Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

Богшурһас торлад, өрүн цолв мандлад, маңна деер ирәд, наадк оддын герлнь улңтрад, әрә үзгддг болад, зәрмснь нам бултҗ одв... Дорд бийәс хоовтрҗ, харңһу эргҗ йовх цагт, Чопоров ормасн босҗ, бөкн гиҗәх зул мет тоснь чиләд дор орҗ одсн шамин һолынь деегшән һарһчкад, хаҗудксан эргүлҗ хәләв.

—Сө невчк ут бәәсн болхла, эндр чиләчкн алдвидн. Та, ахлач, маниг итклго эс бәәвт! Иигҗ көдлдг дасҗ авх кергтә, шин ахлач!

—Уга! Иигҗ көдлдг би дасхар бәәхшив.

—Юңгад?

—Тана күчәр бәрҗәһәд бичүлсн улстн, тер мөңгән өгч чадшго. Иргч

җил күртл өрнә то болад йовхмн. Шин җилә өгйәд бичгдхлә, тернь хусгдх. Түүнь орчд баһар, күүнә чидләр бичүләд, бүклднь хураһад авхла, олзта болх гиҗ меднәв,— гиҗ җил болһн өгйәд бичүлсн улсин өрәлнь мөңг өгдгоһинь меддг Молчанов келв.

—Сельсоветин ахлачин санаһар болхла, өгйәд бичүлхәр деерәс өгсн государственн контрольн то керг уга юмн болҗану? Манаһар болхла, ямаранчн үнәр государственн контрольн то күцәх кергтә. Кемрҗән меддго болхла, тертн государственн политик гидг юмн. Советск Союзд тедү бум арслңга өгйәд әмтн бичгдҗ гихлә, һазадын ордуд яһҗ сүрдхинь медҗәнт!

—Мана орн-нутгт хоосн то кергтәв, аль мөңгн кергтәв?

—Терүгичн медх чамас деер улс бәәцхәнә. Мана керг — салдсин керг мет закхла — күцәх.

—Бидн даалһвран күцәввидн, тадн цааранднь яахинь эврән медцхәтн,— гиҗ прокурор келв.

Тернь үнн, эн хойрла әдл улст деерәс даалһсн даалһвран күцәсн хөөн цааранднь яһснь керг уга. Түүг Молчанов дегд сәәнәр меднә. Бичсн мөңгинь хөөннь цуглулхд ямаран зовлңта болхнь бас энүнд ил темдгтә.

Энҗл өгйәд бичгдлһн урдк җилмүдәр болхла, оңдан болв.

Дигтә эн кампаньла харһулҗ, колхозин правлень дөрвн сард шингәсн күч-көлснә өдрмүдт авансар мөңг өгв. Тер зәңг оһтрһу цәклһнәс хурдар селәһәр тарв. Эн дәәнә хөөн түрүн болҗ күч-көлснд өгчәх мөңгн бәәсмн. Тегәд чигн колхозин конторин һаза өрүн өрләһәс авн әмтн ниргҗ хурв.

«Аванст өгсн мөңгән өгйәд бичүләд, хәрү авхмчн!» — гисн зәңг әмтн дунд тарҗ, урмдынь хәрүлв.

«Би мөңгән чигн авхшив, өгйәд чигн бичүлхшив»— гиҗ зәрмснь нег

231

мөслцхәв. «Хәрнь тегәд, аванс өгсн нер авхар бәәцхәнә!» — гиҗ кесгнь хүвәсн цөкрсн бәәдл һарцхав.

КПСС-ин ЦК-н сентябрьск, февральск болн мартовск пленумсин шиидврәс иштәһәр энҗл государствд хулдх эдл-уушин аванс гиҗ, дөрвнә нег хүв мөңгинь колхозин банкд бәәсн счетднь белдлһнә организацмуд орулҗ өгв. Тер мөңгнәс колхоз квартал болһн колхозникүдин шиңгәсн күч-көлснә өдрмүдт хуваҗ өгх зөвтә бәәсмн.

Колхоз күч-көлснә өдр болһнд һурвад арслң аванс гиҗ өгчәхинь әмтн цуг меднә. Зәрмснь кедү мөңг авхан тоолад авчксн бәәцхәнә. Күчкөлснәннь шаң гиҗ ил мөңг авхларн, эс байрлх күн бәәдг болхий? Эн байрта, хоорндан инәлдәд, шоглад, күч-көлсән авхар күләҗәх улс, энҗл күртл һар деерән нег чигн деншг авдго бәәснь Молчановд медгднә. Тер сельсоветин герәс һарад, колхозин конторур ирв.

—Үүрмүд, мендвт! Түрүн авчах аванситн йөрәҗәнәв!—гиҗ Молчанов цуһаралань мендлв.

—Ханҗанавидн! Зуг өгйәд бичүлхәр эс йовнч!— болҗ өмнәснь хазцхав.

—Бичә санаһан зовтн! Бичгдшго күүг күчәр бичүлшговидн. Эзнә дурн,— гиҗ конторин кирлцә деер зогсчкад, Молчанов хәрү эргәд келв.

—Тадниг меднәвидн! Амарн келчкәд, мөңгән авхла, күчәр бичүлхт!— гиҗ зәрмснь хәәкрцхәв.

Түрүн болҗ Кравцова Груня конторур орв. Колхозин ах тооч Петр Петрович стол һатц сууна. Өмнән бәәсн козлдуран нүдндән зүүчкәд: — Кравцова Груняд һурвн зун арслң, эн туст һаран тәв! — гиһәд, карандашар неринь олҗ авад темдг тәвчкәд, столыннь яршг секәд, сарҗңнсн зууһада шин һурвн цаас атхулв.

Груняг мөңгән авад иигән һархлань, сельсоветин алв цуглулдг агент Хошин: — Өгйәд бичгдх билә,— гиҗ келв.

—Уга. Җил болһн әмтнәс икәр бичгдсм болх!—гиҗ Груня келәд, һартан бәәсн мөңгән, күн булаһад авчкх гиҗәх кевтә, өрчдән шахҗ хәрүцв.

—Бичгдшго болхла, дурнчн. Зуг урднь яһҗ бичгдсичинь меднәвидн,— болҗ Хошин инәв.

Өгйәд бичгддһн болхла, Груня түрүн талнь ирҗ, наадк күүкд улс хойр зун арслңд бичгдхлә, эн хойр холван икәр, дөрвн-тавн зун арслңд бичгддг бәәсмн. «Победа» колхозас Кравцова Груня тавн зун арслң

232

мөңгнә өгйәд бичгдҗ гиһәд, района газетд энүг бууляд, магтад бичдг бәәсмн.

Хөөннь терүндән өгдг нег арслң мөңгн энүнд уга бәәсмн. Иигәд җил болһн бичүлсн нер авад хуурдг билә.

Энҗл ил мөңгән һартан авчкад, хоосар бичгдҗ болшго, мөңгән өгн гихлә, харм болад, Груня адһв. Конторас гүүҗ һарад, герин өнцгт күрчкәд, ардан эргҗ хәләв. Бийинь күн эс көөҗ йовхинь медчкәд, цааранднь номһар йовв.

Груня гертән сууҗ ядад, әмтнә зәңг авхар хәрү ирв. Әмтн ода бийнь конторин һаза олн, болв даран-дарандан орлдад, мөңгән авад, һарад бәәцхәнә. Көвүтәһән хоюрн шиңгәсн зөвәр ик мөңг һартан бәрсн Матрена Семеновна конторас һарад ирв.

—Не, яһв? Өгйәд бичгдвт?—гиҗ Груня сурв.

—Бичгдлго яах билә. Иим дала мөңг авчкад эс бичгдхлә, ичкевт болх. Би эврән һурвн зуунд бичгдәд, өрәлинь иләр өгчкв, Витя тенд МТС-т зурһан зун арслңд бичгдҗ!— гиҗ Матрена Семеновна зөвәр омгтаһар келв.

«Би әмтнәс юуһарн татув. Ода һурвн зун арслң авв. Дәкәд сар болһн аванс өгәд бәәхмн гинә. Хойр зун арслңд бичүлчкәд, өрәлинь иләр өгәд, үлдл мөңгинь хойр-һурв таслад чигн өгч болҗана. Эврән мөңг авчкад, государствд дөң эс болхла, килнц болх гиҗ, Матрена Семеновна чик келв»— гиҗ Груня дотран санв.

Груня иигҗ соңсчкад, конторин үүднд зогсҗасн әмт нүрәд, үүднүр өөрдв.

—Груня, мөңгән авчкад яһҗ йовнач?—болҗ, әмтн тиигән күүкиг тәвшгоһар седцхәв.

—Өгйәд бичгдхәр йовнав!

—Орхдан яһад эс бичүлсмч? Оньдинд әмтнәс ухата болхар седнәч!— гиҗ цаадкснь гемшәв.

Тер өдртән ил мөңгнәс облигац хулдлһн урдк җилмүдин деерәс ирдг бүкл җилин өгйәд бичгдх контрольн тооһас ик болв. Терүнәс нааран хойр сар болснь эн. «Өгйәд әмтнә бичгдсн мөңг бүклднь цуглулад авчквидн»— гиҗ эндр өрүн Федорт агент Хошин келв.

Сельсоветин керг-төрән эрт күцәҗ, бригад орхар Федор адһв. Эндр

адһҗ бригад ордг учрнь иим бәәсмн.

Му зарм тәрҗ һазр үрәхин орчд, эрднь-иш тәрхмн гисн Адучин

233

шиидвриг Федор түрүн өдрәс авн дөңнсмн. Болв ора тәрсн буудя түрүн авгтан һарлго бәәхлә, эн зөвәрт маһдлв. Тегәд эн өдр болһн гишң одҗ хәләдг билә. Дәкәд Адуч больницд орснь му болв. Федориг нег өрүн ирхлә, нәрхн көк үзүртә урһмл һазр ивтләд энд-тенд һарчкҗ, хойрдад ирхләнь, холвата нәрхн хамтхасн туулан чикн мет серсәлдәд бәәнә. Дигтә эн цагла газетд Адучин тускар статья һарч ирв.

Газет умшснаннь маңһдуртнь Федор района күцәгч комитетд ирҗ, Темниковд яһад эрднь-иш тәрснә тускар цәәлһҗ келхәр седв.

—Чамаг би соңсхарчн бәәхшив! Юнгад гихлә экн эрднь-иш тәрснә маңһдуртнь би ирҗ агрономдтн деегүрнь зарм цацтн гиҗ келләв. Мини үг соңссн уга тер. Тана агрономас көлтә, зарм күццднь эс тәрсндән эврән засгла харһлав. Болх! Күн болһн нанд заавр өгхәр седдгинь би олхув! Больницәс һархлань, көдлмшәснь сулдхад, зарһд өгсв терүг!— гиҗ Темников эврәннь ут хора дотран, хойр хавтхдан һаран дүрчкәд, җөөлкн кевс деегүр йовдңнв.

Эвәр болдг бәәдл уга болхла, Федор өмнәснь келв:

—Бораевиг засгла харһулхла, намаг бас харһултн. Хоюрн тиим шиидвр авлавидн.

—Нам гиһич! Би медҗәсн уга биләв. Тиим болхла, хоюрн даахт. Прокурор кениг засгла харһулхан эврән медх. Материал терүнд бәәнә.

Тиигәд эн хойр эвән олҗ чадсн уга. Терүнәс нааран прокурор хойр дәкҗ Бораевиг больницәс һарсн угаһинь телефоһар сурв.

Күүнә нурһца өндр, нигт нуурин хулсн мет шуугад урһсн эрднь-иш энүнә седкл байрлулҗ омгшав. Одахн эрднь-ишәг МТС-ин директор Светлов ирҗ хәләв. Терүнд дегд икәр таасгдсн уршгар, МТС-ин зонд ордг наадк дөрвн колхозин ахлачнр авч ирҗ, тана дамшлтыг теднд дасхнав гиҗ келлә. Эртәр ирҗ хәлән гисн бийнь, агроном больницәс һарад уга болад бәәһә билә. Адучиг эндр больницәс ирхинь сонсчкад, өцклдүр Светлов колхозмудын ахлачнрта ирх болҗ телефоһар зәңгллә.

Эдн цуһар кеер теегт, эрднь-иш урһаҗах һазрт харһцхах болҗ бооцсмн. Олуйскас Адуч һоодан, бас бригадар дәврҗ ирх зөвтә бәәсмн.

—Василий Иванович, школын директор гермүд ясх смет авч

ирхләнь, эн мини столд дүрчк. Асхндан эврән хәләнәв. Дәкәд мини чамас сургчм, колхозин мастерскойд звено хоорндк соцдөрлдә бичҗәх доск келгүлләв. Белн болсн болхла, нааран авч ирәд орулчк. Өрүндән эрт дөрвдгч бригад орхларн, авч йовнав. Мастерскойд көдлдг улс ора

234

ирцхәнә,— гиҗ сельсоветин сегләтр, эццн нәрхн хар залуд Молчанов даалһв.

Мөңкинд бийәсн салһдго, ахрхн иштә, хойр цацгта, нәәмн сурар гүрсн шилврән атхҗ, Федор һарв.

Молчановин өмн ахлачин «Победа» ирәд, хаалһин хаҗуд зогсчксн бәәҗ. Хаҗуднь хойр тайган түшсн Адуч, колхозин ахлач Шестаков, бригадир Чекмарев болн Виктор Медведев һурвнла үг күүндәд зогсҗана.

—Мендвт. Сән ирвч?— болҗ, Федор Адучла мендлв.

—Менд, Федор Васильевич! Эднд би одак дөчн хойрдгч җилин зунар теңгин теегт үзсн эрднь-ишән тускар келҗәнәв.

...Тегәд хоюрн мел нүцкн болчкад, тиньгр теегәр мөлклдә йовҗ мөртә күн дотрнь геедрҗ оддм өндр болн нигт эрднь-ишәһәр орҗ ирүвидн. Өдрин дуусн хоосн йовсн улс, күцц болад уга җөөлкн буудяһинь салһҗ авад, идәдл бәәнәвидн. Тиигәд асхн күртл кевтвидн. Асхн шидр хаалһар йовҗ йовсн немшин хойр танк, дотрнь партизанмуд бәәнә гиҗ медцхәв, аль хара бәәхәр зооган һарһв гихүв, хаалһас хаҗилһәд, пулеметарн ү-дә уга эрднь-ишән хоорндаһур хаһад, захарнь орад, нааран-цааран хойр гүүлгҗәһәд йовҗ одцхав.

Мана хөвәр мана кевтсн һазрур өөрдҗ ирсн уга. Танкс йовсн хөөн хәләхлә, зөвәр һазрт эрднь -ишәг давталҗ хамхлад, күүчәд хайчкҗ. Минь тер урһҗасн эрднь-иш ю кев гинәч теднд! Йирин тиим хар седклтә, бүтн юм бәәлһхдән дурго улс биший!

—Эврән немшин бүслврт орчкад яһҗ һархан медлго йовҗ: «Хәәрн эрднь-иш! Хәәрн юмн! Урһҗасн юм хамхлад, үрәһәд бәәх, кишго зерлг аңгуд!» — гиһәд, өөрк сержантм хараһад йовла,— гиҗ хаҗуһаснь Федор орлцв.

—Альк сержант?— болҗ Миша соньмсв.

—Эн, чини өөр зогсҗасн. Тиигхд сержант билә. Дәәнә өмн юунд көдлҗ йовсинь би медҗәхшив. Эврән яһҗ бүслврәс һардв гиҗәхинь эрднь-иш хармнад бәәхләнь, уурм күрв.

—Үр сержант, кеер теегт үрҗәх эрднь-иш хармнад бәәхәр, эрт немшәс һарх хаалһан олад авчкхнт! Маниг кедү әмтн күләҗәх?— гиҗ келхләм: — Үр Молчанов, эндр яһад болвчн хаалһ олҗ авхвидн. Зуг эн эрднь-иш би кезәдчн мартшгов. Иигҗ урһсн эрднь-иш үзәд угав,— гиҗ тер өврв.

—Альдас үзх биләт, ода бийнь баахнт гихлә, би агрономв гив. Тиигҗ

235

агрономинь медләв. Дәәнә хөөн энүнлә әдл эрднь-иш урһаҗ авлго бәәхшив,— гиҗ тер андһар тәвлә.— Үр сержант, түрүләд, Берлинд күрчкәд, дәкәд андһар авх кергтә. Берлин күртл хаалһ ода чигн хол болн ут! Ташр деернь, цухрҗ йовхан бичә марттн,— гиҗ улм хордхаҗ келләв.

—Цагнь ирхлә, Берлинд күрхвидн. Зуг иим эрднь-иш урһалго бәәхшив!— болҗ Адуч аралдла.

—Тернь үнн!— гиҗ Адуч герчлв.— Хәләтн, аашцхана,— Агроном тайгарн селән тал заав.

Тендәс тоос бүргүләд, кесг машид аашна.

—Не, цааранднь келтн. Тадн яһҗ немшин бүслврәс һарвт?— Миша бийнь фронтд эс йовсндан, дәәнә тускар әмтнә келсиг соңсхдан йир дурта болдмн.

—Яһҗ һарх билә. Сө немшин нүүрлгч позицд һәң олҗ авад, өр цәәтл

эврәкстән күрвидн,— гиҗ Адуч цәәлһв.

Тер хоорнд түрүн машинәс Светлов бууҗ ирәд, Адучла теврлдв. Дарунь колхозин ахлачнр цуһаралань һар атхҗ мендлцхәв.

—Адуч Очирович, теегин хатан манд үзүл,— гиҗ «Заря» колхозин ахлач Месяцев сурв.

—Йовад хәләцхәй,— болҗ, Светлов ормасн көндрв. Наадкснь ардаснь дахлдв.

—Дегд сән эрднь-иш! Кедү центнер силос гектараснь һарх гиҗ медҗәнәт?— болҗ Месяцев сурв.

—Адгтан хойр зун, хойр зун тәвн центнер һарх!— гиҗ кесг җилд селәнә эдл-ахуд көдлсн, буурл үстә, Чкаловин нертә колхозин ахлач Гончаренко лавтаһар келв.

—Хойр зун центнер үсн орад, буудянь борлсн эрднь-иш авхла, болҗана,— гиҗ Адуч келв.

—Кедү гектар һазрв?

—Далн.

—Хойр зун гектар һазрт эрднь-иш тәрхлә, мана колхозин малд күрх силос һархмн бәәҗ,— гиҗ, Гончаренко чееҗ дотран тоолчкад келв.

Тер кевтән күн турш шавшад урһсн эрднь-ишән көвәһәр йова йовҗ

захднь күрв. Энүнә чилгчднь, цаарта күүнә толһад урһсн үсн мет эндтенд шоваһад урһҗах нәрхн шилвтә урһмлмуд үзгдв.

—Эннь юн билә?— болҗ Месяцев инәв.

—Энүнд зун һучн гектар зарм тәрләвидн. Тәрсн экнь җирн нәәмн

236

процент урһмлта билә. Кедү җил тәрҗәнәвидн, болв тәрсн экинь әрә цуглулҗ авнавидн. Тер бийнь, зура күцәхмн гиһәд, күчәр тәрүлчклә,— гиҗ Адуч цәәлһв.

—Тиим. Бидн бас җил болһн зарм тәрнәвидн, сән урһц өгхш,— болҗ Гончаренко дөңнв.

—Эврәннь һазртан ирлцәтә культур тәрх зөв колхозин һардачнр

өгхлә, сән болхмн,— гиҗ Федор күсл кев.

—Москвад суусн күн Олуйск теегин «Победа» колхозд кедү мал өскх, ямаран культур тәрхинь зурад һарһад бәәнә гидг хаҗһр йовдл. Зураг дорас эклх кергтә. Колхозин һардачнр альк һазртнь ямаран культур тәрх, ямаран мал өскхлә, ик эдл-ууш өгхинь эврән тоолҗ, зураһан кех кергтә. Терүнәс иштәһәр района зура, крайин республикин зурас бүрдх зөвтә!— гиҗ Адуч келв.

—Темников тиим зөв кезәдчн өгшго!— болҗ, Шестаков күүрт орлцв.

—Энтн Темниковин төр биш! Темников шатрин доск деер тәвчксн көвүн. Деерәснь юн гинә, терүгәр бәәдг күн. Зура келһиг колхозас авн эклхмн гиҗ сансн улс эврәннь седклән Москва күртл бичх кергтә. Мана өгсн селвгиг тенд хәләһәд, шүүх гиҗ меднәв. Юңгад гихлә КПСС-ин ЦК-

нсентябрьск, февральск болн мартовск пленумсин шиидврмүд кесгәс нааран күләһә олн-әмтнә күсл бәәсмн!— гиҗ Месяцев товчлв.

—Тертн чик. Олн-әмтнә санан-седкл болн күсл мана партьд оньдинд өөрхн. Тиигхлә, зуран туск төриг парть бас хәләҗ, хаҗһринь чиклх гиҗ санх кергтә.

—Адуч Очирович, гиичнрт эрднь-иш яһҗ тәрхлә, сәәнәр урһхин тускар эврәннь дамшлтасн хувалцхичн сурҗанав,— болҗ Светлов сурв.

—Эрднь-иш гидгтн баатр культур бәәҗ! Келтн, келтн,— гиҗ ахлачнр нег дууһар сурцхав.

* * *

Таня ээм деерән һазр кемҗәлдг модан үүрчксн, шин хаһлчксн җөөлкн һазр деегүр бүдрн-түгчн гүүҗ йовна. Өмннь, зөвәр ууҗмд, шин ДТ трактор, өткн хар утаһан деегшән цоонгрулад, кезәдчн плугин ир күрәд уга эмнг һазриг керчҗ, көрсинь гедргән эргүлҗ дорнь орулад, дотрк шимтә өткн хар шавринь деернь һарһад, үүләд хаяд йовна.

— К-о-с-тя!— гиһәд Танян хәәкрсн дун өргн теегт тарад, тракторин

237

көдлсн дуунд даргдад, деернь йовсн трактористд соңсгдхш.

Зәрмдән шоглад келсн үгин бийнь күүнә җирһлин хаалһд тусан күргнә, эс гиҗ тушаһан хальдана.

«Костян зүркнә оньсинь тәәлх түлкүр Таняд бәәнә»— гиһәд Адучин келсн үг Танян седкләс һарлго бәәв. Бригадын көвүд больницд одад ирснә хөөн Костяла үг күүндцхәдг болад, урдкла әдл менд сурхлань, буру ханьцҗ оддгнь уурад ирв. Урдк кевтән нег негнләрн наадладшоглад бәәцхәв. Тер бийнь Костян седклнь хәәлҗ, өөһән хайҗ өглго, маңсиһәд бәәв.

Нег өрүн Костя асхн сменд көдлҗ ирәд, хувцан тәәләд, сег дотр әмтнлә кевтлго, саак цунцг будк дотр орҗ унтв.

Таня асхн сменд көдлсн улсин һазр кемҗәлҗ ирәд, модн алдан будкд түшүләд тәвчкәд, зервк секәтә үүдәрнь хәләхлә, Костя гедргән унтҗ кевтнә. Көл тустнь хурһн зузан киртә, давхртнь тәәлчксн хойр киилгнь кевтнә... Хойр көлиннь үзүрт, күцц эс тәәлсн, шиврт норсн өөмсднь торчана. «Көөрк, өнчн көвүнә хувцинь кен уһаҗ өгх билә»— гиҗ Таня өр өвдәд, арһулхн будкд орад, көлиннь үзүрәс җиирүләд, хойр өөмсинь татад авб. Костя нөөрмүлҗ, хойр көлән бийүрн татад, сүүҗән сольҗ унтв.

Таня һазрт кевтсн хойр киилгинь бас шүүрч авад һарч ирв. Үдин хот кехәр зуух деер халулчксн уснас хойр суулһ ус утхҗ авад, көвүнә хувциг савң түркәд уһав.

Дигтә эн цагла бригад деер хот кедг күүкд күүнәс оңдан күн угань сән болв. Асхн көдләд ирсн улс деегүрнь бу хавчн сершгоһар унтҗ кевтцхәнә. Өдрәр көдлдгүднь кеер йовцхана. Кемрҗән үзхләрн, наад бәрцхәхнь лавта. Эрт уһаҗ дуусхар Таня адһв.

— Таня, Костян хувц уһаҗанч? Сәәнәр уһа, өнчн көвүнд хувцинь уһахла, буйн болх,— гиҗ, өр өвч седклтә, хот кедг Левониха келв.

Левонихин келсн эн үгәс Таняд давсн цагин тоолвр орв. Макаров селәг тал дундаһарнь керчәд һарсн Олуй һолла ирҗ ниилдг гүн сала билә. Зуна чилгчәр эн һолын усн ширгәд күүнә күзүцә болҗ хәәрддмн. Хаврин оруһин усн орхла, хойр аман цокҗ дүүрдмн. Урдк җилмүдәр болхла, тер хавр ора ирв. Түрүн нарта, дулан өдр болв. Кесг көвүд-күүкд, нам тедн дунд арв һар залус, усна урсхл дахад, хамхрад гүүҗәх мөснә тасрхас болн нань чигн үүрмг-заармг юмс һәәхәд, модн тагт деер зогсҗала.

238

Эднә зәрмснь тагтын хойр хәврһәр бәәсн тулг мод элкәрн түшәд зогсҗала.

Зеткрин үүләр өмкрәд бәәсн хуучн тулг бахн хуһрад, захан көвүн дорагшан унв. Көөстәд гүүҗәсн усна урсхул көвүг хавлҗ авн, йоралурн тәвб.

—Әм авртн!—гиҗ, әмтн нег дууһар хәәкрв. Негчн күн нааһаснь харсхар орҗахш.

—Әм авртн!— болҗ, дәкн сүрдҗ дуудцхав.

Тер хоорнд булхҗ одсн көвүн, цутхсн зурмн мет толһаһан шовалһад һарч ирчкәд, хаҗуһарнь туугдҗ йовсн ик мөснә захас бәрәд авб. Көвүг мөстәһинь шүрүн урсхул цааранднь тууһад һарв. Дигтә эн кемд колхозин парвлян орҗ йовсн Костя, деерән өмсҗ йовсн күлтән шувтлҗ, тагт деерәс һәрәдәд, уснур булхв.

— Моряк!— гиһәд, әмтн байрлв.

Агчмин зуур Костя көвүг күцәд, хувцнаннь захас шүүрәд, дарунь салан амнд авад ирв. Әәсн деерән, шүрвснь татгдад, көлнь тәкрҗ одсн көвүг, гүүҗ ирсн улс өргәд авад йовҗ одцхав. Костя чиигтә хувцта салан амнд үлдв. Эн тоотыг цугтнь үзсн Таня Костяг чирәд гишң, өөрхнәрнь Медведевинд көтлҗ ирв.

Терүнә хөөн Костя, бригад деер бәәдг, экнь үкҗ одсн хойр өнчн нохан кичгиг хотыннь өрәлинь өгәд асрад бәәв. Тер хамгинь Таня медәд, энүнә чееҗин нег булңднь оньслата бәәсн герлинь секҗ, харңһу хамг әңгднь гегә орулхар шиидв.

Таня агчмин зуур хувцан уһаһад, будкин өөр зогсҗасн комбайна нарн бийднь өлгәд хагсачкв.

—Дарунь нарнд хагсҗ одх. Илүр угань му болв,— гиҗ Левонихд ирҗ

келв.

—Мини илүр тер сег дор бәәнә. Цолта цагтан күүкдиннь хувц уһаҗахар авч ирләв,— болҗ, хот кедг гергн келв.

Сәәнәр мошкад өлгчксн хувцн, үдин хурц нарнд агчмин зуур хагсҗ одв. Таня сег дорас эврәннь нимгн көнҗлән авч ирәд, стол деер делгчкәд, дотрнь модна нүүрснә цог дүүргәд кечксн ик, күнд хар илүрәр, Костян хувц илүрдв.

Илүр халун деернь солдатск шар киилгинь илүрдәд, хаҗудан эвкәд тәвчкәд, дотр өмсдг көндлң эрәтә өлгмр киилгинь эклҗ илүрдҗәхлә,

239

будк талас, Костя, нүднь хавдрта, уурлсн бәәдлтәһәр аашна.

—Мини киилгүд авх зөв чамд кен өгв?— гиһәд, столын захд бәәсн киилгән татҗ авчкад, Танян илүр дор бәәсн киилгән шүүрв.

—Бичә көндә! Эн илүрәр толһаһичн хамхлчкхв! Киилгичн идхн угав, илүрдчкәд өгхв. Йосн зерлг аңла әдл бәәҗл энчн!— гиһәд, уурлсн бәәдлтәһәр Таня илүрән деегшән өргв.

Костя кедү модьрун, азд болвчн күүкд күүнд һаран өргҗ үзәд уга билә. Тегәд Таня өмнәснь илүрән өргәд керлдхләнь, уурнь тогтнад, нег киилгән шүүрч авад, хәрү будкурн ирҗ кевтв. Удлго Таня будкин үүдәр хувцинь шивҗ өгв.

—Кевтртән бәәх чонын нүдәр әмт бичә хәләһәд бә! Иигәд бәәхләрн, эн кевтртән илҗрхч!— гиҗ ардан келв.

«Кевтртән бәәх чонын нүдәр әмт бичә хәләһәд бә гиҗ, намаг яһҗ келв эн? Би эдниг му нүдәр хәләҗәхш, бийснь агроном көлән хуһлснас нааран нанур чик хәләхшлм. Нам мини сурсн мендд чигн хәрү өгцхәхш. Тегәд яахмби? Теднә көлд мөргхмб? Уга! Кезәдчн күүнә көлд мөргшгов! Тедниг дураһад Таня бас чик хәләдгән уурч одла. Хәрнь шидрәһә невчк бийим үздг болцхав. Һанцхн гидг күчрл юмн бәәҗ. Альд болвчн әмтнлә инәһәд-шуугад йовхла, махмуд-цогц зовснчн медгдхш. Һанцхарн иигәд чон кевтә кевтнә гидг, бичә хөөннь үзгдтхә гих юмн бәәҗ. Олн улс дунд бәәһә бәәтл, кү эс үзнә гидг. Хоорндан инәлдәд-наадлдад, намаг әмн уга, сег тулсн бахн мет санцхана». Нег асхн болсн йовдл энүнә седкләс һархш.

Левониха асхн хотынь белдчкәд, гертк күүкдән хәләхәр селә орад хәрҗ оддг бәәсмн. Арднь, трактористнр белн хотан эврән кеҗ ууцхадг билә. Асхн Костя тракторасн ирәд, һар-нүүрән уһатл, бригадын әмтн стол эргәд суучкад, хотан ууҗацхана.

Хотан ууһад дуусчкад: — Шарик! Бобик!— гиһәд, хойр нохан кичг дуудад, хот кеһәд өгчкәд, тер хойран наад бәрәд дөглдҗәһәд, сег дор одҗ унтцхахар йовлдҗ одцхав. «Асхнднь халун деернь хәәс эс уһачкхла, наалдсн хусмнь өрүнднь кесгтән һарч өгхш. Дәкәд хотын үлдлин үнрәр, һазр деер бәәх зуухд углчксн хәәснә бүркәсинь унһачкад, дотрнь нохас орҗ одад бәәнә»— гиһәд, Левониха ярдад бәәхләнь, көвүд өр өвдәд, селгәдәр хәәс уһацхадг билә.

Тегәд Костяг нүр-һаран уһаһад иртлнь, хуучрад, ширнь унад бәәсн цергә котелокд хотынь кеһәд, стол деер үлдәчкҗ. «Нохан кичгүдиг

240