ ардан хәләһәд йовна. Намаг хоцрҗ йовна гиҗ әәҗәнә. Сәәхн үүрм...» Бетон ниилүлдг машинд күцц күрлго тачкан трап деернь үлдәчкәд. Адуч саак хойр ик чолун дунд бәәсн кевтрүрн ирв. Күн болһн кевтх ормта билә. Тачк чирсн цагтан халу дөрәд, махланнь чикинь ора деернь

75

боочксн болхла, ода терүгән тәәләд, өргн дораһурн бүчинь боочкв. Белн хавтхдан йовсн альчуран күзүндән боов. Көлән хүүрә модна үүрәдцн дор бултулв. Цогц икәр зовсн уга, зуг хойр көл менрәд бәәнә. Саак кевтән цевр теңгрт миңһәд одд киитн герләрн гилвкнә. «Сәәхн гилвкнәт, зуг дула өгхшт. Киитн чаңһрҗах бәәдлтә. Ода невчк унтхнь. Уга, унтҗ болшго. Арвн тавн минутд юн нөр бәәдмби?—Түрүн арвн эргцд нег эргәд ирхлә, арвн минут амрлһн, арвдгч эргцин хөөн һучн минут. Зуг сүл арвн эргцин хоорнд арвн тавн минут амрлһн. Эн болзгиг ротын командир Уланов эврән һарһла. Юңгад гихлә арвдгч эргцәс авн көвүдин көл улм цуцрхла, деернь өгсн тавн минут эднд тусан күргҗәнә гихмн.— Эс унтхла, ю кехв? Ю ухалхв? Зовлһ чанхла — хәәсн дүүрдг, зовлң санхла

—седкл дүүрдг гисн чик»— гиҗ Адуч санв. Саакл күнд көдлмш, му хот, дора орсн үүрмүд дәкн сананд орна.

Эн взводас һарсн арвн долан көвүд цуһар Кубанск корпусас ирсн көвүд билә. Ротын командир Уланов бас тендәс ирлә. Баахн көвүд күнд көдлмшәс чинәһән гееһәд дор орҗахинь үзҗәх старшина Уланов келдмн: «Чиигтә хөрн тачк бетон нег сменд чирнә гисн — амр юмн биш. Мөртә цергин җора мөрн деер йовснла әдл биш. Бийән әрвлтн. Му сән болв чигн хотан кевтнь идх кергтә»— гиҗ медәтә старшина уха заадмн. Тер ОК-ад орсн арвн долан көвүд цуһар тәмк татдг болад, өдмгән идлго тәмкәс сольдг бәәсмн. Тегәд старшинан хөрлһн тус болсн уга. Тедн урдк кевтән өдмгән тәмкәс соляд, гесән дүүргхин төлә асхнднь баракдан ирәд, котелокар негн ус буслһчкад, өдмгин шатсн хальс хаяд, өңгинь хүврүлчкәд, деернь давс хайчкад, цә гиһәд ууһа бәәҗ кесгнь хавдрлв. Энд ирхдән Адуч бас тәмк татдг билә. Зуг тәмк өгхш, өдмгәр сольҗ тәмк авна гисн сән ашта йовдл бишинь эн медв. Түрүн һурвн сард тәмк татсн кү үзхлә, бийән әрә гиҗ бәрдг билә. Дәкәд тәмкд җилвтлһн уурв. Адучд бийднь чигн һару һарсн уга. Тер арвн долан көвүд кевтән гишң геснәсн таслад, өдмгән тәмкд өгәд, күнд көдлмшт бәәсн чидлән өгәд, чидлнь чиләд, омгнь хәрәд, ОК-ад орла. Теднәс тавнь өңгрв, үлдсн арвн хойрнь ода әрә әмтә бәәнә. Долан хонг хооран Адуч Пүрвәд золһҗ одхларн, тедниг үзлә. «Әрлһ терүгән, оңдан юм ухал! Невчк гиигн, невчк ээлтә...»

—гиҗ дотран Адуч ухалв чигн, гиигн болн ээлтә юмн олдхш. Минь эн кемд, седкл-зүркинь амрадго эндрк цуцрлт, дорацуллһн болн өлслһнәс даву тоолвр оньдинд энүнә зүркнд.— «Ях, ях! Аак болн Надяг яһҗ би мартхв?..».

76

77

БЕМБ ӨВГНӘ БОЛН АЛЬМА КҮҮКНӘ БИЧГ

Сталинградт бәәҗәһәд, Адуч нааран ирәд, төмр хаалһ тосхлһна ротд тогтнчкад, һурвн сарин туршарт Надян хойрдгч бичгин хайгар Алтайск крайд бәәх Макаров селәнүр Надяд һурвн бичг бичв. Болв һурвн сардан хәрү ирлго бәәв. Җигтә юмби? Тедниг оңдан һазрур нүүлһсн болҗана гиһәд цөкрснә хөөн ирсн бичг Адучин зүркнд эдгшго шав үлдәв. Ирсн бичгин конвертинь шуулхла, хойр бәәр цаасн унҗ ирв, ик болн матьхр латинск үзгәр бичсн нег бичгинь түрүн умшв.

«Залу зөрмг, зовлңд даргдшго, Боран көвүн Адуч, мендвчи! Эн цөөкн болзгин дунд чамас Надя багш күүкнә нернд һурвн бичг ирвә. Түрүн авгтан чамд зөргшҗ хәрү бичдг күн һарсн уга. Цаг — эмч. Ямаран гем чигн эдгәдмн. Цааранднь тагчг бәәҗ болшго. Тегәд чамд эн эрә-дөрә гисн һарарн нег цөөкн үг бичхәр шиидүв. Арһ уга, «үгин илнь — сән, ичрин далднь — сән» гидг үлгүр чи меддг болхч. Надя күүкн, сәәни орнд һарг, йир цаһан саната билә. Чини экин бәәх һазр медчкәд, Олуй һол һатц бәәсн Кошкино селәнүр одла. Зуг ахр наста бәәҗл тер. Чини экиг авч һарсна хөөн хаалһднь шуурһн шуурад, хоюрн цаснд даргдад көрч одсинь олҗ авлавидн. Терүнә туск тодрхаһинь Альма күүкн бичх. Яһв чигн Альма күүкн сурһульта, арвн класс чиләлә. Ода яахв, тәвсн хөвәс давдг арһ уга. Мана хальмг улс арвн там эргх ик килнцтә бәәҗ. Күн болҗ иим ик зовлң эдлсн кү үзәд угав. Зуг эн зовлң һанцхн күүнә биш, бүкл хальмг улсин ээм деер ачгдв. Ода яахв? Зальвр. Нань арһ уга. Зальврсн күн ямаран чигн тамас гетлдмн. Ачата арвн тамиг даахвидн гиһәд, зальврад бәәх кергтә.

Бемб. (Күүкнә бичг умш)».

«Күндтә Адуч, мендвтә. Надян нернд ирсн һурвн бичгиг Бемб өвгн нанар умшулв. Юңгад гихлә Надя уга — өңгрв. Тана экиг Кошкино селәнд бәәхинь медчкәд, Надя бийүрн авч ирхәр ноха цан чирәд, уснь көрч одсн Олуй һол һатлад йовҗ одла. Надя йовад, тенд хонла, маңһдур үдин алднд күчр киитн болн догшн шуурһн шуурв. Шуурһн хөрн дөрвн

78

част шуурчкад зогсв. Дөрв хонсна хөөн күүкнәс зәңг эс ирхлә, Бемб өвгн намаг хамдан йовҗ тер күүк хәләхмн гив. Зууран көлдәд кевтдг чигн болх гиҗ келв. Тавдгч хонгтнь Бемб өвгиг колхозас нег мөрн цан авад, Кошкино село орувидн. Тенд ирәд, тана экин дү күүк олҗ аввидн. Надя теднәд ирҗ хонад, маңһдур өрүнднь тана экиг ноха цан деерән суулһад авч одсн болҗ һарв. Тедн һархд тиньгр, боран уга цаг бәәҗ. Тер селәнә хальмгудас һурвн баахн көвү суулһҗ авад, теднә йовх хаалһар һарад йовлавидн. Олуй һолын телтр амнд бәәсн нигт хулсн заагт хәәһә йовҗ нег ик көр малтхла, Надя тана экиг теврчксн ноха цан деерән кевтҗ. «Сәәни орнд төрг, Надя эн эмгиг даархлань, эврәннь цогцар дуладххар седҗ. Тегәд хоюрн теврлдәд өңгрҗ»— гиҗ Бемб өвгн келнә. Надя адһад, тана эк хәәһәд Кошкино селә ордг учрнь — школын герт багш күүкн гиһәд, Надяд нег хора өглә. Тер хорадан таниг иртл эмгтә хоюрн бәәхәр шиидүв гиҗ, Надя нанд келлә. Ода яахв, тер седклдән күрсн уга. «Хөвнь тиим бәәсн болх»— гиҗ Бемб өвгн келнә.

Таниг ирхиг күләҗәнәвидн, әмән хадһлтн, әмд-менд иртн гихәс биш, нань арһ уга. Иим зовлңта зәңгин хөөн ямаранчн үг чидл уга. Чидл зуг бийд. «Нүдн ю эс үздв, зүркн ю эс хадһлдв»— гиҗ Бемб өвгн келнә.

Тана менд күләгч Альма. Июнь сарин 12 өдр. 1944 җил. Макаров селән».

Эн бичг авснас нааран зурһан сар болҗ йовна. Зүркн урдк кевтән

менрнә. Түрүн авгтан хойр дәкҗ икәр Адуч уульла...

—По-дъем!—гиһәд, Бембеев хәәкрв.— Арвн хойрдгч эргц! Эргц баһрад ирв!— гиҗ командир немв.

—Амрвч?— гиһәд, босҗ йовсн Адучур Борска Манҗ ирв.— Торч үз. Ода нәәм хонад өдрин сменд һарх биший. Тииклә амр болх. Өдрәр көдлснь деер,— гиҗ тер немв.

—Ямаран йилһмҗ бәәдмби?—гиҗ Адуч дууһан невчк өөдән өргәд, икәр зовсан үүртән медүлшгоһар.— Өдртнь чигн хөрн эргц, сөөднь чигн хөрн эргц. Мана төлә өдрәр оңдан күн тачк чиршго,— гиҗ Адуч дала ур угаһар келв. Юн уурлһн бәәдмби? Үүрнь невчк седклинь өргхәр келҗәхинь медә бәәнә. Бетон зөөдг взводмуд нег сар өдртнь көдлчкәд, дәкәд нег сард сө көдлдг бәәсмн. Өдрәр көдлснь деер. Адуч бурушаҗ келдг болв чигн өдрәр көдлхдән дурта билә. Зуг эднә дурн кенд кергтәв? Взводын, эс гиҗ ротын командирт? Аль Широклагин начальникд?—

79

Санлч, Манҗ, әмтнә келәр болхла, эн эргнд арв һар зек улс бәәдг колоньмуд бәәнә. Тер колоньмудт болн хойр хальмг батальонд, хойр салу ротмудт болн һурвн салу взводмудт, баахн ахлачнрин келәр болхла, тавн миңһн хальмгуд, арв һар миңһн зекмүд көдлҗәнә. Эднә һоллгч көдлмшнь — Широковск ГЭС тосхх. Ямаран үнтә, кедү күүнә әм эн гүн котлован идҗәхинь лагерин начальникүдин керг биш. Тедн эврәннь төрән меддг улс.

Өрәл җилин дунд ө-шуһу модн дотр хөрн хойр километрт төмр хаалһ тосхчкв. Маниг ирхд эн Широклагин начальник подполковник билә, ода полковник болҗ одв. Наадк ахлачнрнь бас неҗәд одн погондан зүүчкв! Мана взводас үксн тавн күн болн үкхин там деер зогсчксн арвн хойр күн теднд кергтәй? Халун дәәнд орад Улан Тугин орденәр ачлгдсн Җалхан Пүрвә үксн угань теднд кергтәй?— гиҗ Адуч үүртән келв.

—Эңкр иньгм, эн чини келснчнь нанд бас медгднә. Зуг бидн өңгәр уурлад бәәхләрн, чидлән геехвидн. Теднә ардас одхвидн, — гиҗ Манҗ келв.— Тагчг суух зөв угавидн. Ноолдх кергтә сүл күртл,— гиҗ немв.

—Яахмби? Тегәд Сарңга Дорҗакала әдл фронтур орһхмби? Фронтд күрхәр орһсн кедү кү бәрәд авчкв?—гиҗ Адуч келв.

—Кен тиим һәргтәһәр орһдмби? Төмр хаалһар күн орһхар седдви? Хальмг гиһәд чирәднь бичәтәлм. Адг салдс бәрәд авчкх. Кемр карт, компас, арвн хонга хот бәәсн болхла, тайга һатлад орһҗ болхмн билә! Нег чигн ноха намаг бәрҗ чадхн уга билә!— гиҗ Манҗ келв. Энүнд ирснә хөөн фронтд күрхәр арвн хойр күн орһла. Зуг цуһар бәргдлә. Төмр хаалһар орһна гисн — тус уга йовдл. Тер бәргдсн улс нәәмәд-арвад җилә болзг авад, түүрмд сууцхана. «Мана бәәдл түүрмд, эс гиҗ лагерьт бәәснәс юуһарн деерв? Тедн кедү җилә болзг авсан меднә, бидн ю меднәвидн? Маниг энд хөрн җиләрчн авч ирсн, кен медхв!»— гиҗ одахн болсн күүндврт Ермялын Микүлә келлә. «Тернь үнн, Сарңга Дорҗака нәәмн җил суухан меднә. Манд меддг арһ уга».— гиҗ Адуч санв.

—Адуч!—гиһәд, Манҗ ардан әрә күзүһән эргүлҗ келв.— Арвн тавдгч эргц чилҗ йовна. Цань тавхн эргц үлдх, бийән чаңһа!— гиҗ үүрнь келв.

Энүнәс үлү яһҗ чаңһахв? Арвн һурвдгч эргцәс авн Манҗ энүг саак кевтән бүсиннь ардас шидмсәр чирҗ йовна. Уга. Һурвн эргц кевтән биш. Дорагшан орлһнд мәәмрсн, менрсн көләрн тачкан дахад гүүнә. Зуг деегшән һардг арһ уга. Негчн күн гемнлго, взвод сменән чиләһәд,

80