Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

ирәд, зәрмсинь бәрҗ зарһла, зәрмсинь штрафла харһулхла, энүнд һал цаһан өдрәр утаһан пүргүләд, әркән нерәд бәәсн бийнь юмн болдго билә.

Нег зәңг соңсхларн, уңг-утхднь күрлго бәәдг төләдән, Саңһҗин согтуһар келсн үгиг негинь медхәр бүкл дууна һазрт бәәсн Копай-городт күрч йовхинь, ода цааранднь Саңһҗ намаг теврәд; үмсхәр седв гиҗ, хойраннь хоорнд хов цацҗ цүүглдүлхәр бәәхинь медҗ, Матрена Семеновна уурнь күрәд бәәнә.

Грунян келснд уурнь күрвчн, көвүнь ирсн байрнь даву болад» хаҗудкстан зәңглв:

—Асхн мана Витя ирлә.

—Мел сулдад ирҗий? Вера соңсхларн, теңгрт һаран күргх!— гиҗ Таня үр күүкнәннь төлә байрлв.

—Вера гиснь кемб?— болҗ эс медсн бәәдлтәһәр, күрзән цаснд хатхчкад, Груня сурв.

—Кен болх билә! Волкова Вера. Витькин үүрлҗәсн күүкн,— гиҗ Таня цәәлһв.

—Кезәнәк юм ю хәәҗ келнәч. Одахн би Олуйск орхдан Волковин күүкиг нег алтн погонта офицер күүнлә йовсинь үзләв. Хоорндан мел инәлдәд йовцхана. Балһсн һазрт бәәсн күүкд һурвн җилд кү күләһәд суух болһнчи? Эндр негнләнь, маңһдур терүнәсн давунь харһхла, урдкан хайчкдмн,— Груня тедниг иткүлхәр ик халунар келв.

—Та ичр уга күмбт! Вера тиим йовдл һарһх күүкн биш. Аль бийән дуралһҗант!—гиҗ Таня үр күүкән харсв.

—Би ю һарһсмб? Намаг күүнлә гүүсиг үзлч? Келҗ ас нанла әдл цевр күн уга болх!— гиҗ, һурвлһин нүднлә әдл нүднь һал шатҗ, керлдх учр хәәҗәсн Груня дәврв.

—Хара зөңдән әмт бичә келтн.

—Болцхаҗ, цаатн кладовщик аашна! Цүүгәд керг уга. Көвүн күүкн хойр бийснь медх. Тана биш, мини керг уга,—болҗ Матрена Семеновна тедниг хөрв.

—Та хойр тер әмтин цаадк амбарин цасинь хаяд, үүдинь һарһчктн,— гиҗ чирәнь барвиһәд көөҗ одсн Саңһҗ орҗ ирн, Груня Таня хойрт закв.— Та, Семеновна, эн көрән малтчкад, үүдинь тәәләд, дотрнь цасн орсн болхла, цеврлчктн,— гиҗ келәд, хавтхасн тулкүр һарһҗ өгәд йовҗ одв.

Тер хойриг йовсна хөөн Матрена Семеновна урдкасн адһҗ көдләд,

141

күүнә белкүсцә гүн көриг һазртнь күргҗ малтад, амбарин уудиг һарһҗ авад, секәд орв.

Дотрнь овалһата шар буудяг үүднә заагар орсн цасн бүркчкҗ. Модн күрзәрн эвләд, цаснла буудя дахулшгоһар, дөрвлҗнәр хаһлҗ авад, һазаран зөөһәд хайв...

142

ИНЬГҮД ДУНДАН

Нарн дорагшан орад, гү тәвх кем болҗ йовла. Өрүн үдин алднд хур орх бәәдл һарад, цевртсн цеңкр оһтрһуд делтрин чигә үүлн бүрдәд, нарна толь ташрлҗ, һазрт сүүдрән унһав. Агчмин зуур делгрәд, аһунь улм өргдәд, бархлзҗ нигтрәд ирв. Болв барун өмн үзгәс серҗңнҗ үләсн салькн, сана авсн мет чаңһрҗ, теегин хамхул туусн мет тууһад авад одв.

Адуч өрүнә гертәсн һарад, зууран «Победа» гидг колхозин тәрәнә урһцинь хәлән, альк участкинь, кедү хонад хураҗ болхинь шинҗлв. Асхндан колхозин парвлянд күрч, тәрә хуралһна көдлмшч зура келһнд дөң болхар өмннь ахлачд зөвән өглә. Тегәд адһм угаһар, тәрәнә көвәһәр тергәрн йовн йовҗ, хая-хаяднь мөрән зогсаһад, буудян бүриг таслҗ авад, альхндан үмгәд, үсн орад бәәсн буудяг хәләчкәд, тергн деер кевтсн эвтәкн улан булһар цергә комсоставск планшеткәс блокнот һарһҗ авад, чееҗдән эсвлҗ тоолчкад, 10—12 гидг то бичнә. Эннь, альк участкас кедү центнер буудя авгдхинь урдаснь тааҗ, бодҗ бичҗ йовна. Эн хамг тодигнь тәрә хуралһна көдлмшч зурад орх зөвтә. Ода деерән кирцхлә, урһц му биш. Болв буудяд үсн орлһнла нег сән хур орсн болхла, ямаран айта болх билә. Үдләһә үүлн бүрдәд, хур орх бәәдл һархла, Адуч йир байрлв. Зуг хур орхар бүрдсн үүлиг хүүв салькн һарад хөмәд авч одв.— Хәәрн хур!—гиҗ Адуч һундв. Тәрән заагт делләд урһсн зерлг арва, буурлда шарлҗн, хорта пырей өвс үзн, агрономин седкл бертнә. Агротехник эвдгдснә ашнь эн. «Колхоз болһнд агроном бәәсн болхла, иим йовдл һархн уга билә»— гисн тоолвр түрүн авгтан орв. Тер хоорнд эврәннь сансн санаһан бурушав. Колхоз болһнд агроном бәәвчн, механизатормуд тәрәнә һазрт эд-дов кесн цагтан, әрүн седкләрн эс көдлхлә, агрономин чидл күршго. Күн болһна ардас агроном дахҗ, гетҗ чадшго. Механизатормудын күч-көлснә җалвинь ил авсн урһцин ашас иштәһәр өггддг болхла, материальн стимулнь өсх билә. Ода деерән урһц урһв, эс урһв һурвн кило буудя авна. Эн участкд һазринь сәәнәр эд-бод кесн болхла, адгтан 20 центнер буудя һарх билә, ода арвн центнерәс үлү һаршго. Иим һашун тоолврта Адуч, тәрән дунд йовна.

Адуч Глотовск МТС-т ах агроном көдлснәс авн дөрвн җил болснь эн.

143

Түрүн ирҗ көдлмшт орсн өдртнь МТС-ин директор тиигхд бәәсн, ода пенсьт һарсн Гончаров өвгн, мөрн бәәдг хашад дахулҗ ирәд, харңһу булңгур заачкад келв:

—Не, агроном, чамаг баахн күн гиһәд, баһ наста мөр өгчәнәв. Эн мөриг сурһад, мал кеһәд авхларн, оньдинд йовҗанач,— гив.

—Диалектикин йосар болхла, юн чигн юмн нег ормдан бәәдмн биш,— гиҗ Адуч хөкрлв.

—Тиим болхла, эн мөриг көгшрлтнь эзлҗ чадҗанач.

Адуч харңһу булңд орад, мөрнә хазаринь җолаһас авад, үүднә герлд авч ирәд, шинҗлҗ хәләв. Күүнчн биш, кенчн биш зүстә, көл дорк богхогтан көлврн гиҗ нооснь-үснь өрвәһәд босҗ одсн, ямаранчн зүснд дүңцүлҗ болшго өңгтә мөрн унҗ одвзго гиһәд, әәсн бәәдлтәһәр дөрвн көлән һаслҗ тулад, деернь хусх махн уга ирзәсн толһаһан өкәлһәд, нөөрт диилгдсн бәәдлтәһәр нүдән аньҗ зогсҗана.

—Энтн элдв мал болдг бәәдлтә, болв асрад хәрүлхгов,— гиҗ бичкнәсн малд дурта Адуч, мөрнә бәәдл үзҗ, санань зовҗ, өр өвдҗ келв. Агроном күн нег мөр асрхар седхлә, арһнь дала. Дурта колхозд ирхлә, нег суулһ арва өгхмн. Удл уга, Адуч мөрән асрад, күүнд таньгдшго кеһәд авб.

Чинән-күчн орсн мөрн, мөңгн урлта, өмн хойр көлиннь шиир булг цаһан зеерд зүстә. Зорьк гидг нертә гүн болҗ һарв. Нүд чичм шуурһнд болвчн, хавр-намрин киитн хурт болвчн эзнь альд зогсана, тер ормасн Адучиг иртл, өдртәнчн тушчксн мет көндрхш.

Ода бас, Адуч Зорькиг хойр хаалһин аагт зогсачкад, цааранднь тәрәнә заагур орҗ одв. Эн негдсн хаалһин негнь Глотовск МТС-әс колхоз «Победур» одна, наадк, ард үзгәс керчҗ ирсн хаалһнь эн колхозас хойрдгч бригадар дәврәд төмр хаалһин станц Олуйск орна. Олуйск станц—района һоллгч балһсн. Колхозас станц күртл арвн хойр дууна, хойрдгч бригад күртл дөрвн дууна.

Хойрдгч бригадас йовһар хәрҗ йовсн Бемб өвгн, Адучин мөриг таньчкад, хавтхасн хар модн һанзан һарһҗ авад, һал орулад, эзинь ирхиг күләһәд, деернь батлҗ сууһад, утаһан бүрҗңнүлв. Удсн уга, тәрән дундас Адуч һарч ирв.

—А, Бемб, альдас һарч ирвт, тарха хоҗһр көвүн ода бийнь һарад угай энтн?— гиҗ, байрлн хөкрлҗ сурв.

—Иим өнр-өвгн орн-нутгт һарлго бәәхмн биш, зуг күләх кергтә,—

144

болҗ, Бемб өвгн үгинь дахулҗ өгв.

Эн тарха хоҗһр көвүнә туск тууҗнь иим бәәсмн.

..Һурвн җил хооран, районас комендант ирҗ гиһәд, колхозд бәәсн хальмгудыг арвн зурһатаһас деегшән настаһинь колхозин конторур асхн ора шидр цуглулв.

—Яһад дуудулҗахмб? Хәәрн һарсн болхий? Хәрү нүүлһхәр бәәдг болхий?— гиһәд, хальмгуд хоорндан шивр-шивр гилдәд бәәцхәв.

—Яһҗ медхв! Комендант ирсн хөөн келҗ өгх,—болҗ медәтнрнь саглцхав.

Хөрх зөв бәәсмн. Юңгад гихлә 1944 җил нүүҗ ирснәс авн, җил болһн гишң: «Хальмгудыг хәрү нүүлһхәр бәәдгчн!» — гиһәд, зәңг шуугад һарад ирдмн. Тиигҗ зәңг һарх болһнднь, невчк өөрхн ухатань биш, нам юм медәд бәәх дүңгә улсин бийснь, күцц болад уга боднцган цагаснь урд малтад, хураҗ авад, үрәһәд хайчкдмн. Зуг зәңгнь худл болҗ, кесгиннь зүркинь менрүлҗ, кезәдчн иткшгов гиҗ, сана орулдг бәәсмн. Болв дәкәд зәңг һарад, әмтн көл көдләд ниргәд бәәхлә, худлынь медә бәәсн бийнь, алңтрад иткх дурн күрнә.

Тер дотр көгшн эмгд-өвгд, һарсн-төрсн һазр-усндан күрч ясан хайхнь теднд күсл боладл бәәдмн. Невчкн зуур зәңг уга болхла, адг-ядхдан худл болвчн зәңг һархнь яһна гиҗ седклән аатрулдмн. Яахув, көөркс, күслнь тер! Ицәд, кусл болад бәәх төр бәәсмн. Юңгад гихлә хальмгудыг нүүлһхдән, кедү җиләр, ямаран уданар йовулҗахан келсмн биш.

Эндр бас, комендант дуудулҗана гихлә, ик-баһ уга, икр-өрәсн уга колхозин контор дүүрәд хурцхаҗ.

—Нег уга хуралһн биш эн, негтә хуралһн энтн. Хәрнь, шидрә зүн нүдм татад бәәләл, иим байр болн гиҗәҗ,— гиҗ өөрән суусн Бемб өвгнд Саңһҗ келҗәнә.

—Арһулдҗалч йир. Ус үзчкәд — һосан тәәлдмн,— гиҗ Бемб өвгн Саңһҗиг хөрв. Тер хоорнд ахлачин өрәһәс комендант Иван Чопоров хаҗудан, дундын нурһта, көк цемгн костюмта, урднь үзәд уга залу дахулсн орҗ ирв. Иван Чопоров маштг нурһта, уутьхн маңната, һу кевтә утулң толһата, сольр шар нүдтә, хөрн тав-зурһа күрсн наста, барун оочаснь чикн күртл, татгдсн утулң, гүн сөрвтә залу. Эн сөрвнь дәәнд авсн шавин орм биш. Иван дәәнә өмнхн ФЗО-д сурчаһад, нег герт хамдан бәәсн көвүдәсн хулха кеһәд бәргдҗ. Көвүд бәрҗ авчкад, һартан харһсарн цокҗ. Шилврин үзүрлә харһад авгдсн сөрв тернь. Терүнәс нааран Иван

145

кү чик хәләхш гиҗ, нег селәнә әмтнь келцхәнә.

1945 җиләс нааран Чопоров шишлң тоод бәәх улсин комендант болҗ, района НКВД-н әңгд көдлнә.

Комендантын хаҗудк — краяс ирсн күн бәәҗ. Урднь белдәд улан кенчрәр бүркчксн стол һатц ирҗ тедн зогсв. Доклад келхәр бәәх мет Чопоров ик шар портфеләсн цаас һарһад, хоолан ясв.

—Не, цуһар оньгтаһар соңсцхатн! Әвртә гидг соньн, тадна тускар һарсн, правительственн шиидвр умшхар бәәнәвидн.

—Не, би эс келлү, хәрнь мини нүднә йор алддмн биш!—гиһәд Саңһҗ, хаҗудан суусн Бембүр толһаһан өкәлһҗ шимлдв.

—Арһулд, соңс!— гиҗ Бемб эмкәһән зууһад, һуяснь чимкв.

Тер хоорнд үүдн секгдәд, деерән ик девл көдрсн күн орҗ йовад, олнәмт үзчкәд, хәрү һархар седв.

—А-а, Бораев, ор нааран, чамд бас кергтә юмн,— гиҗ комендант келв. Орҗ ирсн күн девлән тәәләд, Бемб өвгнә өөр бәәсн сул ормд суув. Әмтн невчк тогтнхла, комендант эклв.

—Тегәд, шишлң тоод бәәх улс нүүлһҗ авч ирсн һазртан мөңкинд бәәхмн. Комендантын зөв угаһар бәәсн һазрасн оңдан һазрур һархларн, хөрн тавн җиләр каторгт туугдхмн. Медҗәнт. Каторгин көдлмшт. Үзҗәнт. Молотов һаран тәвҗ.— Комендант һартан бәәсн цаасиг өөдән өргәд үзүлв.— Цааранднь цәәлһҗәнәв. Арвн зурһатаһас деегшән настань сар болһн комендантур ирҗ һаран тәвх зөвтә. Сар болһн һаран эс тәвснь, комендантын зөв угаһар селәнәс селәнүр одснь чаңһ засгла харһхмн. Хәрнь тер, эн мини цәәлһҗ өгсиг медвдн гиҗ, нааран босҗ һаран тәвҗ өгцхәтн,— Чопоров үгән төгсәв. Герәр дүүрң улсас негчн күн ә һарсн уга. Терт таңх-тагчг, ә-чимән уга болҗ одв. Адучин чирәнь кимр мет цәәв.

—Не, неҗәдәр ирҗ һаран тәвцхәтн,— гиҗ комендант давтв. Әмтнь, хашаһур түрүн орулҗах мал мет нег-негән күләҗ гедс-гедс гицхәв. Сүл талаһурнь Адуч һаран тәвчкәд, тер шиидвр үзүлтн гиҗ комендантас сурв.

—Буйн болх, хәлә!— комендант типографд барлгдсн цаас үзүлв. Адуч адһм угаһар хойрдад умшхла, бичәтә тоотнь хүврх кевтә, дәкн давтҗ умшв.

—Арһ уга, цаһан цааснд хар барар бичәтә. Үнн, Молотов һаран тәвҗ. Адуч түрүн авгтан Сталинүр бичг бичх болҗ шиидв. Тер кевтән герин

146

герләс һазаран сохр харңһуд һарч ирв. Одахн күртл герлтә йовсн седклнь, эн чилм харңһу мет бүтңһурв. Конторин уру бийд уята мөрнь зогса бәәнә. Мөрән амһалад, цан деер бәәсн өвсән ясад, ах-дү бәрлдсн үр Федор Молчановинд оч хонхар шиидв. Тер хоорнднь герин өнцгәс нег күн һарч ирв.

—А, чи, Адучвч... Би чамаг яһсн болхв гиһәд хәәһәд йовнав,— гиҗ Бемб өвгн келв.— Адуч, манаһур одад хоный? Бидн энүнәс хол биш. Мөричн орулх хаша бәәнә.

—Нанд йилһл уга альдаран одснь, хаалһан заатн,— болҗ Адуч зөвшәрв. Бемб мөрнә җолаһинь Адучас шүүрч авад, герүрн залв. Эн хойр конторин һаза харһснас авн герт ортлан негчн үг күүндсн уга.

—Эмгн, гиич күләҗәлч?—болҗ, өвгн зөрц серглңгәр сурв.

Адуч хувцан тәәләд, уралан һарч суув. Агрономин толһа герин орад күрәд, тер өкәҗ өгв.

—Чи, Адуч, эндр гертәсн һарлч?— гиҗ өвгн агрономас сурв.

—Э, эндр үдлә МТС-әс һарлав,— гиҗ Адуч хәрү өгв.

Невчкн зуур ю эклҗ күүндхән медҗ чадлго хоюрн тагчг сууцхана. Адуч урднь кесг дәкҗ эн өвгнлә колхоз деер харһла, болв гертнь ирәд уга билә. Адуч кенлә болвчн түрүн таньлдад, бийүрн унһаһад авчкдг ээлтә күн. Уласн мет һо, өндр нурһта, җөөлн хәләцтә, чилм хар нүдтә, цаһан седклтә, тиньгр заңта, хөрн дола күрсн наста күн. Бемб өвгн җир һарсн болвчн, ода бийнь хойр көлнь чаңһ, теглг нурһта, буурл үстә, керсү хәләцтә. Төгрг хар чирәнь тенд-эндәснь керчсн хурняста. Экцлҗ хәәчлсн буурл сахлнь тәмкин утанд шарлҗ.

Тер хоорнднь эццн хар эмгн Болха үсн хатьта боднцгин хот һарһад, хойр хала тәвүрт кеһәд, өвгн Адуч хойрин өмн тәвчкәд, өдмг авч ирҗ утлв.

—Эмгн, хаалһд йовсн күүнд болн хаҗуднь дахсн манд хотын ам халулдг юмн угай энчн?— гиҗ келчкәд, Адучур нүдән чирмәд инәмсглв.

—Невчкн юмн бәәнә,— болад, эмгн өвгнүрн хәләчкәд, бешин ардас хойр шил һарһад, стол деер тәвб. Бемб хойр чиркд дүүргәд кечкәд, негинь Адучд өгв.

—Агроном күн амсҗ үзх зөвтә, шикрин свеклар мана эмгнә нерсн әрк,— гиҗ Бемб шоглҗ келн, күн булаһад авчкн гиҗәх кевтә, адһад нег кииһәр амндан кечкв. Адуч урднь хойр дәкҗ шикрин свеклар нерсн әрк нәәрт амсҗ үзчкәд, толһань өвдәд үкн гилә. Талдан цаг болхла, амндан

147

күргшчн уга бәәсмн. Болв эндр асхн соңссн хамгин хөөн, ухаһан геетлән әрк уух дурнь күрв. Адуч чирктә әркиг һартан авн, бас нег кииһәр уучкад, нүдән аньҗ бирчив.

—Хәрн, терлм. Һурвн цөгц һолткиг һарһдмн,— болҗ, Бемб зөвәр халҗ одсн Адучиг хойр чирк уучксна хөөн һурвдад шахв. Һурв уучксн Адучин геснь халад, цааранднь чим-чим гиһәд махмудар гүүһәд, көлин эркә күртл күрсн болҗ медгдв. Цогц гиигрәд, өрчд багтҗ өглго хавчгдҗасн зүркн тогтнад, чееҗ уудсн болад одв.

—Адуч, чамаг мана колхозд кесг дәкҗ үзҗәнәв. Өнчн күүнә хөвнь — өвртнь. Үнн үгд — үкл уга. Нег наар гиһәд цә өгн гисн бийнь эмәнәв. Дәкәд мана парторг Федор Молчанов чамаг даңгин авад хәрҗ одна. Тана хоорндкиг медҗәхшив. Ах-дү бәрлдҗ гиһәд зәңг һарна. Яһҗ медхв. Худлчн болад бәәхмн. Зуг эндр тер хургт чамаг ямаран дүрстә суусичн үзчкәд, дахулад хәрслч гиҗ шиидүв. Санаһан бичә зов. Әрә хөр һарсн чи биш, җир һарсн бидн юмиг уңгарнь тоолнавидн. Кемр соңсхлачн, би чамд нег тууль келҗ өгсв.

—Болҗ өвгн, күн амрхарчн бәәх!—гиһәд, эмгн өвгән хөрв.

—Буйн болх, келтн? Би өр цәәтлчн соңснав,— гиҗ Адуч эрв.

...Ик кезәнә. Өл маңхн Цаһан уулын омрунд өөкн, тосар урсдг Өврмҗ гидг һолын хойр амарнь бүүрлгсн, тавн үйәс нааран түрү-зүдү үзәд уга, Таңсг гидг хаана орн-нутг бәәҗ. Делгү седклтә, делкәг тегшлҗ тевчдг Делгр гидг хатнта бәәҗ. Атхад авсан алддго Арвс гидг көвүнь өрүн болһн босад, Өл маңхн Цаһан уулыг өргәд ормаснь көндәхлә, сер-сер салькн һарад, бүр-бүр хур ордг бәәҗ. Герлднь — зү сүвлм, гегәнднь — аду манм, арвн тавна сар мет дүүрң чирәтә, арчсн альмн мет минчисн улан халхта, арвн тавта Намҗл күүкнә гегән-герлнь һарсн нарна тольла метклдҗ, һазр-усн деер бәәдг әмт байрлулдг бәәҗ.

Делгү седклтә, делкәг тевчдг Делгр хатн күнд — һурвдгч үрән күләҗәсн цаг бәәҗ. Тедү-эдү болсн цагт, Таңсг хан тәвн йисн түшлмүдән дуудулна.

— Мөрнә чикн хойр, мини мордх цаг негн болв,— гиҗ келәд, шам гисиг алддг уга, шар бичгән һарһҗ авад хәләхлә, иигҗ һарв.

...Күмн-әмтнә килнц күцәд, Хар Эрвк гидг шулм хамг әмт үлмәдән орулад, кесг үйәс нааран үзәд уга зовлң үзүлхмн. Болв цагнь ирхлә, Тарха хоҗһр көвүн һарад тер Хар Эрвкиг көлдән дарҗ, Таңсг хаана орннутг төвкнүн, өмнкәсн улм җирһҗ дүрклхмн чигн.

148

Таңсг хан өңгрв. Доладгч хонгтнь Делгр-хатн, цаһан төр болҗ, көлән татв. Долан давхр һазр дор бәәдг, дөчн йисн шулмин күчн тогтсн, әмтә юм үзхләрн, әгрәлго бәәдго, әмнь бийднь уга, томһ сахлта, төмр дуута, хала зүрктә Хадр Хар Эрвк, шин һарсн көвүг ширгәхәр седсн бийнь, ээҗин ээзгтә, алтн шар уургас уухла, чидлнь күршгог медәд мек һарһв. Эк болсн эмгн иигән-тиигән хәләх хоорнд, өлгәтә бәәсн көвүг хулхалад, үрн-садн уга эмгн өвгн хойрин һаза авч одҗ хайв. Бийнь өлгәднь орад, бичкн көвүнд хүврв.

Теңгр деерәс хайсн көвү олҗ авсн эмгн өвгн хойр теңкән угаһар байрлв.

Теңгрин киис атхсн, түңшүр ухата, һаньдгта цагт һарсн Һавшун гидг нер өгв. Эзнь ирәд, хәрү авчкх гиһәд әәсн эмгн өвгн хойр, оңдан һазрур нүүхәр шиидв.

Тер хоорнд, хаана өргәд хүрм болад, шин һарсн хааг ширәд суулһх зәңг һарад ирв.

Ширәһән эзлсн шин хан, арзиг буслһад, хорз кеһәд, Арвс көвүнд өгәд диинрүлчкәд, долан давхр болдар тахрлад, Өл маңхн Цаһан уулар. деерәснь дарулчкв. Арвн тавта Намҗл күүкиг, әәрг көрңгәр буслдг, әмтәхн цаһан теңгс дундк, әмтә юмн күрәд уга арлд күргҗ хайв. Арвн тавта Намҗл күүкн аршан хар нульмсан асха бәәтлнь, әәрг-чигәһәр буслдг әмтәхн цаһан теңгс, һашун хар хорз болҗ буслад, амнасн өөкн, тосар буслдг Өврмҗ һолыг ширгәһәд оркв. Өл маңхн Цаһан уулнь нурад, өдр уга сө болҗ харңһурдг болв. Әәмг-алвтын әмтн оруһас һарунь ик болв. Киитн булгин уснь — ширгв, көк девән өвснь — хумхарв. Күн мал уга цөөкрәд, көндә-көдә болад ирв.

Делгү седклтә Делгр-хатна көл-һарнь тәкрәд, көндрдг арһнь тасрад, хотта цусн болад кевтнә.

Тедү-эдү болсн цагт Делгр-хатн хаҗуһарн һарч йовсн хааг үзчкәд келнә:

— Өл маңхн Цаһан уулыг өргәд тәвхләрн, сер-сер сальк һарһад, бүрбүр хур орулдг, атхсан алддго Арвс көвүһим яһвч? Гер-

149

лднь зү сүвлм, гегәнднь аду манм арвн тавта Намҗл күүким яһвч? Өөкн тосар буслдг Өврмҗ һол яһад ширгснь энв!

—Ха-ха, хәрү эргҗ иршго цагиг хәәһәд ю кехмбчи! Долан давхр һазр дор бәәдг, дөчн йисн шулмин күчн тогтсн, әмтә юм үзхләрн, әгрәлго бәәдго, әмнь бийднь уга, томһ сахлта, төмр дуута, хала зүрктә Хадр Хар Эрвк гидг күмб! Шуугад, җирһәд бәәдг орн-нутгичн ширгүлҗ уга кевв. Зуг алтн шар уургичн уусндан арвн хар хурһм атхлдҗ, әмичин суһлҗ авч болҗахш!—гиҗ һош-һош элк хатҗ инәв.

—Я-а, яһлав! Әәмг-алвтым тарасн, аврлт уга шулмин әмнд күрх арһта нег көвүн һарсн болхий?— гиһәд, барун ээм деегүрн зун көкән сааһад оркхлань, көкнә сүвәс чирдәд һарсн үснь һазрт тусхла, зү тәвх зә угаһар җидән шовалһад зогссн цергүд, агчмин зуур хаана өргә бүсләд авчкв.— Орн-нутгт олнд туста нег көвүн һарсн болх! Өтр йовҗ зарлтн!—гиҗ һашута дууһар һаньдглҗ хәәкрв. Дөрвн үзг хәләһәд, элчнр мордцхав. Элчнриг хаалһднь Таңсг хаана тәвн йисн тушмлмүд һарһҗ зогсав. Харһсн күн болһнас хамаран йовҗ йовхинь, келсн үг болһнынь бичәд авч иртн!—гиҗ элчнрт закв.

Хаалһин амнд, нег тарха хоҗһр көвүн барун һартан хурс бәрчксн, мөрән үзҗ сууна.

—Көвүн, көвүн ю кеҗәхмч? Альдаран одҗ йовнач?— гиҗ сурв.

—Эндүһәр эдлчксн хот элким көөлһәд, зоваһад ирв. Хотын амнд орсн хоршмиг хог-богла көөҗ һарһад, гегән герлтә герән цеврлҗ, гер-бүлән байрлулхар йовнав,— гиҗ көвүн хәрү өгв.

—Эн мана унҗ йовсн мөрн кедү күрх гиҗ меднәч?— гиҗ хойрдад

сурв.

—Харңһу сөөлә әдл хату-мөтү цагт, хуһлм хурсндчн күршго энтн!— гиҗ һартан бәәсн хурсан үзүлв.— Төвшүн төвкнүн цагт болхла, тоомсрта көлгн бәәҗ энтн!— гиҗ хәрү өгв. Эн үгинь соңсҗ элчнр цааранднь давб. Тәвн йисн түшмлмүдт ирҗ күн болһна келсиг медүлв.

—Я-а, яһлав тер көвүһән эрт авч иртн!—гиҗ хәрү илгәв.

Тер хоорнд көвүнә өмн бийд өвдгтән күрсн цаһан сахлта өвгн ирҗ бууһад иигҗ келв:

— Кукн, хәәмнь, өнр өргн орн-нутгичн, өрчәсн һарһсн экичнь зоваһад, өдр уга сөөһәр бәәлһҗәхнь — долан давхр һазр дор бәәдг, дөчн йисн шулмсин күчн тогтсн, әмтә юм үзхләрн, әгрәлго бәәдго, әмнь

150