Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

Тер кесн көдлмштән эдү центнер натурплат авх. Болснь тер биший. Колхоз кедү урһц хураснь, кедү литр үс саасн, кедү өндг авснь МТС-т керг уга. Колхоз баахнар эдл-ууш һарһад, баһ ору авад, колхозникүдтән буудя-һуйр күч-көлснднь эс өгхлә, манас сурну? Бидн даану? Уга! Юнгад эс дааҗахмб? Авад хәләй. Колхозин һазр эв-дов келһнә көдлмшиг йирн-йирн тавн процентинь МТС-әс кенү? Кенә! Малын күмс белдлһнә көдлмшин тәвн-җирн процентынь МТС эс кенү? Кенә! Тегәд бидн колхозин һардачнрла әдл яһҗ эс дааҗахмб? Миниһәр болхла, хаҗһр!— гиҗ Адуч халурхҗ келв.

—Болдг үг. Колхозин экономик өөдлүлхәр седхлә, түрүн болҗ МТСин чинринь өөдлүлхмн. МТС-ин болн колхозин һардачнр колхозин экономикин өслтин тәлә әдл ноолдҗ, сул һардврин ашинь хуваҗ даах зөвтә. Ода бәәх һардврин систем нег-негндән харш болҗана. Трактористнь—колхозник, колхозин ахлачин һардврт. Тракторнь государственн, МТС-ин һардврт. Крыловин басньла әдл: ахлач трактористән колхозурн татад, директор тракторан МТС-үр татад, урһцнь болхла — ормдан. Эн һардврин систем сольгдх зөвтә. Иигҗ удан бәәх зөв уга,— болҗ Светлов келлһнлә, стол деер бәәсн телефона аппарат җиңнв.

—Светлов, соңсҗанав... Би таниг соңсҗанав, Семен Семенович! Сән. Тәрә хуралһна көдлмш сән йовна, эндр комбайнс цуһар көдлҗәнә. Урҗ өдрәс нааран зябь эклҗ хаһлҗанавидн. Тәвн гектар хаһлчквидн. Уга. Сводкд орулсн угавидн. Маңһдур арвн, кеһәд уга көдлмш яһҗ өмнәснь сводкд орулхв. Зябь хаһла бәәтл ямаран хар пар бәәхмб? Өвс бас хураҗахшвидн. Сводк яһад эс өгнә гинт? Тер сводкдтн тәвн нәәмн сурвр бәәнәлм. Цуһараднь яһҗ хәрү өгхмб? Хаврин тәрә тәрлһн биш, тәрә хуралһан төгсәҗ йовналмдн. Тер сводкдтн кедү гектар һазр тәрсн, самлсн нань чигн кесг зүсн кезәнә төгссн көдлмшин нерд йовна. Кенд иим сводк кергтәв? ЦСУ батлсн государственн отчетмуд бидн цагтнь өгнәвидн,— хард-хурд гиһәд, Светловин һартан бәрҗәсн трубкд ә һарв. Зөвәр соңсҗаһад келв.— Дурнтн, кесәрн кетн! Ирлә. Юн болҗана!— гиһәд Светловин чирәнь хүврәд, барун шанаднь көндлң көк судцн һолиһәд һарч ирчкәд, булс-булс гиһәд бәәв. Зун һариннь альхарн бәрҗәсн трубкан халхлчкад, Адучур өкәҗ шимлдв:

—Одак анднчн тиигән зәңглчкҗ. Керә керәһән ууҗмас таньна гидг биший.— Дәкәд чаңһар келв: — Семен Семенович, би таниг соңсув, ода

161

агроном сулдхҗ чадшгов. Тиим болхла, намаг бас сулдхтн! Эндрин бийднь! Уга! Уга!— гиҗ дууһан өөдән өргн, һартан бәрҗәсн трубкан негл тер телефон гемтә кевтә, хард гиһәд хәрү тәвчкв. Нурһан үүрн, урдк кевтән кабинет дотраһурн йовдңнв. — Кезәдчн теднә хаҗһр заавр күцәшгов. Амрарнь намаг сулдхг! Уга! Уга!— гиҗ Светлов дәкн-дәкн давтв.

—Арһулдҗа! Мини туск төр эндр хойрдад хаһлгдҗана, Тер бийнь Чопоров чигн, чи чигн нанла зөвшәлхшт, эврән шиидцхәнәт! Аль намаг келн амн уга аһрусн гиҗ тоолҗант? Шишлң тоод бәәдг болвчн, би күнлм! Терүг медҗәнт, аль угай!—гиҗ Адуч һашутаһар хәәкрв.

—Адуч Очирович, би чамаг һундх гиҗ медсн угав. Уурм күрәд, эврәннь ухаһан келҗ-келҗ оркув. Ээм деерән хавг биш, му болвчн толһа зүүҗ йовх күн, иим цагла агроном сулдх гиһәд бәәдв? Ямаран улснь нанд медгдхш. Свиридов угань ик һундл болҗана. Василий Ильич бәәсн болхла, иим йосн биш йовдл һарһулхн уга билә.

—Чи, Ваня, эн төриннь учр-утхинь медҗәхшч. Эднчн намаг көдлмшәс сулдххар седхлә, чамас сурш уга. Нанд нег цөөкн хонга болзг өгчкәд, терүгинь эс күцәхлә, яахан эврән медцхәнә. Хәрнь тер. Мини төлә чи засгла харһхч! Әрлһ цааран! Намаг харссндчн ханҗанав! Болв намаг көдлмшәсм сулдх,— болад, Адуч конторас һархар седв.

—Арһулдҗа, би эврәннь һарарн чамаг сулдхх приказ өгшгов. Кемрҗән миниһәр эс болхла, Москвад күрнәв. Эврәннь зөвән авлго зогсшгов!— гиҗ Светлов Адучин ханцнас татҗ зогсав.

—Би чамаг тоолврта күн гиҗ меддг биләв, чи болхла, бичкн күүкдлә әдл келнәч. Намаг ямаран күүһим меднч? Хортн болхла, яһнач? Эх, Ваня!— Адуч мусг гиҗ инәһәд, дәкн һархар үүднә бәрүләс атхв. Светлов өөрдәд, зүн ээм деернь һаран тәвб.

—Адик, асхндан манаһур ир. Зоя эндр гертән бәәнә. Чамаг ирхлә, байрлх.

—Медҗәхшив. Асхн күртл цаг дала, цол болл уга чигн бәәх. Ирхв гиҗ үгән өгчәхшив.

—Эрк биш ир!— гиҗ Светлов дәкнәс сурв.— Хәрнь күләҗәнәвидн.

* * *

Адуч конторас һарчкад, альдаран одхан ухалад, невчк түдәд зогсв.

162

Энүнд ода деерән кенләчн харһх дурн уга. Эндрәк йовдлмудыг, күүндвриг негдүлҗ, учр-утхинь медҗ, цааранднь яахан шиидҗ авх кергтә. Кемрҗән Чопоровин келсн үг үнн болад, шишлң тоод бәәсн күүг дааврта көдлмшт бәршго болхла, Светлов күчәр бәрҗ чадшго. Тедн ухалсн тоотан күцәлго бәәдгонь Адучд ил медгднә. Светловин чидлнь баһ. Тер кесг аалинь медҗәхн уга. Ваня, Ваня, ямаран цаһан седклтә! Мини төлә Москва күрхәр бәәхинь. Хәрнь терлм! Зоянь ямаран! Бас терүнәсн тату биш. Цаһан седклтә, өр өвдсн, һольшг болн үүрсг улс. Хоюрн яһсн сәәхн бәрцтә улс болхв. Зуг теднә седкләр болшго. Яахкехән нанд ухалҗ авх кергтә.

...Би яһҗасм энв? Нанд үр, иньгүд бәәнә. Теднлә зөвшәлҗ, сув-селвг сурх кергтә. Ваня ир гилә. Чамаг ирхлә, Зоя байрлх гиҗ келснь Адучин сананд орҗ седклинь сергәв. Зоя ода бийнь дурта болхий? Кен медхв. Иван хөвтә күн. Зоядан йир дурта. Кен болвчн тиим гергнд дурта болхгов. Хойр җил хооран Адуч Зоя хойрин җирһлиг заячнь ханьцулчкн гилә. Зуг...

...Тер үвл хураһад овалчксн шикрин свеклмуд колхозмудт йир икәр үлдлә. Цаглань заводт күргҗ чадсн уга. Тегәд шикрин заводас һучн-дөчн машин һарад, трактормудар чирүләд зөөдг билә. Зуг үвлднь Адучд көдлмш баһ болдг билә.

Адуч асхн болһн гишң селәнә клубд ирҗ шатр нааддг билә. Зәрмдән, дурнь күрхлә, босҗ әмтнлә би биилдг билә. Үнәртнь келхд, тер цагт бииһәс талдан нәр-наадн клубд болдго бәәсмн. Библиотекин нег цөөкн, дәәнә өмн һарсн дегтрмүдиг Адуч кезәнәһә умшчкла. Сул цаган шатр наадҗ давулдмн. Селән һазрт шин күн үзгдхлә — цуһараднь ил.

Өмн асхнднь клубд шин күүкн ирсиг цуһар темдглцхәв. Селән болһнд олна һазрт, клубст болсн нәр-наадсиг сән дирижер мет залдг нег цөөкн күн бәәнә. Эн селәнд асхн болһн һардг нәр-наадна һол зүркнь: одахн цергәс ирсн колхозин шофер Сергей, ниднә институтас шиңкән ирсн бәәрн школын багш Владислав, МТС-ин слесарь Борис Петров һурвн билә.

Нәр-наадна һол-зүркнь болсн һурвн көвүн, шин ирсн күүкнлә цуһараһаснь эрт таньлдх йоста мет асхни дуусн, көөрк, күүкнд амрх цол өглго селәд-селәд биид дуудв. Күүкн нәр чилтл зогслго теднлә биилв. Маңһдур асхнднь Адуч Владиславиг шатр наадый гиҗ дуудв.

— Давдар наадҗ болҗана. Зуг нег күн ирхлә, наадн чилв эс чилв, би

163

хайҗанав,— гиҗ Владик урдаснь батлв.

—Терчн ямр әвртә күмб?—болҗ Адуч алңтрв.— Шатрас авта болҗана.

—Чи терүнлә адгтан нег дәкҗ биилсн болхла, шатрас болхан хайчкад һархч,— гиҗ багш гүүнәр саналдв. Тер хоорнд цаһанар наадҗасн Владислав хаана өмнк көвүһән тулкҗ, наадан эклв. Владислав, Адучар болхла, сәәнәр нааддг билә. Институтдан чемпион бәәсмн. Арв һар нүүдл болв. Адуч хойр көвү үлү авчкв. Дәкәд бәәрнь ясрҗ одв.— Акад юмб? Эндр эн яһад мууһар наадҗахмб?— гиһәд, Адуч нөкдүрн хәләхлә, терүнәннь нүднь шатр үзҗәх бәәдл уга. Хойр нүдән үүднәс хөөһүлхш. Зуг нү гихлә, һариннь авъясар шатрин көвү көндәнә.

—Адуч, медҗәнч, өцклдүрк күүкн ирҗәхш. Яһад?..

—Ирлгочн одг! Кенд кергтә юмб терчн!—гиҗ Адуч зөрц шүрүһәр хәрү өгв.

—Келн деерчн моом һарг! Тиим үг бичә кел! Хәлә, тер аашна,— Владислав шатран хаяд, үүдн тал адһв.

—Шатр, шатр!— болад, Адуч ардаснь хәәкрв.

—Мат. Шүүгдҗәнәв!—гиҗ һаран саҗн, һазаһас бийләһән уур авч ирсн күүкнүр тосҗ гүүһәд биилх зөвинь сурв. Нәр эклв. Нәр болҗ-болҗ

—бииһәс оңдан юмн уга. Зүн цохдан тевкрләд кевтүлчксн атхр хар үстә Вася гармач, эцкиннь Берлинәс авч ирсн баяниг асхн болһн татна. Меддгнь: вальс, фокстрот дәкн вальс. Эн хойриг семрәд татна. Зуг айс сольхин кергт хая-хая Сиврин частушкс татхла, көвүд-күүкд һарч келн биилцхәнә.

Нәәрин гүргү болҗасн цагт зөвәр сән тавта, согту, урднь үзгдәд уга зурһан-долан көвүд орҗ ирәд, әмтнд шүрүлкәд, аздлхар седцхәв. Бәәрн бәәсн көвүд тедниг клубас түлкәд, көөһәд һарһчкв. Теднь үүдн һатц хәәкрлдәд, керлдҗәһәд йовҗ одцхав. Арднь нәр эн-тер угаһар болҗана. Шин күүкиг мана һурвн көвүн селәд-селәд дуудад, бииллдәд бәәцхәнә.

Одакс шикрин заводын шофермуд бәәҗ.

—Гиҗгәрнь өгәд һарһув, кишго нохасиг, хөөннь хамран нааран үзүлхн уга,— болҗ Владислав бииһин завсрт Адучд ирҗ көөрв.

—Һәрәдәд уга бәәҗ, хоп гиҗ бичә кел,— гиҗ Адуч үүрән наадлв. Нәр чиләд, баһчуд салад-салад хәрцхәв. Сүүләрнь Адуч хәрхәр һарв.

Эн асхн Адуч биилснчн уга. Болв әмтнә шууган, инәдн-наадн энүнә седкл байсав. Адуч клубас һарчкад, захан босхад, махлаһан дарҗ өмсв.

164

Кезәдчн эн махланнь чик буулһдго билә. Сальк өрҗ йовх кергтә. Деерәс өлвтр цасн орад нүдәрн хәләҗ болхш. Адуч нүдән аньчкад, адһн гүүһәд һарв. Нүдән аньсн бийнь герән олхан меднә. «Ода барун һартан хаҗихлә, мана уульнц»— гиҗ ухалн эргхләнь, хол биш бәәсн эҗго шавр герәс хәәкрсн дун соңсгдв.

— Ка-ра...

Дун, хоолынь базһсн кевтә зогсҗ одв. Адучин зүркн кирд гиһәд одв.

—Кемби?— Адуч герүр өөрдв. Өмннь, герин харңһу булңд, хойрһурвн күн үүмсн болад бәәнә. Адуч өөрдәд ирв.

—Чи өөркән бәрҗә, би энүг...— болад, өмнәснь нег күн һарч ирв, һартнь цәс гиһәд нег цаһан юмн гилвкәд одв. Адуч нүдәрн биш, нам зүркәрн һартан селмтәһинь медәд, тер күүг нудрмарн тосв. Ик хар күн, көрәдәд унһачксн модн мет күрд гиһәд унв.

Дарунь ноолдҗасн хойр күүнә өөр һәрәдәд тусв. Тер хойрин негнь күүкд күн... Адучин һар күрсн болла, одак залуг көмләд авад ирв. Түрүн харһсарн болхла, негл царцахала әдл гиигн болҗ медгдв. Гиҗгәснь атхҗ авад түлкәд, цас үмкүләд оркв. Гүн цаснд өйәдәд босҗ чадлго бәәсн күүкиг, дөң болад босхтл, одак хойр һарад хурдлцхав.

—Зогс, бууһар ханав!— гиҗ Адуч зөрц дөгәһәд хәәкрх дутм, тедн сүмсн уга одцхав.

—Чи кембч, одакс юн улсв?— гиһәд, Адуч хаҗудан шугшад

зогсҗасн күүкнәс сурх цагнь әрә гиҗ ирв. Нег күн хойр күүнлә бәәр бәрлдлһн догшн, ахрхн болн түргн болв. Негл цөөкн әмсхлин дунд чилв. Тегәд Адуч эврән эк-толһаһинь медсн уга. Күүкн үг келҗ чадлго шугшад, махмуднь чичрәд зогсҗана.

—Альдаран одҗ йовлат? Би таниг күргсв,— гиҗ Адуч санан орсн мет арһул тоха дорнь дөң өгч, хаалһд орулв. Бәәсн гериннь тус ирчкәд, Адуч күүкнәс сурв:

—Орад дуладхмн болвзат?

—Нанд йилһл уга.

Адучин бәәсн герин эзн эмгн, нәрхн хүүрә суха мет уйн, суулһ ус өргхләрн, хуһрҗ одх бәәдлтә, тер бийнь чиидмг, җир күрсн наста күн. Евдокия Ивановна Адучиг үрнләрн әдл сандг билә. Эн эмгнә җирһлнь гиигн биш билә. Залунь, хөрн доладгч җиләс авн партин член, эн селәнд колхоз бүрдәһәд, колхозин түрүнк ахлачнь болла, зуг һучн доладгч

165

җиллә Ежовин һарла харһла, терүнәс нааран үксн-әмднь медгдхш. Арднь һурвн үртәһән үлдлә. Ууһн көвүнь дәәнә өмн Брест балһснд церглҗәлә. Дән эклсн хөөн негчн зәңг ирсн уга. Зуг хөөннь Москваһас сурулхла, 1941 җил зәңг угаһар геедрв гиҗ ахрхн хәрү ирв. Хойрдгч көвүнәннь тускар 1942 җил ноябрь сарин 25-д Сталинградын өөр, Төрскнәннь телә зөрмгәр, герой кевтә ноолдад, күнд шавас өңгрв гиҗ бичг ирлә. Терүнәс нааран кесг җил давб.

Тер һашута зәңг авн, эн күүкд күүнә көл-һарнь тәкрәд, орна күн болад кевтв. Тегәд орнасн босшго чигн бәәсн, зуг тиигхд арвн наста отхн көвүнь өдр сө уга толһа деернь суухла, босв. Цаг ямаранчн гүн шавиг бүрлдәдг. Дәкәд деернь үлдсн, ор һанцхн отхн көвүн харм болад, әмд бәәхин төлә ноолдв. Һурвн сар болад, көлд орад босв. Зуг толһаннь үснь өрм мет цәәв. Отхн көвүнь ода Германьд церглҗәнә.

—Тегәд Адучиг үрнләрн әдл санад, гер авч, күн бол,— гиҗ оньдинд амрадмн биш.— Нег асхн дахулад авад ир, чамд захан күүкн одхмн,— болҗ наадлдмн.

Эндр асхн, таньдго күүк дахулад орҗ ирхләнь, Евдокия Ивановна байрлад, адһҗ хурдлв. Болв үснь арвасн, хувц-хунрнь үмглдсн күүк үзчкәд, алң болад сүрдв. Шамин герлд Адуч күүкиг таньв. Клубд бииллһнд күртлго бәәсн одак күүкн бәәҗ. Күүкн тогтнад, уульдган уурад, хавтхасн төгрг нүр үздг һарһҗ авад, үсән ясв.

—Не, келә бәәтн, тер «донҗуантн» таниг яһҗ эс һарһв? һанцхарн

таньдго селәнд күн йовдв,— гиҗ Адуч гемшәв. Тер асхн күүкн Адучд үг келҗ өгсн уга. Евдокия Ивановна күүкн хойр орс беш деер унтв. Салу хорад кевтсн Адучд, сөөнь дуусн хойр күүкд күн, шивр-шивр гиһәд күүндсн дун соңсгдв.

Өрүн Адучиг босхла, күүкн уга бәәҗ. Адуч хотан уутлан одак күүкнә бәәдл-җирһлиг эврәләһән әдл тодрхаһар медв. Евдокия Ивановна келҗ өгв. Нернь Зоя, наснь хөрн һурвта, институт чиләһәд, ода райзод зоотехник көдлҗәдгҗ. Командировкд колхозур ирҗ. Клубд козлдурта багш көвүнлә таньлдҗ. Тернь, чини үр Владислав кевтә,— гиҗ Евдокия Ивановна бодв.

— Әәмшг үзхләрн, дахулҗ йовсн күүкән хайчкад зулҗ одсн күүг залу гихв,— Евдокия Ивановна, тер күнь өөрнь бәәх кевтә, шаңһарн хәәсән җиңнүлҗ хүүкрлв.

...Зоя Владислав хойр клубас һарв. Көвүнә инәдтә үгмүдәс юм

166

оньһлго йовцхаҗ. Зөрлцҗ ирсн хойр күн генткн санамр йовсн улсиг шүүрәд бәрхәр седнә. Владислав алдрад һарад хурдлна. Арднь одак хойр күүкнә аминь бәрәд, хамхрха герүр чирнә. Дигтә тер цаглань Адуч харһад, кесг җил хооран цергт бәәхдән дассн самбо ноолдлһан олзлна.

Экн авгтан әәһәд зулсн Владислав сана авад, уульнц һатц бәәсн колхозин конторур одад, манач мөрч хойриг дахулад ирхлә, илм-җилм уга. Маңһдуртнь эн зәңг хойр холвандан немгдҗ тарв.

—Чи соңсвч, сөөнә юн болсиг?— гиҗ хойр күн харһвас соньмсцхав. Яһдг, кегдг болвчн эн зәңг Владиславд сән нер зүүлһсн уга. Клубд ордг арһ тасрв. Ичр хату.

...Терүнә хөөн Адуч Зоя хойрин хаалһ даңгин зөрлцәд бәәв. Адуч МТС-әс нег колхозд командировкд ирхлә, райзоһас Зоя тер колхозд дигтә харһад күрч ирдг билә. Түрүн авгтан Адуч оньһҗасн уга. Эн хойр хуучн үүрмүд кевтә харһҗ, көдлмш хоорндк сул цаган хамдан олзлдг билә. Тиигә бәәҗ эднә хоорндк эгл үүрлһнәс өсәд, хойраннь зүркнд әрүн дурн төрв.

Харһх болһндан улм нег-негән өөрхнәр медцхәв. Ухалсн тоолвр, седкл болн җирһлин хәләц күртлән соньмҗта ирлцв. Цааранднь бәәх дутман цөөкн хонгт эс үзлцхләрн — тесҗ бәәҗ болдгнь уурад ирв.

Иигҗ бәәҗ болшгог болн Зоя бийднь дуртаг Адуч меднә. Ханьций гихлә, буру гишгог бас меднә. Болв эн яһдг болвчн Зоян җирһлинь үрәшго седклтә. Кемрҗән эн мини гергн болхла, бас шишлң тоод орх. Терүгән медҗ бәәхмн уга. Дәкәд хөөннь чееҗән цокх-зовх. Уга, энүг бийләрн холвҗ тиим зовлң эдлүлҗ чадшгов! Яһад болвчн энүнд медүлх кергтә. Эн тоолвр Адучин чееҗәс һархш.

«Не, ода келх. Келхнч, эңкр иньгм! Юунаснь эмәһәд бәәнәч?» — гисн ухан, сүл цагт Зоян седклд товчлата. Болв Адуч өмнк кевтән җөөлн, дурта хәләцәрн күүкиг тосна. Зуг салх деерән, келҗ йовсн үгән күцц чиләлго саналдна. Яһад иигҗәдг болхв? Зоя Адуч хойрин үүрлһиг медчкәд, Владислав нег дәкҗ Зояла харһад иләр сурв:

—Адуч та хойриг ус асхвчн ивтршго өөрхн болҗ гинә. Үнн, аль угай. Терүнә хөөн Зоя энүнлә харһад уга билә. Оңдан үг сурсн болхлань,

Зоя күүндх биш, хәрүһинь өглгочн йовҗ одх билә. Зуг иим мааҗсн, дегәтә үг келхләнь, хәрү өгх биш улм дамбрлхар седв.

— Тиим зөрмг залу нанд оньган өгч, бийләм үүрлснднь эврәннь заячдан ханҗанав. Бурхн бәәдг болхла, иим хөв нанд заяснднь сүзглҗ,

167

мөргх биләв. Дәкәд әмтнә зәңгәр болхла, Адуч оңдан улсла әдл күүкд күүнә майг үмсәд уга гинә,— болҗ Владиславиг хортхаҗ, шархарнь мааҗв.

—Чи, Адучиг ямаран күүһинь меддвч? Терчн шишлң тоод бәәнә. Гем эс һарһсн күүг тер «тоод» авдмн биш.

—Терүнә ямаран тоод бәәснь нанд керг уга, Адуч тас цевр, Төрскндән дуртаһинь меднәв, дәкәд төрскн дәәнд орлцсн күн. Партин член, нань юн кергтә?..

—Комендант, тедничнь дурта цагтан оңдан һазрур иүүлһҗ оркхм!— гиҗ Владислав аралдҗ цәәлһв.

—Тегәд юмб! Нүүлһтхә! Декабристнрин гергд залусан дахад Сивр орцхала. Би болхла, Сиврт бәәнәв. Кемрҗән йовулхла, би Адучла орчлңгин захдчн күрхв,— болҗ Зоя өшәтән дарсн генерал мет омгтаһар келәд, ормасн көндрв.

«Хар саната, нег-негндән үлү үздг кедү иим әмтн бәәнә»— гиҗ гейүртәһәр тоолад, күүкн герүрн ирв. Зоя Адучд тер күүндврин тускар келсн уга. Ю хәәҗ терүнә седклинь бертәхүв. Тер соңсхвр угаһар, энүнә җирһлин хаалһнь амр биш.

Зоя өдр болһн Адучас таалта үг күләнә. Энүг эс келхлә, би эврән келнәв, залу күн түрүләд келх йос кен һарһсмб? Чивһсиг эрә-эрә бәәтл

—тасрдг. Тер асхн нәр чилхлә, Адуч Зоя хойр клубас һарв. Урдкларн әдл Адуч күүкнә һаринь атхад мендлчкәд, салхар седв. Көвкр, ахрхн хурһта һарарн Адучин арзасн күрз мет өргн альхиг урдкасн өвәрцәр, чимкүр метәр атхчкад, агчмин зуур зүн һарарн хөмн теврҗ, өкәр хойр урлан үмстхә гисәр, өндәҗ толһаһан гедәлһәд: «Буйн болх, сурҗанав» — гисн бәәдлтә, итклтәһәр шахлдв.

Оньдинд төвшүн, һольшг Адуч эн саамд бийән бәрҗ чадлго, арвс әдл хойр һарарн өдн кевтә гиигн күүкнә цогциг өргҗ өрчүрн шахад, кииһән авлго үмсв.

—Эңкр иньгм, бидн оньдинд, мөңкинд хамдан бәәхвидн,— гисн угмүд Зоя келснь соңсгдна.— Кедү дәкҗ би эн агчм күцсн болхв. Үнәртнь келич, Адик, чи бидн хойр оньдин хамдан эс бәәхий? Маниг ямаранчн һалв салһҗ чадшго эсий?—Эн үг соңсчкад, Адучин махмуднь менрәд одв. «Яһад бийән сул тәвчксм энв»— гиҗ бийән гемшәв.

—Соңсич, буйн болх, Зоя,— Адучиг иигҗ эклхлә, улм итклтәһәр наалдҗ келв:

168

— Адик, би чамаг үкн-үктлән соңснав, кел, кел!

Адуч ямаран ик эндү һарһсан медн, зөрц модьрунар хәрү өгв:

—Зоя, чи бидн хойр сән иньгүд кевтән бәәх зөвтәвидн, терүнәс давҗ чадшговидн.

—Юңгад, эңкрм минь?— болҗ урдкларн әдл җөөлнәр сурсн Зоя, түрүн авгтан энүнә келсн үгин утхинь сәәнәр медсн уга.

—Бидн хойр хамцҗ, өрк-бүл болҗ чадшговидн. Тиим, чи ман хойран чидл күршго, учр бәәнә.— Эн үгмүд теңгрт һал цәклсн мет Зоян толһан экнд одҗ хадгдв.

—Эңкр Адик минь! Чини келхәр бәәхиг меднәв. Терүнәсчн би сүрдшгов!—гиҗ шишлң тоод бәәхәсн ичәд, башрдад бәәдг Адучиг күүкн хөрв.

«Намаг шишлң тоод бәәхиг медхәс биш, дотран ямаран зовлңта, йосн бишәр бузр нерн шиңгрснд, чееҗләрн гүвдлдәд бәәдгим Зоя медҗәхшч. Дәкәд, комендантас зөв угаһар бәәсн селәнәсн оңдан һазрт оддг арһ угаг альдас медхвч. Уга, энүг бийләрн холвҗ зовахин ормд, эн хөвән эврән һанцарн эдлсв! Юн гиҗ келхв?» — Зоя, би, би чамд келхәр седләв... Нанд оңдан күүкн бәәнә...— гиһәд келлһнләнь, Зоя болһамҗтаһар шинҗлсн болхла, худл келҗ чаддго Адучин чирәнь, чикн күртлән һал асҗ уласинь үзх билә. Зуг тер келсн үгнь Зоян зүркинь хавчҗ, кииһинь давхцулв.

—Юн гинәч? Тегәд, үнн келҗ эс чадад, намаг ода күртл зоваһад

бәәлчи? Чамаг иим гиҗ медсн уга биләв,— гиһәд, даран-даранднь уульнц дүүргәд хәәкрчкәд, Адучин өрчәр түлкв. Зоян дуунас патьрт бәәсн гериннь үүдн хоорндас нег бичкн һавш ноха авч идх бәәдлтәһәр гүүһәд аашна. Адучиг сана авх хоорнд Зоя үкс гиһәд герүр орв.

Герин үүдн җиигәд, хард гиһәд хаагдв. Үүдн һатцас ә чимән уга, зуг һазрла наалдсн, эвтәкн моһлцг цаһан нохан дун улм чаңһдад, авч идн алдад бәәнә. «Уга, би хаҗһр һарһчкув! Худлахар күүкн бәәнә гиҗ келхәр, хад чолун мет хавчад, чееҗим уутьрулҗасн зовлңгиг, йосн үнн седкләсн энүнд яһад эс келүв! Кедү цагт үүрләд, юуһан эс күүндвидн, зуг эн шишлң тооһин тускар негчн үг келсн угав. Эс келсн мини гем. Аш сүүлднь эн болҗана. Ода яһдмб? Ардаснь көөлдҗ күүнә герт орҗ болшго.

Тиим күнд тоолврта Адуч, өрүн цолвң зөвәр деегшән һарчксн цагт герүрн ирәд, хувцтаһан орн деерән кевтв.

Өрүнднь күн үүд цокв. Адуч серв. Терүг МТС-н контор тал дуудулҗ.

169

Адуч контор орхасн өмн, өцклдүр сөөнь дуусн мансн герүрн гүүһәд орад ирв. Герин эзн күүкд күн Зоя йовҗ одла гиҗ. Адучд келв. Тав хонад, Адуч оңдан керг уга бийнь, директорасн сурад Олуйск орв. Райзод ирәд, Зояг сурхла, экнь гемнсн уршгар хәрҗ одсн болҗ һарв. Тегәд Зоя геедрәд хуурв. Тиигхд яһад иләрнь зөв-учрар эс келсн болхв гиҗ, кедү дәкҗ Адуч бийән гемшәсн болхв.

Терүнә хөөн күүкд кү үзхләрн, арһ уга, көдлмшин тускар күүндхәс биш, эврәннь седклән медүлҗ өөрдшгоһар зулдг билә. Хойр дәкҗ балһс орхларн, мөр болад харһадчн одх гиҗ седклән аатрулад, әдл өңгтә күүкд күн үзгдхлә, ормаһад оддмн.

Болв санан хурдмб, салькн хурдмб, кесг миңһн күн бәәдг промышленн балһснд альд бәәхинь меддго кү хәәнә гисн, устг өвснд зү хәәснлә әдл. Нег дәкҗ генткн серл орад, балһсна справочн бюрод ирәд, кү хәәҗ йовнав гиҗ терзәрнь шаһав.

—Фамильнь, нернь болн эцкин нернь. Дәкәд һарсн җилнь?— гиҗ үрглҗ суусн күүкд күн цааһаснь сурв.

—Гаврилова Зоя Александровна, миңһн йисн зун хөрн доладгч җилә,— гиҗ хәрү өгв.

—Мана балһснд тиим күн уга!— гиһәд, Адучиг шаһаһад үг келх хоорнднь, өмнәснь хард гиһәд дөрвлҗн терзән хаачкв. «Кишгән алдад оркув билтәлв!» — гисн һашута тоолврта Адуч хәрҗ ирв. «Дәкҗ Зояла харһгдшго болв»— гиҗ цөкрв. Болв заячнь эн хойрин җирһлин хаалһинь дәкн нег авч ирҗ харһулв. Эн саамдан зөвәр ик болзгт.

Шидр МТС-т шин директор ирлә. Урдк директорнь пенсьт һарад, оңдан һазрур нүүв. Шин ирсн директор Адучд түрүн өдрәсн авн таасгдв. Шулун-шудрмг, инженер медрлтә, баһ наста директор МТС-иг өөдән өргх гиҗ Адуч ицв. Үдин алднд конторур ирхлә, директор гер-бүлән авхар Олуйск орҗ одв гиҗ келцхәв. Дәкн нег бригадт одчкад, асхн бүрүлин гегән тасрҗ йовх цагт, конюшньд мөрән тәәлчкәд, бәәсн патьрурн һарв. Адуч директорин герин өөгүр һардг билә. Эндр тракторн отрядмудт үзсн дуту-дундын тускар дотран тоолад, санан уга йовсн Адучиг генткн хаҗуһаснь нег күн һарч ирәд чочав. Түрүн авгтан үргчкәд, сәәнәр оньһад хәләх хоорнднь, санаһинь авхуллго, ирәд һаринь атхв.

—Менд, Адик!— гиһәд, дегәд үнтә, мартгдшго дун соңсгдҗ, чивәд унтрн гиҗәх хогт тос асхсн мет дәрвкҗ падрад, зүркинь асав.

«Адик» гиҗ өкәр нерәр дууддг күнь — оньдинд геедрв гиҗ санҗасн,

170