Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

Әмтн бичә оньган өгтхә гиһәд, герин өөр бәәсн нүкнд үкрә баас немҗ кеһәд, хаша шалдх бальчг зуурв.

Хойрдгч өдртән Арслң орн дорк нүкән гүүндән хойр метрт, өргндән нег метрт малтад, дотркинь цеврләд, сүл шавринь һарһад хайҗахла, гергнь көдлмшәсн ирв. Һурвдгч асхнднь Арслң эгчтәһән болн гергнтәһән тер нүкән хуучн харһаһар бүркәд, деерәснь шалдчкад, әрк нердг бәкрснә бүркәсәр күн ордг заагинь бөглв.

Дәкәд дола хонхла, шалдсн пол хагсхла, нүкн дотр хойр давхр ширдг болн дер, көнҗл орулад тәвчкв. Бичкн модн давшур бас кечкв. Тегәд асхн күүкн эк хойр ирәд унтсна хөөн болн өрүн тедниг көдлмшт одхар босхлань, нүкндән Арслң орҗ бултдг билә. Урдк әәмшг хооран цухрв. Зуг Бемб өвгн медсән, эс гиҗ эс медсән эднд темдг өгчәхш. Ухата эгчнь терүнәс кел авхин төлә дәәнд одсн улсин тускар ферм деер харһх болһндан зөрц күүндвр һарһсн бийнь, медүлдмн биш. «Көләрн йовсн ирдг» гисн үлгүр бәәдмн. Ода яахв? Мини хойр көвүн иршго болв. Зуг мана Басң ирх зөвтә. Көгшн эк эцк хойран өнчрүлх зөв уга. Теңгрт нүдн бәәхлә, ирх. О, хәәрхн, олн бурхд минь! Чини залу болн көвүн бас ирх»— гиҗ күүкд күүг аатрулдмн.

—Мини ор һанцхн дү бас тенд йовналм,— гиҗ нег дәкҗ терүнә уха медхин төлә келв.

—Терүнә бийиннь хүв. Тәвсн хүвәс давдг арһ уга. О, дәрк минь!— гиҗ Бемб өвгн келв. Орһҗ ирсинь медәд тиигҗ келҗәх, эс гиҗ медлго келҗәхинь меддг арһ уга.

Зуг нег юмн Намҗлыг залуннь эгчтәһинь сүрдәв. Үснә фермд көдлҗәх арвн дөрвн күүкд күүнә залуснь, эс гиҗ көвүднь дәәнд йовла, фермин һардач Бемб теднлә өдр болһн харһхларн: «Не, мана баатр яһҗ дәәлдҗ йовна! Бичг ирсн угай?»—гиҗ күн болһнас сурдмн. Зуг тер өрүнәс нааран Намҗлас сурдган уурв. «Ода яахв эс сурхла. Медсн болҗана. Зуг медсн бийнь кенд чигн нег амн үг келлго бәәснднь зальврх кергтә»— гиҗ эгчнь Намҗлыг хөрдг билә.

Тер асхн эдн көдлмшән чиләһәд, хәрхәр бәәхлә, нег бер зәңг авч ирв. Боран Җирнтән герт Нагрузд багш көдлдг нег сәәхн күүкн ирҗ. Тер Адучин келсн күүкн бәәҗ. Адучин эк Җирнтән көлнь зовадг гемтә болхас биш, ода бийнь заглюн, гер дотркан эврән ахулад, малан асрдг билә. Зуг тер гемнь көдлсн цагт Намҗл ирҗ нөкд болдг билә. Тер зәңг соңсчкад, Намҗл эгчтәһән Боран Җирнтән герүр дәврҗ ирв. Эднә өмн

41

Бемб өвгн бас тиигән ирчксн бәәҗ. Хар терм эрәтә цаһан сатин бүшмүдтә, толһаннь хар үсән нег күкл кеҗ гүрчксн, кевлүн сәәхн цаһан чирәтә, керсү чилм хар нүдтә, зөвәр өндр нурһта күүкн хәәснәс көк ширтә кастрюльд цә йүүҗ авчана, Җирнтә эмгн чансн хөөнә махна деернь мәңгрс керчҗ тәвҗәнә.

—Деегшән һартн,— гиҗ Җирнтә герт орҗ ирсн улст келв.— Эн мана Адучин келсн күүкн — Бамбшан Надя — нанд ик байрта зәңг авч ирв. Мана Адуч эрүл-менд, нег баахн шав авсн эмнүлҗәдгч,— гиҗ байрлв.— Зургинь үзүлчк эднд, күүкм минь,— гив.

Надя цәәһән тослад самрчкад, һуйр утлҗ тәвәд, хаҗуднь цаһан тос тәвчкв. Цәәһән ууһад босхла, күүкн теднд ут лавшг өмсчксн Адучин зург үзүлв:

—Ода Саратов балһсна госпитальд кевтнә. Икәр тәвхлә, нег сар болад хәрү дәәнд одхув гиһәд бичҗ,— гиҗ күүкн келхлә, тедн цуһар тер зург авад хәләв.

—Тана Нагрузд ямаран зәңг бәәнә? Мана церг кезә дәврлһ кехәр бәәхнь медгдҗәхший?— гиҗ өвгн сурв.— Шидр сө болһн йир икәр танкс болн салдсмуд ирҗәнә.— А, хәәрхн, эн фашистнриг эрт көөҗ әрлһхнь болх билә,— гиҗ тер немв.

—Манахнд бас сө болһн шин цергчнр ирнә. Нам альд багтаҗахнь медгдхш. Өрүнднь тарад йовҗ одна, яһснь медгдхш. Одахн мана Нагруз селәнд нег йовдл һарв. Школын өөр овалһата бәәсн арһсиг мана салдсмуд хотан кеһәд цуцҗ зөөҗәхләнь, дораснь нег күн бууһар хаһад, мана нег салдсиг шавтаҗ. Бәрҗ авхла, мана школ арчдг гергнә залу орһҗ ирәд, тер арһсн дор бултҗасн болҗ һарв,— гиҗ күүкн келв.

—Аа, хәәрхн! Тиим юмн бичә үзгдх болг,— гиҗ Җирнтә зальврв.— Олн-әмтн орлцҗ йовсн дәәнд орад ирх. Тәвсн хүв чилсн болхла, гертән кевтсн күүнә бийнь үкнә,— гив.

Бемб өвгн чигн, тер эгч хойр чигн нег үг келсн уга. Теднә седкл төвкнүлхин төлә Надя оңдан үг келәд, тедниг инәлһв. Зуг Намҗл эгчтәһән моһлцг мах җаҗллго зальгсн мет үг келҗ чадлго суув.

Удлго орчлңд хөөннь нернь туурсн Сталинградск ноолдлһн эклв. Сталинградас йирхн дууна һазрт бәәсн Богдан хотнд терүнә диилгч дун бас эклв. 1942 җилин ноябрин хөрн өрүн. Боглан хотна эргнд бәәсн дәәчнр, күчтә товс халһна хөөн дәврлдәд, фашистск окопсур орҗ, һар бәрлдв. Тер сарин хөрн тавнд бууһин биш, нам товин дун соңсгддган

42

уурв.

Колхоз хамхрсн хаша-хаацан ясв. Школын күүкдән цуглулҗ ирсн багш Бамбша Надя Адучин эк Җирнтә эмгнд нег сән зәңг авч ирв: Адучин шавнь эдгәд, хәрү цергтән күрәд, бичг терүнд илгәсн болв. Надя күүкн дәкәд Боглан хотна тавн залу менд йовхин туск бичг авч ирв. Тер сән зәңгс заагт дәкн эн Богла хотна хойр залу «зәңг-зә угаһар геедрв» гисн һашута зәңг илгәсн шаңһа цаас бас авч ирв. Кемр «сумнла харһад, әмнәсн хаһцв» гисң зәңг зүрк шарклулҗ тодрхаһар медгддг болхла, «зәңг-зә угаһар геедрв» гисн юн үг болхмби? Төөрч одсн болхий? Бораншуурһн: уга цагт яһҗ төөрсн болхви гисн күүндвр эн хотна улс ниргүлв. Тер «геедрсн» хойран негнь сурһульта, урднь школын багш болҗ көдлҗәсн күн, негнь адуч йовсн күн. Ямаран чигн догшн долан хонгтан болсн шуурһнд нег чигн мөр салһлго бүтнднь авч ирдг болн идр наста, орс келтә-амта күн билә. Яһад геедрсн болхв тедн гисн күүндвр кесг өдртән хотн дунд гүүв. Эн зәңгс Намҗлын болн эгчин зүрк бас өвдкәв. Боглан хотнд биш, колхозин парвлян бәәсн Нагруз селәнд радио уга билә. Хойр-һурвн хонгар хоцрад ирсн газетәс мана церг фашистск цергиг Сталинград балһсна өөр бүсләд авчкв, эндәс эклсн церг Манц һол һатлад, Ростовск областин һазрт күрсәр бичҗәнә.

Намҗл бийнь газет бичүлҗ авдг эс болв чигн Бемб өвгнәс өдр болһн газет авч ирҗ залудан умшулдг билә. Нам урднь Бембәс эврән сурад газет авдг бәәсн болхла, ода сүл цагт Намҗл көдлмшән чиләхин алднд өвгн эврән авч ирҗ өгдг болв.

Һурвн сар үлү орн доран болн нүкн дотр кевтсн Арслң цааранднь яахар бәәхнь медгдхш. Эгчнь болн гергнь терүнә тускар күүндвр кехәр седхлә, тернь уурлад тагчг болҗ оддмн.

Залу гергн хойр асхн болһн күүкән унтулчкад, герл оруллго, харңһуһар хотан уучкад, орндан ордг билә. Күүкн серх гиһәд, үг күүнддгән чигн уурв. Хая-хая хойр-нег үгәр хоорндан күүндхәс биш, үлү үг уга.

Нег тиим асхн Арслң хотан ууҗ босчкад, орн дорк нүкнүрн орчкад, һартан нег даальң бәрсн һарч ирв. Тер даальң дүүрң хатасн өдмг. Намҗлд болн фермд көдлсн улст колхоз «норм»гиһәд, өдрин өрәл кило өдмг өгдг билә. Терүнә авч ирсн өдмгиг әрвлҗ үлдәһәд, бийдән кергтә болх гиһәд, хагсаһад бәәсн болҗ һарв. Намр экләд, немшнр көөгдсн хөөн эгчнь асрҗасн һахаһан алад, өрәл махинь дүүһиннь өрк-бүлд өглә, терүнә

43

өөкинь бас давслад бийләрн авч йовхар бәәхән келв.

—Ода би йовнав, альдаран одхан медҗәхшив,— гиҗ тер гергндән келхлә, Намҗл генткн уульв.— Һәрг, бичә ууль, би хәрү лавта ирхүв,— гиҗ бийинь хаяд йовҗана гиһәд уульҗана болһв. Зуг Намҗлын уульдг учр оңдан бәәсмн. Дөрвн сар шахуд өдр сө уга әәһәд бәәнә гисн ямаран зовлң болх.

—Эгчд келлго яһҗ йовхмта?— гиҗ гергнь сурв.

—Намаг йовулчкад, чи келәд орк,— гиҗәнә.

—Ю келҗәхмта? Эн дөрвн сарин туршарт кедү зовлң эдлв тер! Тиим ухрмг уга юм һарһҗ болдви!— гиҗ гергнь уульн бәәҗ келв.

—Ха-ха! Чи бас зовлң эдлв гиҗ келхәр бәәнчи,— гиҗ залунь терүгиг бацҗ келв.

—Зовлң эдлснь худлый? Кедү нөр-хол уга бәәввидн, медхшийта! Би эгчд келнәв,— гиһәд, гергнь һарч одв.

—Не, сән шиидвр аввч, дү минь. Би кедү эврән келн гисн бийнь, чини хамр күңшү дөрүлшгон кергт хооран сааһад йовлав. Зуг хаалһдан сагар йов,— гиҗ герт орҗ ирсн эгчнь келв.— Залу күн заңһсн талан, зандн модн нәәхлсн талан гидг үг бәәдмн. Ардан зәңг өгәд йов.

Арвн нәәм хонад, догшн шуурһн дотр хойр халхан болн нег һариннь хурһд көлдәсн Арслң герүрн орҗ ирв. Букл үвлин дуусн саак орн дорк нүкндән бүгәд кевтв. Альд күрсн, кенлә харһсан эн Намҗлд биш, нам эгчдән келсн уга.

1943 җилин үвл чиләд, хаврин ээвр һарад, шовуд нисҗ ирәд, колхоз хаврин көдлмшән эклв. Намҗл эгчтәһән урдк кевтән фермдән көдлә, үкрән сааһад, туһлан асрад, малдан хотынь өгәд дуусчкад, күүкд улс саак дәәнд йовсн залусиннь тускар күүндвр кедмн. Залусаснь болн көвүдәснь бичг авсн гергд байрлҗ келцхәнә. Бичг эс авснь һурнилдәд суудмн, һацата кевтә эгчин залу болн көвүнәс үвләс нааран бичг ирәд уга. Ю келх, яһҗ бийән бәрхән эн хойр медҗәхн уга. Эн хойрин алькнь чигн худл келҗ чаддго билә. Урднь хая-хая Намҗлыг бийләнь әдл баһ наста берәд болн күүкд залусин тускар үг келәд шоглдг бәәсн болхла, ода терүг көндәдгән уурв. Юңгад гихлә әмд йовх күүнәс бүкл җил шахуд бичг эс гиҗ нег зәңг ирлго бәәшго. Лавта залунь зеткрлә харһад, зәңг-зә уга бәәнә гиһәд, фермин күүкд улс хоорндан күүндсн мет Намҗлас залуһиннь тускар сурдмн биш.

Тер хоорнд Арслң ирснәннь хөөн дола хончкад, нег асхн бас йовҗ

44

одв. Бийләрн баахн хот авла. Хойр хонад хәрү ирв. Дәкәд тав хонад йовсна хөөн сөөнь өрәл давсн цагт Нагруз селән талас халдсн бууһин дун соңсгдад, хотна нохас хуцлдад, әмтн серв. Удлго хаҗасн бууһин дун зогсв. Өр цәәхин өмнхн зөвәр әмсхлзҗ үүмсн Арслң гертән орҗ ирәд, хотан уулго, хувцтаһан орн дорк нүкндән орҗ одв.

Экләд өр цәәлһнлә Намҗл босад, хотан кеҗәхлә, дәкнәс хотна ноха хуцлдв. Дарунь эднә үүд цокв. Намҗл үүд секҗ өгхлә, хойр милиционер орҗ ирв.

—Танад шавта күн ирсн угай?—гиҗ сурв.

—Юн шавта күмби?—гиһәд, Намҗл залуһинь авхар ирҗ йовна болһад әәчкәд, әрә гиҗ хәрү өгв.— үзҗәнта күн угаһинь?

—Хәрнь, таньдго күн үзгдхлә, манд зәңглчктн,— гиҗ милиционер келчкәд һарч одв. Тедн гермүд болһнд әрҗ зәңглҗ йовсн бәәҗ.

Арслң тер сө йовҗ йовад, оңдан һазрас йовсн милиционер үзн, һарад зулҗ. Кемр төр эс авсн болад, өөгүрнь һархла, тедн көндәхн уга бәәҗ. Зуг күн бийсинь үзчкәд һарад зулхла, тедн көөлдх зөвтә болад, ардаснь хаҗ. Арслң адһад, канав һатлнав гихләрн, көлән мольҗсн бәәҗ. Тедн шавтачкв гиҗ санад, хаалһ деер үлдәсн мөрн тергндән хәрү ирәд, ардаснь көөлдх хоорнд, Арслң доһла йовҗ бөөргәс дорагшан орад, теднә нүднәс дальтрсн бәәҗ. Дәкәд тедн хаалһар йовад, Боглан хотнд иртл, Арслң гертән ирәд, нүкндән орҗ одсн болҗ һарв.

Цааранднь иигҗ бәәҗ болшгонь ил медгдҗәнә. Кемр Арслң маңһдур асхнднь йовҗ одсн болхла, тиим зеткр болхн уга билә. Саак оцл Арслң дәкәд дөрвн хонг гертән бәәнәв гиһәд тиим үүллә харһв.

Хойр хонад Боглан хотныг милицнр эзләд авчкв. Арвн хойр күн ирҗ. Түрүн өдртән гер болһнд орҗ: «Цергәс орһҗ ирсн күн угай?»—гиҗ эвлүнәр сурв.

Дөрвдгч өдртнь гер болһныг, хаша-хаац күртлнь үдәс авн милицнр хойр әңгрчкәд негҗлдв. Гермүд экләд негҗлдҗ йовхинь Намҗл эгчтәһән асхн ора болҗ йовтл медчкәд, үкрән күцц саалго герүрн гүүҗ ирв. Тедниг негҗхәр ирсн цаглань Намҗл гертән уга бәәснь нам сән болв. Юңгад гихлә көвүднь бәәсн эгчин гер негҗчкәд, Намҗл асхн ирхинь теднәс медчкәд, күүнә оньс хамхлҗахар герин эзн бер ирхлә, дәкәд оратад ирнәвидн гиҗ келсмн бәәҗ.

Ниднә орһҗ ирснә хөөн болсн йовдлас көлтә, ардагшан, хаша тал һардг терзд шин рам кеһәд, амрар секгддгәр Арслң кечклә.

45

Оошк-зүркнь амарнь һарад адһсн Намҗл орҗ ирәд, ардан үүдән төдглсн дарунь һазаһаснь күн цокв. Йирин белн болад, һартан сүк бәрчкәд суусн Арслң, ардк терзиг арһул тәәләд һарлһнла, үүдн һатц бәәсн хойр милиционер нүрҗ үүд хамхлад орҗ ирв. Сүрдчксн Намҗл залунь һарсн терз хәрү хааҗ чадсн уга. Ямаран эндү һарһсан хойр милиц оратҗ медәд, Арслңгин ардас көөлдҗ һарв. Арслңгас баран уга, харңһу сө терүг теврн, харсҗ авв.

Тер асхни бийднь Намҗлыг бәрәд суулһчкв. Дөрвдгч хонгтан залуһиннь тускар тер келв, зуг эгч медсн уга билә гиһәд нуучкв. Эгчнь бас эс медсәр бәәв.

* * *

Тер 1943 җилин апрель сарин хөрн сөөһәс авн, нәәмн сарин туршарт зәңг-зә уга бәәсн эн әрә хөр күрсн күүнә бәәдл уга. Бемб өвгнә болн цергә капитан Федоровин өмн арһнь тасрсн бәәдлтә ирҗ зогстлан альд бәәсмби? Кенлә харһсмби? Ю кесмби? Иигҗ сурсн үгд хәрү өгхәр седхлә, эн дегтрт болн бичҗәх темд ирлцән уга онц түүк болҗ һархмн. Тегәд ахрар келҗ төгсәһәд, зуг Арслң нәәмн сарин туршарт альд йовсн болхв гиҗ соньмсҗах умшачнрин төлә хасад, цөөкн үг келх зөвтә болув.

...Тер сөөдән һарч зулад, хотна захд идшлҗ йовсн мөр унҗ авад, өмн үзг темцәд һарв. Ор һанцхарн кесг сардан орн дор кевтхдән энүнд кесг ухан орв. «Мөңкинд орн дор кевтҗ болшгонь мел ил. Зуг йовсн күн эргндән хөрн дуунад альхн деер бәәх мет үзгддг хальмг теегт альд бултҗ болх? Кемр Сиврин тайга, эс гиҗ Белоруссин ө-шуһу модн бәәсн болхла, төр уга билә. Ода яахмби? Милиц бәрҗ авхларн, хаһад алчкх, мана церг бәрҗ авхларн, сән гиснь — штрафной ротд тууһад, дәәнә мел әәмшгтә һалднь орулх. Тернь үкснлә әдл, үкх дурн уга. Яһад болв чигн иигәд бәргдлго торад бултхла, хөөннь түүрмд чигн орулг, дәкәд тавн җил болад һарч ирхүв. Хөөннь кедү җил әмд бәәхүв? Уга, ода яһад болв чигн әмд үлдх кергтә»— гиҗ эн санв. Хальмг теегин дорд өмн үзгт Кума гидг һолын көвәһәр Күмин Шар Хулсн гиһәд эң зах уга хулсн бәәдг чигн, терүнд дәәнә өмн чигн үүл һарһад бултсн улс бүгҗ, кенд чигн бәргддгочн гиҗ, эн соңсла. Тер учрас тенд күрх болҗ эн шиидв. Бүкл сардан төөрәд йова йовҗ тенд Арслң күрв.

...Түрүн авгтан арвн хойр күн бәәҗ. Тедн деер Арслң ирв. Тедн энүг кесгтән итксн уга. Зуг нег сө банкас мөңг авч йовсн күүг тонлһнд Арслң

46

шунмһаһар орлцад, арвн миңһн арслң мөңг хулсна нәәҗнртән авч ирснәс авн терүг иткәд, тедн эврәннь тууҗан келв. Эн хулсн заагт немш ирхәс урд цергәс орһсн болн оңдан үүл һарһсн, дәкәд 1942 җилин зунар колхозин мал тууһад, Иҗл һолд күрчкәд, немш самолетмуд ирхлә, әәһәд, малан хайчкад зулсн төләдән хәрү зүстхәсн башрдад, энд ирҗ, бултсн бәәҗ. Дәкәд тедн заагт немш ирхинь күләһәд эн хулснд ирҗ бүгҗәсн улс бас бәәҗ. Эднә келәр болхла, ут турштан зун хөрн күн энд цуглрад бултҗасн болв. Теднәс арвн дөрвн күн цухрҗ йовх мана церг болн бәәрн һазра милицнрлә харһад, әмнәсн хаһцҗ.

Немш ирснә хөөн теднә ик зунь хулснасн һарад немшт цергләд, полиц болн нань чигн үүл даасмн бәәҗ. Дәкәд фашистнр көөгдхлә, теднә кесгнь немш дахҗ йовсн болҗ һарв.

Фашистнр көөгдсн хөөн эн хулсн заагт арвн хойр күн үлдв. Тавн сар шахуд эдниг бәәрн милицнр көндәҗәсн уга. Юңгад гихлә эдн бәәх һазран медүллго бәәнә. Зуг хая-хая ууҗм бәәсн селәдәс үкрмүд болн мөрд хотын төлә эдн хулхалад көөҗ авч ирдг билә. Тер дәәнә хөөтк өлн цагт мал кен хулхалҗ гихв? Зуг эдн Арслң ирснә хөөн хойр сар болад, энүг ямаран күүһинь медхин төлә зөрц банкас мөңг авч йовсн кү ик хаалһин өөр гетҗәһәд тонсмн. Җолачинь күндәр шавтаһад, мөңг авч йовсн кассириг алчксмн. Терүнәс авн ик хәәлдән һарад, бәәрн һазра болн оңдан ирсн милицнрт деерәснь самолетар зургинь цокҗ, дөң болҗ, хулсн заагт эднә сәәнәр бәәршлҗәсн орминь темдглҗ чадв. Терүнә хөөн эдниг бүсләд, дөрвхн күн, тедн дунд Арслң әрә әмән авч һарла.

Эдн дөрвн өлн чонмуд кевтә хотнас хотнур ирлдҗ эдлх хот авад, дәкн зулад, теднә хаалһд милицнр ордг билә. Зуг 1943 җилин ноябрь сарас авн йосн дотр-дундын цергүд ирәд, хотн болһнд бүүрлв. Дәкн хулсндан орсн эдн дөрвиг 1943 җилин декабрь сарин дундурар шинәс бүсләд авла. Дәкн тедн дундас Арслң ор һанцхарн алдрҗ һардг уршг иим бәәсмн. Эдниг бәрхәр ирсн цергчнр улм өөрдәд ирв. Бүслврт орсн чонмуд мет тедн нааран-цааран гүүлдв. Зуг бүслвр улм уутьрад ирхин алднд, Арслң үксн күн мет түргүр унв... «Эннь белн»— гиһәд, нег салдс көләрн девсчкәд, давад гүүҗ одсн һурвн бандитнр көөлдәд йовҗ одв. Теднә гүүсн көлин ә зөвәр холд хулс хуһлад йовҗ одсинь медн, Арслң кевтсн ормасн мөлкәмөлкә йовҗ хулсна көвәд һарч ирхлә, теднә ирсн мөрн тергн бәәнә, хаҗуднь күн бәәснь үзгдхш. Арслң гүүҗ ирәд, мөрнд бәәсн зинһинь авч хаяд, зәәдңгәр мөриг унҗ авн, довтлад һарв.

47

Зөвәр ууҗмд бәәсн өндр деер терүг һарлһнла, терүнә үүрмүд һурвлаһинь бәрҗ авсн байрта салдсмуд мөрн уга тергнәннь өөр ирн, довтлҗ йовх кү үзв. Ардаснь хасн бууһин сумн терүг күцсн уга. Асхн ора болҗ йовх цаг болад, терүнлә көөлдҗ чадсн уга. Тер сөөни дуусн Арслң йовад, өр цәәхин өмн нег хотна захд чөдртә йовсн мөр бәрҗ авад, муурсн мөрән ормднь үлдәв. Дөрвдгч хонгтан Шорвин нуурин захд ирв. Хойрхн хонг эн хулсн заагт бүгв. Сәәнәр шинҗлхлә, хотн болһнд бүрксн ик машид ирәд бәәршҗәх бәәдлтә. Цергә салдсмуд чигн бәәнә. Альк үзгүр чигн һархла, салдсмудт бәргдхмн. «Яһдм болхви? Бийән хаһад алхла, яахмби? Цааранднь әмән харсҗ әмд бәәһәд тус уга». Тер сө гүүҗ һарсна хөөн гергинь — Намҗлыг — тууһад авч одсинь, худгас ус авхар ирсн эгчәсн нег цөөк хонсна хөөн эн медлә. Күүкнь эгчин герт. Тер асхна бийднь Күмин Шар Хулс темцснь тер. «Ода кенә төлә бәәхви?»—гиһәд, эн һурв дәкҗ бууһиннь амиг толһаһурн зөвлчкәд, зуг чавгинь дарҗ чадлго бәәв. (Күмин Шар Хулснд ирхдән эн сумта бу үүрмүдәсн авла.) «Кемр эн цергт бәргдәд зүстхлә, яһдмби? Мана милицлә әдл эдн хаҗ алхн уга. Зарһ кеһәд, штрафной ротур йовулх. Тенд, хөв бәәхлә, әмд чигн үлдхүв,— гиҗ эн ухалв.— Зуг эврән ирҗ бәргдхәр, түрүләд Бемб өвгнд күрч, намаг эн цергин ик ахлачд күргтн гиҗ сурх кергтә. Эн цаһан саната өвгн орс келтә, намаг харсад үг чигн келәд оркх. Тиигхд орн дор кевтсн намаг үзсн бийнь бәрүлсн уга билә. Ода чигн хар санхн уга»— гиҗ Арслң шиидәд, хотна улс унтад, бәәршҗәсн салдсмуд тогтнтл, худгин өөрк нүкнд кевтв. Ямаран чигн серглң салдсин харулас эн мөлтрәд, мис кевтә арһул, нам шарлҗна бүчр көндәлго мөлкдг дасла.

Тер кевтән мөлкә йовҗ Арслң Бемб өвгнә герт орҗ ирснь тер. Дарунь капитан Федоров орҗ ирәд, герин эрст түшүлсн бууһинь авснь тер. Эн хамган Арслң өвгн болн капитанд келчкәд, седклнь санамрдсн болад одв.

—Нидн намра намаг орн дор кевтсн нь та эс үзлта?—гиҗ Арслң зөргшҗ сурв.

—Үзләв,— гиҗ өвгн хәрү терүнд өгв.

—Тиигхд намаг яһад эс бәрүлвта? Өр өвдвта аль оңдан учрарий?— гиҗ сурв.

—Үннинь медхәр бәәнчи?—гиҗ өвгн сурв.

—Э. Медхәр седләв,— гиҗ тернь келв.

—Үнәртнь келхлә, түрүн авгтан көләсчнь чирәд, татҗ авад, шалвричинь шовтлчкад, бүсәр орахар седләв. Чамла әдл залус яһад

48

дәәлдәд йовна? Юңгад орн доран бултҗахмчи гиҗ сурхар седләв. Зуг...

Мини нәәҗ Явана көвүн соңслч,— гиһәд, өвгн капитан Федоровур эргҗ хәләв:—Энүнә нернь — Арслң, орсар болхла—Лев. Тегәд йосн арслң орн дор бултхий? Зуг һанцхн туула бултхмн. Тегәд чамаг тиигхд туулад хүврсн арслң гиһәд көндәсн уга биләв,— гиҗ Бемб Арслңд келв.

«ТЕҢГР ЦОКЧКВ!»

(Негдгч бичг)

«Эңкр иньгм, Адуч! Мана хальмг олн-әмтнлә болсн гүрмиг келхлә үг олдшго, бичхлә, цаасн күршго. Зуг Бемб өвгн: «Теңгр цокчкв!»—гинә, хойрхн үгәр келснь чик болх гиҗ би санҗанав. Юңгад гихлә теңгр цоксн хөөн юн арднь үлдхмби? Зуг теңгр һанцхн мана хальмг келн-әмт засглсн болхви, аль оңдан келн-әмтн тиим, манла әдл килнц уга бәәсн болхви гиҗ, би дотран ухалнав.

1943 җилин декабрь сарин 28 хар дүңлә мана үүд күн ирҗ цокв. Үүдән тәәлхлә, хойр салдс орҗ ирәд: «Дөрвн часин дунд бийән белдтн, деерк йосна закврар хальмг олн-әмтн кевтән Сиврүр нүүлһгдҗәнә»— гиҗ келв.

Үд болҗ йовх кемд мана колхозин конторин өөр мөрн тергәр зөөһәд, маниг буулһад бәәнә. Түрүн ирсн улсиг һурвн машин деер ачад, Абганерово станц тал авад һарв. Тенд асхн шидр маниг ирхлә, мал зөөдг төмр хаалһин улан вагонд орулв. Мана өмн тана Боглан хотнахн тер вагон дотр суусн бәәҗ. Харһаһар кесн хойр давхр делгү кевтр деер көгшдүд болн бичкдүд багшад сууна. Сүл орҗ ирсн бидн киитн болн киртә пол деер авч ирсн хоша-хораһан делгәд бәәршлвидн. Тал дунднь төмр беш бәәнә. Кемр мана хотнахн цаг бачмин уршгар күн болһн неҗәд тулм, эс гиҗ кенчр түңгрцгт эврәннь хот-хол болн сольх хувцан авч һарсн болхла, манас урд сән бәәр эзлчксн тана хотнахн үкрән, эс гиҗ хөөһән алад, дала мах кесг тулмд дүүргәд авчксн, дәкәд сольх хувц-хунр биш, нам делгх ширдг, дер, көнҗл болн ааһ-сав күртл бийләрн авад һарцхаҗ. «Эн зерглдәд бәәх хойр хотна улс яһҗ тиим йилһвртәһәр һарсн болхви»— гиҗ чи дотран санхнчнь лавта.

Эндр 1944 җилин январь сарин 6 өдр. Хаалһдан днгтә арвдгч өдр йовнавидн. Маниг манҗ йовсн салдсмудын болн төмр хаалһд көдлдг улсин үгәр болхла, Новосибирск балһснд күрч йовх бәәдлтәвидн. Зуг

49

маниг энд буулһх, аль цааран авч йовхнь ода чигн медгдәд уга. Тегәд мини чамд медүлхәр бәәх төрм иим. «Теңгр цокчкв!»—гиһәд санҗ йовсн манд, нег иим ухан орна. Цаһан седклтә күн альд болв чигн, кезәд чигн бәәдгнь үнн. Юңгад гихлә маниг нүүлһсн салдсмуд болн теднә командирмүд манд бийән белдх цаг өглго, күцц хот, хувц авч һардг арһ тасрала. Боглан хотна улсин хөвәр тедниг нүүлһсн салдсмудын ахлачнь

— Бемб өвгнә нәәҗ орсин көвүн бәәҗ. Тер капитан Федоров эврән тана хотна гер болһнд орад, маңһдур тадниг нүүлһхәр бәәнәвидн, тадн малан алад, хаалһин хотан белдтн, хувц-хунран бас белдтн гиҗ нүүлһнәсн һуч һар час урд зәңглсмн бәәҗ. Ю болв чигн чидл күрхәрн бийләрн авч һартн гиҗ эртәр келҗ. Тегәд чигн Боглан хотнахн дулан хувцан, делгх ордерән, хот-хоолан авч һарцхаҗ. Бидн болхла, хаалһд ямаран хот өгхинь күләһәд, гесн өлн, эврән даарсн йовнавидн. Болв Бемб өвгнә нилчәр тедн мана хотна улсла хот-хооласн биш, нам хувц-хунрарн хувалцв. Иим хату-мөтү цагт, күн болһн яһҗ әмән харсҗ әмд үлдхв гиҗәхлә, хотан хувалцна гисн му йовдл биш, кедү зовлң үзв чигн эн улс күүнә бәәдл геелго цаһан седклән, зүркнәннь бүләкниг хувалцҗана. Мел терүнднь байрлнав. Зуг юундан байрлхв, хәрнь һундх, зүркн ишкрх юмн үзгднә.

Дөрвдгч хонгтан Шарту балһсна модн тагтар Иҗл һол һатлад һарсна дару мана вагонд түрүн болҗ хойр күн өңгрв. Негнь көгшн өвгн, хойрдгчнь җил күцц болад уга күүкн. Тер хойрин үкл үзәд, мана зүркн шарклв. Терүнә хөөн дәкәд хойр, дәкәд һурвн. Ут турштан мана вагонд эн арвн хонгин туршарт йисн күн өңгрв. Кемр мана һанцхн вагонас арвн хонгин туршарт йисн күн хорсн болхла, наадк вагодас бас һару бәәдг болх гисн тоолвр манд орҗ йовла.

Эндр өрүн, нарн һархас урд мана поезд генткн мел станц чигн уга, күн чигн уга, гүн цаснд даргдсн ө-шуһу модн дунд зогсв. Поезд зогсх болһнд мана залус — я, яһлав, залус болҗ-болҗ тавн өвгн болн зурһан 14—15 наста көвүд — һарч ус авна, мөрән үзнә. Көгшн күүкд улс болн бичкн күүкд һарлго, вагон дотран суулһд мөрән үзчкәд асхчкна. Тегәд эндр поезд зогсхла, барң-бүрңлә залус вагона үүд тәәләд, урдк авъясарн гүүлдәд һархла, салдсмуд эдниг хәрү вагонур көөһәд орулв. Мана вагон ардас хойрдгчнь. Вагонас һәрәдҗ бууһад теднә үзсн юм келхлә, кенә чигн толһан үсн босхмн, зүркн догдлхмн.

Ардк вагона үүд секчкәд, хөөнә махн мет көрч одсн күүнә цогцсиг вагон дотрас хойр күн һарһад, хаалһин хаҗудк гүн цасн деер шивәд

50