Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990
.pdfбәәнә. Кедү күүнә цогц тиигҗ һарһҗ шивҗәхинь меддг арһ уга, кссг зун күүнә цогцс кевтә гиҗ, манахс бодҗ келв. Кемр һанцхн мана вагонас йисн күн үксн болхла, наадк арвн нәәмн вагонас кедү күн үксн болх? Яһсн аврлт уга тенгрв! Иим дөчн градус күрсн киитнд гертәснь авч һарһад, өдр сө уга киитн вагонд, хот тату болн иҗлдәд уга хот эдлҗәх улст үкл һарлго бәәшго. Көгшдүд болн бичкдүд һарутад йовна. Наадк вагодар болхла, мана вагонд дегәд медәтә болн нилх күүкд ховр билә, тер бийнь йисн күн хорв. Оңдан вагодур көтләд болн өргәд орулсн яһсн болх гиҗ меднәч? Эн цогц хайлһиг санмср уга бәәсн салдсмуд үзтл хәләчквидн. Кедү тиим юм манд үзүллго тедн зууран хайсн болх? Терүг санхнь әмд бәәх дурн күрхш. Тер өдртән би босҗ хот уусн угав. Зуг мини хот уусн угань болн ямаран седклтә бәәхнь кенд кергтәв? Күн болһн күзүцәһән зовлңта. Эндр юн болх, маңһдур юн үзгдхинь меддг арһ уга. Кемр би, эднә күүкдин багш, эн вагон дотрас сурһульта гисн күн, иим һашун уха зүүхлә, эн бичг-эрдм меддго, харңһу улс яахмби? Эн түрүзүдү цагт эднә седкл кен төвкнүлхмби? Кемр эн НКВД-н церг маниг нүүлһсиг медхләрн, Сталин, мана воҗдь, эднә эндүг эс чиклхий? Хәрү теегтнь күргтн гиһәд Сталин келчкхлә, эдн альдаран одх билә. Воҗдин үг күцәлго бәәшго. Тернь лавта. Дәкәд эдн заагт чигн сән, цаһан седклтә улс бас чигн бәәх. Бемб өвгнә болн Боглан хотна улсин келсәр болхла, тер капитан Федоров ямаран йовдл һарһҗ! Даңһар һуч һар час эртәснь келсн уршгар эн хотнахн хотта-хоолта, дулан хувцта йовцхана. Капитан Федоров менд бәәтхә! Тиим цаһан седклтә, өр өвч улс олн болтха! Терүнлә әдл маниг нүүлһсн офицермүд маниг адһаһад, әәлһәд, әкрмдүләд, хот-хол биш, нам хувцан авх цол өгсн уга. Һарин тавн хурһн мет күн болһн әдл биш. Эн һазр деер Федоровла әдл улс уга бәәсн болхла, бәәҗ болшго.
Дәкәд чини тускар бас ухалув. Эн күсдундур җилин туршарт чи хойр дәкҗ шавтад кедү цусан геесн болхч, кедү зовлң үзсн болхч, ода шаван эдгәһәд, хәрү дәәнд орхларн, ямаран ухата йовхч гиһәд санчкад, түрүн толһад орсн му седклән хәрү цокад, чини төлә, чини аакин төлә, яһад болв чигн җирһлин төлә ноолдх кергтә гиҗ санад, асхн шидр босад, бәәсн хотан ууһад, невчк бийдм әмн орв.
Аш сүүлднь чини аакин тускар келхәр бәәнәв. Түрүн авгтан Боглан хотна улс бәәсн вагонд орчкад, чини аак йовх гиһәд байрлув. Адгядхдан, эрүл-дорул, баһ наста, гиҗгтә күүкн, би терүнд дөң болхув гиҗ
51
санлав. (Эх, эн вагонд йовсн көгшдүдт баахн күүнә дөң басл ик кергтә болна). Тегәд вагонд орчкад сурхла, чини эк нүүлһхәс һурвн хонг урд, Унһн Төөрәч селә орҗ, дү күүкнүрн одсн болҗ һарв.
Түрүн авгтан чини аак эн вагонд угаһинь медәд икәр һундув. Дәкәд ухалад бәәхнь, тиигән йовснь йир чик болх бәәдлтә. Чини келәр болхла, аакинчн дү күүкнь һурвн гиҗгтә күүктә, көгшн болв чигн залу күн — өвгнь бәәх. Эн ут хаалһд хаҗудан түшг болх өөрхн улс уга болхла, бас ик түрү үзгдхмн. Тер учрас авн чини аак дү күүкнәннь өрк-бүл дахҗ йовснь сән болх гиҗ меднәв. Кемр зууран харһлт болад, чини эклә харһхларн, эврәннь вагондан авч үзнәв. Санаһан бичә зов — чини экиг эврәннь һарһсн экләрн әдл асрҗ, чамаг иртл хәләхүв гиҗ амн үгән өгчәнәв чамд.
Намаг эн бичг бичә бәәтл, мана поезд нег ик балһснур орҗ ирв. Урдкасн гүүлһнь номһрад зогсхар йовх бәәдлтә. Энүнә өмнк зогслһнд, дарук зогслһнь Новосибирск балһсн гиҗ, маниг тууҗ йовсн салдсмуд келлә. Ташр терүнә өмнк станцд зогслһнд капитан Федоров Бемб өвгнд нег мишгин өрәлцә өдмг болн хала банкта консерв авч ирлә. «Ода бийнь альд таниг буулһхинь медгдәд уга. Удлго ирх Новосибирск деер буулһад чигн бәәх. Эс гиҗ Алтай тал авч одх»— гиҗ тер бодҗ келлә. Тегәд эн станцд буулһад чигн бәәх гиҗ, бидн бийән белдҗ йовнавидн. Поездын гүүдл улм номһрад, зогсхар йовна. Вагона ор һанцхн терзәр шаһахла, өндр-өндр чолун гермүд үзгднә. Новосибирск...
Иигәд ахрар чиләҗәнәв, эн станц деер эс буулһдг болв чигн, бичгән почтын яршгт хайҗ үзнәв.
Менд-амулң бә, мини сәәхн иньгм! Дарук бичгән буулһад бәәршлүлсн һазрасн бичнәв.
Чини иньг Бамбша Надя».
1944 җ. январь сарин 6 өдр.
* * *
Надян түрүн бичгиг Адуч январь сарин хөрн негн өдр авла. «Бичг хаалһдан хойр долан хонг йовсн болҗана. Ода альд бәәдг болхв тедн? Аакиг Надя олҗ чадсн болхий? Аль терүнә бичсәр, аакд бийднь дү күүкнәннь өрк-бүлд йовснь сән болхий? Аль Надяла бәәснь сән болхий»?—гисн тоолвр Адучд орв.
52
...Адуч урдк кевтән Сталинградас хол биш бәәсн Татьяновк селәнд 24-гч ОБВ-д церглә бәәһә. Декабрь сарин 29 асхн Сталинградас бәәрн поездәр ирҗ йовад, Сарепт станц деер зогсҗасн эшелона терзәр хальмг чирәтә-зүстә улс суусинь үзәд, Адуч алң болад зогсҗахла, станцин усн һардг колонкас суулһта ус авад һарч йовсн таньдг күүк үзв.
—Теңгр цокчкв!— гиҗ Булһн, урднь Адучла нег школд орҗасн күүкн келв.— Хальмг улсиг кевтнь, нег чигн кү үлдәлһлго нүүлһҗәнә. Котельниково станц деер цергә хувцта хойр хальмг көвүн мана вагонд сууһад, маниг дахҗ йовна. Маниг тууҗ йовсн салдсмуд теднд йовх зөв өгв. Чи бас маниг дахад йов. Зууран, эс гиҗ тенд күрәд чигн эврәхсән олҗ авхч. Цуһараһинь нег һазрт эс авч одхий,— гиҗ күүкн келв.
Урднь Бемб өвгнәс соңссн бийнь, тер күүкнә келсн үгиг Адуч итксн уга. Юңгад гихлә «гем уга улсиг гер-маласнь салһад, һарсн һазраснь үвлин дундурар кен нүүлһх билә? Сталин медхлә, яахмби?— гиҗ Адуч ода чигн, күүкнә келсн үг иткҗәхш.— Эн күүкнә эцкнь, эс гиҗ ах-дүнь немшнрлә йовад, әмтнд ик һашута йовдл үзүлсн болх»— гиҗ эн ухалла.
Терүнә хөөн һурв-дөрв хонад, Сталинградын дорд бийд бәәсн Бекетовк, Сарепт болн Красноармейск балһсдт йовсн хальмг улсиг бәрҗ авад, бүтү машинд суулһад, йовулад бәәв.
Тавн хонг хооран Адучла хамдан 24-гч ОБВ-д эмнүлҗәсн хойр хальмг залуг, хальмг келн-әмтнә дивизь бурдәгдҗәнә гиһәд йовулчкв.
Адучиг дав деерән көндәҗәхш. Тегәд хальмг улс кевтнь нүүлһсинь медчксн Адуч өцклдүр, 1944 җилин январь сарин 20 өдр, эврәннь батальонас саак пакетән 15-гч стрелков бригадын штабд авч ирәд, терүнә командир генерал Книгад орҗ ирв. Генерал Книга Буденнла әдл ик сахлта, терүнлә хамдан граҗданск дәәнд орлцсн ставропольск хазг бәәсмн.
—Үр генерал, би хальмг күмб. Хальмг улс кевтнь нүүлһснь, үнн болв. Мана батальонд бәәсн хойр хальмгиг бас йовулчкв. Тегәд намаг бас хальмг бәәсн һазрур йовултн гиҗ сурҗанав,— гиҗ келв.
—Эврәннь улс бәәсн һазрур одхар зүткснчнь сән седвәр. Зуг тедниг альдаран авч йовхинь медҗәнчи?— гиҗ генерал Адучас сурчкад, терүнә хәрү күләлго:—Тайган ө-шуһу модн заагт белкүсцә цасн дотр теднчнь модна түңг малтхмн! Медгдҗәнү?—гичкәд, невчк җөөлнәр:—Чи Ока Иванович Городовиковиг таньдвчи? — гиҗ сурв.
—Таньдув. Ока Ивановичиг эс таньдг күн манахнд уга,— гиҗ Адуч
53
келв.
—Сән. Би Городовиковин иньгнь болдув. Хамдан граҗданскд дәәлдләвидн. Зөрмг дәәч. Мини меддг хальмгуд цуг зөрмг дәәчнр билә. Зуг ода юн болҗ одсинь нанд меддг арһ уга,— гиһәд, генерал саналдад, суусн ормасн босад йовдңнв. Генткн Адучин ардас өөрдҗ ирәд, ээм деернь һаран тәвәд:—Дәәнд орлчи, салдс?— гиҗ сурв.
—Орла,— гиҗ ахрар тернь хәрүг өгчкәд,— шавтад госпитальд эмнүлләв. Ода 24-гч ОБВ-д церглҗәнәв,— гиҗ Адуч келв.
—Сән, цааранднь терүндән бәәҗә. Дәкәд медгдәд бәәх. Медгдви, көвүн?—гиҗ генерал терүнд эвцңгүһәр келв.
—Медгдҗәнә, үр генерал,— гиҗ хәрү өгв.
«...Эндр Надяһас ирсн бичг. Цааранднь яахмби? Эврәннь улс заагт модна түңг малтхмби? Аль эндән күләҗәһәд медхви? Ю күләхви? Ода ил медгдҗәнә. Хальмг теегт нег чигн хальмг уга. Эшелон Новосибирскд күрсн, цааранднь чигн йовх. Кен медхви?» — гисн күнд ухата болн зовлңта Адуч орндан орв.
...1944 җилин март сарин 22 өдр. Сталинградын деед бийд бәәсн бичкн станц деерәс зун найн дөрвн хальмг суулһсн эшелон ар үзг темцҗ һарв. Эн улс заагт Адуч бас йовна. Генерал Книгала күүндснә хөөн хойр сард терүг күн көндәсн уга. Урдк кевтән Татьяновка селәнәс негдгч Сталинградт бәәсн 15-гч запасной стрелков бригадын штабд пакетән өдр болһн күргчкәд, хәрү ирдг билә. Зуг тавн хонг хооран эн бичкн станц деер бәәсн 46-гч стрелков полкд энүг авч ирв. Энднь терүнә өмн зун җирн хальмгуд цуглрсн бәәҗ. Эн тавн хонгин туршарт дәкәд госпитальмудас хөр һар хальмг салдсмуд авч ирв. Эн салдсмуд кевтән урднь дәәнд орсн улс бәәҗ. Зууран Камышин станц деер һурвн хонгт тер эшелон зогсв. Түрүләд фронтур йовх дәәнә эшелонмуд давулҗ йовулв. Һурвдгч хонгин чилгчәр тер эшелонд залһад немсн вагодур хойр баг баахн, 1926 җил һарсн хальмг көвүд авч ирв. Негдгч багин командтнь Камышин балһснд бүрдсн мөрн цергә училищд сурчасн 58 көвүн, наадк багтнь запасной полкд ирсн, бас 1926 җил һарсн 120 көвүн — хойрдгч команд болҗ теднә ардк вагодар сууцхав. Тиигәд ут турштан 362 хальмг салдсиг нәәм хонад Ар Уралд бәәдг Кунгур гидг балһснур авч ирв.
Балһсна тал дунд бәәх орс чонҗд эн һурвн зун җирн хойр хальмг салдсмуд авч ирхлә, урднь һурвдгч Украинск фронтын һал дотрас ирсн, 4-гч КККК-һас (Кубано-казачий кавалерийский корпусас) ирсн 584
54
хальмг салдсмуд болн баһ командирмүд тер чонҗд бәәршлсн бәәҗ. Һурвн давхр модн нар деер тедн унтдг бәәҗ. Адучла Сталинградас ирсн салдсмуд бас энд бәәршлх болв. Түрүн авгтан таньдг улсан болн элгнсадан олҗ авцхав. Чонҗин эрст урднь ирәд һарч одсн улс эврәннь нерусан болн әәмг-алвтан бас бичҗ. Тедн заагтнь чигн таньдг улсин нер-усн харһна, үлгүрнь: «Би. Долбанск улуса Дорҗин Манҗ, Ленинградск фронтас январь сарин 22 өдр ирләв. Ода цааранднь йовулҗана». «Би, Баһ-Дөрвд нутга Санҗин Церн, негдгч Прибалтийск фронтас февраль сарин арвн йиснд ирләв, хойр хонад цааранднь йовулҗана». Иим автографмудар чонҗин эрс дүүрң.
Кемр эднлә зерглдәд дәәллдҗ йовсн салдсмуд ода нег җил болад Германск рейхстагт тиигҗ нерән тәвсн болхла, эдн, көөркс, Ар Уралын нег чонҗд һаран тәвҗ кенән медүлхәр седсмб?
Ик чонҗ дотр өдр сө уга хурһан геесн хөд мет салдсмуд шууглдад бәәнә. Дәәнә халун һалд орад һарч ирсн эднә кесгнь маңһдурк өдр ю авч ирхинь медҗәхн уга. Таньдг улсларн харһснь байр болҗана. Зуг эднә кесгинь ода деерән һоллгч төр болҗах Сиврт күрсн гер-бүлнь ямаран бәәдг болхви гисн зовлң эдлҗәнә. Юңгад гихлә эднә ик зунь гер-бүлән альд күрсинь медәд уга. Тиим зовлңгар күн болһна чееҗ дүүрң, баһчуд дундас кесгнь ноолда һарһхар седцхәв. «Яһснднь мана гер-бүлиг засгла харһулҗ, киитн Сиврүр нүүлһсмби! Дәәнд йовулхар белдҗәх полк эн балһснд бәәдгҗ. Теднә бу-селм булаҗ авад, бослһ кехмн!»— гиҗ кесгнь халурхҗ дуудвр кецхәв. Тедниг авч ирсн офицермүдт эдн күч өгчәхш. Зуг нег цөөкн тоомсмрта хальмгудын үгд орад, тедн невчк номһрв. Терүгинь медсн командирмүд эдниг баг-багар таслад, сө болһн төмр хаалһар йовулад бәәв. Альдаран йовулҗахинь күн медхш. «Хәрү фронтур йовулҗана!»—гисн зәңг эдниг невчк тогтнулв. «Кемр хәрү фронтур йовулхла, маниг цеврдхәр бәәнә»-— гисн зәңг эдниг невчк санамрдулв.
Тер сүл асхн Адуч чонҗин нарин һурвдгч давхрт кевтчкәд, эн хамгиг ухалҗала. Зуг аак болн Надя яһсн болхв гисн тоолвр энүг зоваҗана.
НАДЯН ХОЙРДГЧ БИЧГ
«Эңкр иньгм, Адуч! Мана хаалһдан үзсн зовлң чилв, зуг цааранднь маниг юн күләҗәхинь меддг арһ уга. Арвн зурһадгч хонгтан мана эшелон Алтайин Олуйск станц деер зогсв. Тер станцас арвн хойр дуунад
55
бәәсн Макаров гидг орс селәнд маниг авч ирв. Төмр хаалһин станцд тосҗ ирсн орс өвгд болн күүкд улс маниг даарх гиһәд, ик девлмүд болн тулупс авч ирҗ. Тиим дулан хувцн уга болхла, хаалһдан кесгнь көрх бәәҗ. Юңгад гихлә маниг ирҗ буухд һучн тавн градус киитн бәәҗ. Би нимгн хаврин пальтота бас түрх бәәҗв. Бемб өвгнә өрк-бүллә хамдан би нег орс гергнә герт бәәнәв. Герин эзн — Матрена Семеновна Медведева, залунь дәәнд, дөрвн күүкдтә. Тер бийнь гертән бәәсн боднцган болн өдмгән манла хувалцна. йир цаһан саната, өр өвч гергн. Нүүҗ ирсн күн болһнд өдрин 500 грамм өдмг, хойр кило боднцг колхоз өгчәнә. Ирәд дола хончкад, көдлҗ чадх настань көдлмшт орв. Би школд багш орув. Һурвдгч классин багш гемнәд, больницд орсн, терүнә ормд би көдлҗәнәв. Эн Макаров селәнд хөрн хойр хальмг өрк ирв.
Түрүн бичгән чамд Новосибирск балһснас тәвләв. Чамд күрв тер? Мана вагонас ут турштан арвн һурвн күн хаалһд һарутв. Кесгнь хаалһдан гемнсн, чинәнь тату ирцхәв. О, хәәрхн! Теңгр-бурхн бәәдг болхла, энд ирсн көгшд болн баһчуд эн хату-мөтү цагас менд һарх гиҗ, Бемб өвгн зальврна. Цааранднь ямаран бәәхән дарук бичгт, чамас хәрүг авчкад бичнәв.
Адуч! Ода чамд нег сән зәңг соңсххар бәәнәв. Чини аак олдв. Мана Макаров селән Олуй һолын өмн амнд бәәнә. Олуйин ар амнд, эндәс хөрн хойр дууна һазрт чини аак дү күүкнәннь герт бәәсинь соңсув. Тавн хонг хооран тендәс ирсн нег хальмг зәңг авч ирв.
Зуг аакинчн дү күүкнә өрк-бүлнь олн болад, зовлң эдлҗәх бәәдлтә. Дәкәд аакчнь саак ревматизм гемнь көдлсн деерән хаалһдан көлән мольҗад, тайгар йовна гиҗ, тер күн келв. Бемб өвгнлә зөвшләд, нааран авч ирх болҗ шиидүв. Ор һанцхн, эрүл-дорул, баһ наста би нег эмг асрҗ чадхув гиҗ саннав. Дәкәд тер эмгн мини эңкр иньгин һарһсн экнь болхла, хойр холван мини чидл күрх. Дәкәд көдлҗәх школасн хотын карточк авчкув, деернь колхоз хойр күүнә паек өгхлә, мана гесн өлсхн уга. Дәкәд намаг һартан өөтәһинь эврән меднәч. Эн селәнә күүкд улст ноосн альчур, өөмс өлгсн бийнь, нег кү асрҗ чадхув.
Дәкәд Бемб өвгн манад бәәсн герин эзн гергнә хуучн ноха цаныг ясад өгчкв. Кемр ут хаалһд йовҗ чадлго бәәхләнь, эн ноха цан деер суулһад авч ирхч гиҗ, Бемб өвгн келнә. Хаалһнь йир сән. Арвн һурвн дуунаднь Олуй һолын көрсн мөсн деегүр чирхлә, гиигн болх. Бийдән нег пар, эднәһәр болхла, пимы, манаһар болхла, ишкә һос хулдҗ аввидн.
56
Тиигәд маңһдур үдлә эндәс һарад, тер Кошкино селәнд күрч хонад, өрүнднь чини аакиг авад һархларн, үд давулад гертән күрч ирхвидн. Мана герин эзн — Матрена Семеновна бас зөв өгчәнә. Мана беш деер кевтх гиһәд, нам бәәх бәәринь олад авчкв. Йир өр өвч гергн.
Мана бәәсн Макаров селәнд ирҗ буусн хальмгудын ик зунь колхозд көдлҗәнә: зәрмнь мал асрдг көдлмшт, зәрмнь цас бәрлһнд болн өвс зөөлһнд көдлҗәнә. Сиврин һазрин киитнь догшн болхла, энд бәәсн улсин седклнь җөөлн, өр өвч бәәҗ. Мини көдлҗәсн школын багшнр түрүн авгтан невчк киитәр болн официальн нанла бәәцхәв, дәкәд цааранднь бәәһә бәәҗ, кесгнь мини урок ирҗ хәләснәс авн җөөлдәд, нанла нам кесг җил көдлҗәсн мет нәәҗ болцхав.
Не, менд бә, мини сәәхн иньгм. Чини Надя. 1944 җил, февралин 12 өдр, Макаров селән».
Эн бичгиг Адуч февраль сарин чилгчәр 24-гч ОБВ-д бәәхдән авла.
ТАМИН АРВН ЭРГЦ
Эргәс дорагшан амндан күч өглго, авад зулҗ йовх эмнг мөрн мет эзнәннь һарт күч күрч өглго, чиигтә бетон ачсн модн тачк дорагшан гүүҗ йовна. Зуг хойр нәрхн бәрүләснь атхчксн альхнднь өвр урһсн Адучин һарнь һазр деер делгәтә бәәсн утдан һурвн зун метр, өргндән һучн сантиметр модн трапар бичкн болн ор һанцхн тачкин төмр төгәг бичә хальтрҗ хаалһасн һартха гиһәд, чинәһән геетлән чаңһур атхсн деерән, залҗ йовна. Бурхн әәлдтхә, кемр һарин чидл күч күрлго, тачкин төмр төгә хальтрад унхла, бүкл взводын һучн тачк зогсх, дәкәд бетон асхрх. Нам тер асхрсн бетонь харм биш, һәәд одтха, зуг давхцан болад, эврән чидлән гееһәд үкҗ йовх үүрмүд уурлх, дәкәд өдрин норм күцәгдшго. Тегәд һанцхн тачкан һоодан бәрсн деерән, чимгән гееһәд, чидлән алдад, чинәнь чиләд зовҗ йовх хойр көлән өргндән һучн сантиметр трапас бичә хальтртха гисн бас нег зовлң бәәнә.
Аш сүүлднь Адучин тачкин төгә харңһу там мет котлована гүн нүктә амнд көндлңҗ тәвсн бахнд тулад зогсхла, дамшссн авъясарн тачкин хойр бәрүлинь әрә өөдән кехлә, деернь йовсн чиигтә бетон дорагшан шарҗңнад асхрсинь тер соңсв. Ардаснь ирҗ йовх улст харш болшгоһар Адуч төгәлҗ һардг трапар сул тачкан өмнән түлкәд һарв. Тер хаалһарн дөчн тавн градус деегшән бетон ниилүлдг машинүр һарх зөвтә билә. Зуг дорагшан аца чирәд йовснас деегшән ацан уга тачк түлкҗ һархд берк
57
күнд һанцхн Адучд биш, цуһараднь тиим бәәсмн. Чиигтә бетон чирн гиҗ йоралднь болн хәврһднь көрч одсн бетона үлдл тер тачкиг улм күндрүлнә. Тер бийнь, арһ уга, өр цәәтл дорагшан бетонта тачкт чиргдәд, һурвн зун метр гүүһәд, деегшән әрә көлән чирәд, һурвн зун метрт хоосн болвчн, улм күндрсн тачкан чирәд һарх кергтә. Тиигәд, нег сөөни сольлһнд дорагшан-деегшән хөр дәкҗ һарх зөвтә бәәсмн. Цуһараһинь немәд тоолхла, ут турштан өдр болһн зурһан километрт дорагшан ацата гүүһәд, зурһан километрт өөдм дамшҗ, чиигтә тачкан түлкн деегшән һарх зөвтә, эс гиҗ маңһдур хүв тавн зун тәвн грамм өдмгинь күццднь өгшго. Тегәд чигн эдн бәәсн чидлән һарһад, араһан зууһад болв чигн арвн хойр дуунад йовх зөвтә бәәсмн. Арһ уга, хату цаг! «Эн арвдгч эрглһн»— гиҗ Адуч дотран сандг болв чигн, ода бийнь цань арвн эргц бәәнә гиһәд санад оркхла, көлин чидл улм хәрәд йовна. Юуна тускар иим зовлңта цагт ухалхв?
Ацата тачк, кемр дорагшан Адучиг эврән күчәр чирәд гүүсн болхла, ода Адуч бәәсн чидлән һарһад, чиигтә болн хоосн тачкан өмнән түлкҗ, дөчн тавн градус ташуһур бичкн төмр төгәһән җиигүләд, эзнләрн модьрунар хәрүцсн мет эвтнь орҗ өглго, гилгр харһа трап деегүр гедргшән йовҗ өглго цуцрсан медүлхәр седнә. «Автомобиль» гидг нертә Адучин резин башмгин улнь трапин харһала наалдҗ, деегшән өрггдхәр седхш.
Тиигәд зовлң эдлә йовҗ Адучин барун һар тал трапин хаҗудк һазрас метр шаху бултаҗ һарсн һасна деернь ирзәлһәд хар ширәр бичсн «3» гидг то тер үзв.— Ях, ях! Зовҗ-зовҗ йовсн бийнь әрә гиҗ һурвдгч һаснь бишв эн! Дәкәд долан бахн бәәх бишв! Дәрк, дәрк!—гиһәд, Адуч араһан тачкнулв.
Хойр сар хооран эн негдгч комсомольск ротд нааран ирҗ бетон зөөлһнд көдләд негхн сар болсна хөөн эццн, гемтә. шавта хамгнь күчр зовлң эдләд, наадк эрүл-дорул көвүдәсн йилһрәд, эн деегшән өөдлһнд ик зовлң эдлв. Тегәд негдгч комсомольск ротын командир, урднь дөрвдгч Кубано-казачий кавалерийск корпуст старшина йовсн Уланов эн арвн һас хадла. «Салдсмуд кемр чидл чилҗ йовх цагт, ода бийнь һурвн зун метр өөдән һарх бишв гиһәд санад йовхла, седкл хәрү цокгдад, урмд хәрәд, чидл алдрад йовдмн, болв хойр, һурвн модн давгдҗав, цань долахн һасн бәәх биший гиһәд санхла, чидл улм немгдәд бәәдмн. Даарна, өлснә, зовна гиснтн цуг эврә седклин гүрмг. Күн бийән һартан авхла,
58
ямаран чигн түрү-зүдүг дааҗ болхмн, көвүд минь!»— гилә. Терүнә келсн үг ода ирҗ Адучин уханд орҗана, зуг тиигхд бүкл ротын көвүд цугтан гишң старшина Улановар наад бәрҗәлә.
Ротын командир Улановин һазрт шаасн һасн хоорнд дигтә һучн метр, тегәд көлнь муурад, чидлнь чиләд ирсн көвүдт нег һаснас дарук һасн күртл чидлән хураһад йовхд амр, тавдгч һаснас цааран йовхла, күнд болв чигн, ода өрәләснь давчксн, цааранднь йовхд амр болҗ медгддг билә. Бийән меклсн йовдл.
Тегәд Адуч эндр асхн һурвдгч һас давчкад, тавдгчд күрхәр зүткв. «Цааранднь йовх һазр улм өөрдх, хасгдх!»— гиҗ эн дотран ухалҗ йовна. Тернь байр биш, зуг Улановин келсәр, седклән аатрулҗ йовна. «Дәкәд ик привал — өрәл частан амрх. Тер хоорнд цогц-махмуд амрх»— гиҗ санв. Долан һас давчкад, Адучин хойр өвдг хооран хәрәд, уралан йовҗ өгчәхш. Эн утдан һурвн зун метр өөдмд, хоосн тачк түлксн һучн улс хоорндан дөрвн-тавн метр заагта йовна. Ард йовсн күн өмнк күүһән хоцрҗ йовхинь үзхәс биш, өмн йовсн күн ардан нам хәләхш. Юңгад гихлә эврән әрә йова йовҗ кен ардан хәләхмб? Эргәд хәләхлә, күзүн өвдх, дәкәд уралан йовхд харш болна. Цогц хорха мет әрә йовҗ йовсн кү үзхлә, урмд хәргдәд, көл цуцрна. Тер бийнь, Адучин өмн йовсн Борска Манҗ ардан хәләчкәд, эврәннь тачкан үлдәчкәд, утдан хойр метр чиңгә нәрхн шидмс Адучин тачкин көшүрт нег үзүринь боочкад, нег үзүринь эврәннь бүсин ардас боочкв. «Манҗ, бәг. Би эврән привал күртл торхув»— гиҗ Адуч дотран үүртән хансн бийнь, эмәхләрн хәрүцв. «Гем уга, Адуч.— гиһәд, Манҗ инәмсглҗ келв.— Хойр сард хурасн өөкн хойрадмдн күрх»— гиҗ инәв.
Борска Манҗ Адучла цацу, хамдан дундын школ төгсәлә, зуг Адуч школын хөөн селәнә эдл-ахун техникум чиләһәд, агроном болхла, Манҗ колхозин тооч болла. Манҗ махмуд-цогцарн күдр, нурһнь чигн Адучас зөвәр өндр билә, болв дегәд өндр нурһта күн гиҗ келҗ болшго. Һурвн сар хооран Манҗ болн Адуч төмр хаалһин көдлмш төгсснә хөөн нааран, эн бетон зөөдг комсомольск ротд ирҗ көдллә. Зуг сар күцц көдллго Манҗ унад, һаран булһлла. Тер кевтән хойр сардан эн эмнүләд, баракд хара бәәсндән, урднь нег сард геесн цогцан хәрү тогтах биш, нам махшад бәәҗ. Юңгад гихлә өрүн болһн сән дурарн хот кедг замчнрт дөң болад, һалынь түләд, модынь хамхлҗ өгәд, теднә үлдл хотд күртдг билә. Урднь юунас чигн ичдг, хәрг Манҗ тиигҗ гесән теҗәх гиҗ кен санла? Зуг гесн
59
өлсәд орксн цагт һанцхн Манҗд биш, кенд чигн ирх арһ-мек бәәсмн. Тегәд һарнь эдгснә хөөн эн негдгч комсомольск ротын тонь баһрад, хойр сарин дунд өрәлнь олн зүсн уршгар көдлмштән һардг арһнь тасрхла, Манҗиг хот кедг герәснь салһад, нааран авч ирсмн. Тегәд эрүл-дорул, чидлнь тогтнсн Манҗ эврәннь үр Адучд әрвҗго нөкд болад, тачкан түлкхднь дөң болҗаснь тер. Хойр хонг хооран Адучин чидл баһрҗ йовхинь Манҗ медәд, хавтхдан нәрхн шидмс авч һардг болв. Манҗин бүсәс боочксн тачк Адучд түлкҗ йовхднь йир амр болв гиҗ келх кергтә.
Кедү чидлән геедг болв чигн, үүрәсн дөң авхдан Адуч ичдг билә. Нань арһ уга болад, эн зөвшлҗ, үүриннь дөңд күртв.
Манҗин бүст боолһата бәәх шидмсн улм татгдх дутм, Адучин көл уралан йовдг болад, тачкин бәрүлнь улм сулдсн болад, ацан гөңгрәд одв. Удлго барун хаҗуһарнь тавдгч, зурһадгч, доладгч һасмуд арднь үлдв. Адучин ки авлһн тогтнад ирв. Дәкәд йисдгч һасан давҗ һарв, харҗңнад көдлҗәх ик бетон хольдг машинә ә соңсгдад ирв. Терүнәс үлү байр эднд уга. «К-а-н-ч-а-й!—гиһәд хойрдгч взводын командир Михаил Бембеев оньдинд хоолнь сөөлңкәдҗ оддг бөркр дууһарн хәәкрв.— Большой привал!»— гиҗ тер немв. Арвн сарин туршарт эдн салдсмуд чигн биш, зекмүд чигн биш, эн хойрин хоорнд. Юңгад гихлә команднь цергә, цергәһәр рот, взвод, батальон гиҗ бәәнә. Болв эднә күн болһна өмсдг хувцнь түүрмин күүнә: түүрмин әмтн өмсдг махла, цаһан күлт болн халаста цаһан шалвр, көлднь автомобилин төгән резинәр кесн ик гүн калошмуд, теднә нерәр — чуни. Кедг көдлмшнь чигн теднә. Зуг цергәһәс үлдснь: взвод, рот, батальона нерд, дәкәд — командс. Болснь тер. Үнәртнь келхлә, хальмг батальона һазань харул уга, зуг теднә өөр кесг түүрмин улсин лагерь бәәнә. Эргндән ацта суңһугар бүсләд татчксн өндр вышкс деер өдр сө уга буута цергә харулчнр сууна. «Тер зонас күн биш хулһн чигн һарч чадшго»— гиҗ кесг җил энд лагерьт бәәх, үүл һарһсн улс келдг билә.
Взводын командир Бембеев амртн гиҗ келм цацу, Адуч бетон ниилүлдг машинд күцц күрлго тачкан трап деерән үлдәчкәд, хойр ик чолуна хоорнд бәәсн нүкн дотр орҗ кевтв.
Һурвн сар хооран, октябрин эклцәр энд ирҗ көдлхдән өндртән хойр метр бор чолун хоорнд нег метр үлү заг бәәсинь эн олҗ авла. Тер хойр ик чолун урднь котлован малтҗах цагт дорнь бәәсн чолун заагт мин тәвәд хаһрулхд, дорас өсрҗ энд туссн чолуд гиҗ урднь энд көдлҗәсн
60