Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

ЭМНГ ҺАЗР ОЛЗЛЛҺН

Маңнадан төөлтә, өмн хойр көлнь булг цаһан орловск тохмта хар аҗрһ җолаһинь чаңһах дутм улм гүүдлән немҗ өгнә.

Гиигн, нәрхн улта, эвтәкн цан деер, бураһар гүрәд кесн гүн коробкар дүүрң җөөлкн, хоһн өвснд Адуч, Сакл болн Матрена Семеновна һурвн сууцхана. Цасн хәәләд уга болвчн, үд кецәһәд ирхлә, цасн дорагшан суугдад, нигтрәд бәәнә.

Хаалһин цасн толвңтад, һазрин хар көрсн илдәд, көлгнд йовхд күнд болад, хаҗуһар һарһсн мөр үзгднә.

Эндр, арвн хойр часла (Глотовск МТС-т селәнә эдл-ахун нүүрлгч улсин хург болхмн. «Победа» колхозас эн хургт арвн дөрвн күн: трактористнр, саальчнр, һахачнр болн нань чигн сән көдлдг улс одхмн. Наадк хургт одх улснь бас салу көлгдәр һурвад-дөрвәдәр һарцхав.

Адуч өрүн эрт мөрән зүүһәд, Саклиг суулһад, зууран Матрена Семеновнаг гертәснь дахулҗ авла.

Зөвәр ууҗмд һарчкад, Сакл яһҗ хөөч болсан келв:

—Маниг ирсн хавр тиигхд ахлач бәәсн Тарасов нанд келҗәнә:

—Сакл, та хөөнд ортн.

—Көк теңгсин көвәд өсләв, нааран һартлан заһсч биләв, малын ард йовҗ үзәд угав,— гиһәд, би зөвән өгчәхшив.

—Кениг хөөнд тәвтхә гиҗәнәт, бичкн күүкдт даалһҗ болшго гиһәд,

сурад-эрәд бәәтлнь, зөвән өгәд, хөөнд орсм тер. Мана хальмг тег, теңгс мет эң зах уга өргн.— Сакл хаҗудк хойртан медүләд келҗәхмб, аль эврәннь тоолвран бийдән соңсхҗ бәәхмб — цааранднь келв: — Хальмг таңһч дорд бийәснь деед бий күртлнь долан зун дууна, өмн үзгәс ар үзг күртлнь долан зун дууна. Тегәд, деед бийдк райодтнь мал өскнә. Мана теңгсин көвәд бәәсн райодтнь болхла, заһс аңнна. Би, экин геснәс һарснасн нааран тер һазрасн холд һарч үзәд уга биләв.

Тер хавр цасн хәәлснә хөөн хөөдән һарһад хуучн буурлда шарлҗс мөлҗүлҗ йовлав. Экләд һазр хаһлҗасн цаг билә. Генткн кеер делләд урһсн моддт күрәд, хөөдән хәрүлҗ йовхнь, өмнм шавшсн көк ноһан

191

урһҗана. Хәрүлҗ йовсн хөөдм көк ноһа үзчкәд гүүлдв. Ода бийнь, келхд ичкевт!— Сакл хавтхасн хар түңгрцгтә тәмкән авад, һанздан нерәд, һал орулв.

—Хөөдм зууньрҗ одцхав. Эврән нег хүүрәвцр довун олҗ авад, көлән амраһад суувв. Кесг җил теңгст уснас һарлго йова йовҗ, көгшрәд ирхлә, ясн шарклад авч одн гиһәд бәәнә.

Тегәд сууһа суутл, колхоз талас нег мөртә күн довтлад аашна. Тер күн Шестаков Николай бәәҗ.

—Ю кеҗәхмч, көгшн зүүлмр?—гиҗәнә Николай.

—Би яһҗ, хөөдән хәрүлҗәнәв.

—Тәрә яһад идүлҗәхмч, хортн!— болад, мөрәрн нам дәврүлн алдад, һартан йовсн шилврәрн хүрүлв.

—Би ноһа идүлҗәнәв,— гихләм.

—Көгшн һәрг, зөрц орулҗч!— болад, улм һаньдглад, мөрәрн хөөдим көөһәд, идҗәсн һазраснь һарһчкад, колхоз орҗ одв.

«Оңдан малд идүлхәр бәәдгчн»— гиҗ санад, тарҗ одсн хөөдән хураһад, баглад йовнав.

Дарунь колхоз талас һурвн мөртә күн күрч ирв: тедн намаг хойр гектар тәрә хөөдт идүлҗ гиһәд, акт кеһәд, зарһд өгх болад йовҗ одцхав.

Тиигн гихнь, тернь намрар тәрсн хар һуйрин буудя бәәҗ. Буудя гиҗ кен медлә! Намаг һанцхн Тарасов иткв, наадкснь зөрц хөд орулв гиҗ тоолцхав.

—Терүгитн сонсчкад, мини бийм таниг зөрц тиигҗ гиҗ сандг биләв,— болад, хаҗуһас Матрена Семеновна һочкнҗ инәв: — Урһасн буудя ноһан өвсн хойриг йилһҗ меддго бөдүн күн бәәх гиҗ, кен медлә!

—Йир гиһич! Ода терүнә тускар келхд ичкевт. Тер ичкевттә эндүм

хөөннь тоола йовтлм, оңдан тоолвр орулв. Минь эн мана һанцхн бригадт зурһан зун гектар мал идшлдг һазр болн өвс хадлһна һазр бәәнә. Эн һазрмуд наадк буудя тәрдг һазрла әдл бишв. Тиим болхла, эн һазрмуд хаһлна гидгнь чик!— гиҗ Сакл келв.

Тиигҗ Саклиг келхлә, Адучин сананд иим юмн орв. МТС-әс һарад, эн колхозд ирсн дарунь, Сакл иигҗ келлә: —Мана һанцхн бригадт зурһан зу шаху гектар мал идшлүлх болн өвс хадх һазр бәәнә. Тер һазрасн икәр тәвхлә, һурвхн-дөрвхн центнер өвс гектараснь авнавидн. Тер төләдән үвлднь малын хот күрлго, зуг ад, зудла харһнавидн. Кемрҗән тер һазрт

192

буудя тәрхлә, адгтан гектарин арвад центнер буудя, долан-нәәмн центнер солом һарх биший. Алькнь манд олзта? Буудя тәрснь олзтаһинь цуг меднә. Зуг медсән ах йоснд күргҗ келцхәхш.

Хөөннь, КПСС-ин ЦК-н сентябрьск Пленумин шиидвр һархд болсн колхозин хургт Сакл бас эн төрин тускар босҗ келлә. «Акад юмб? Эн сурһуль-эрдм уга өвгнә седвәр эмнг болн эмнгшсн һазрмуд олзлхин тускар партин һарһсн шиидврлә ирлцңгү. Мана орн-нутгт Саклла әдл кедү тиим тоолврта улс бәәнә. Теднә седклинь медҗ дигтә цаглань иим ик шиидвр авна гидг бас күңкл ухан. Һанцхн мана колхозд һурвн миңһн тиим һазр бәәнә. Тиигхлә Сиврт, Казахстанд кедү сай эмнг һазр бәәдг болх? Терүнәс кедү сай буудя авгдх»— гиҗ Адуч дотран байрлв. Адучин тоолвриг медсн кевтә Матрена Семеновна келв:

— Дән чиләд, йисн җил болҗ йовна, бидн ода бийнь гесән цадтл өдмг идәд угавидн. Юңгад гихлә колхозмудас һарсн урһциг гиҗгәрнь дарҗаһад сәвүрдәд авч одхас биш, нань ю кев? Үкриг хот угаһар сааһад бәәхлә, үсн биш, эврән үкҗ одхнь кенд болвчн медгдхмн.

Ода эн шин һарсн йосар мана һардачнр сәәнәр көдлхлә, хойрхн, негхн җиләс колхозмуд ясрҗ одх билә,— гиҗ Матрена Семеновна ицв.

—МТС-ин директор Светлов хург ирҗ кехдән ода хойр җиләс мана саальчнр, туһлчнр, һахачнр цуһар һартан часта, крепдешин хувцта йовцхах гиҗ келсиг соңссн угавч,— болҗ, Сакл хаҗуһаснь орлцв.

—Соңсдгинь соңслав. Зуг нүдәрн үзәд, һарарн бәрх кергтә.

—Матрена Семеновна, энҗл нүдәрн үзәд, һарарн бәрхт! Үзҗәнт— гиһәд, Адуч шилвриннь ишәр МТС-ин үвлзң тал заав. Глотовск МТС-ин үвлзң Глотов селәнә ар захд, ик өндр толһа деер зогсҗана. Тагәд МТС ик холас үзгднә. Эдн мөрнә хатрллһар өөрдәд күрч ирсн бәәҗ. МТС-ин ард бийдк тиньгр һазрт, ик ноолданд орн гиҗәх танкс мет шин трактормуд күрилдәд, зергләд зогсчкҗ. Шинҗлхлә, һуч-дөч шаху машид зогсҗана.

—Намаг дөчн хойрдгч җилин чилгчәр Саратовин госпиталяс эдгәд хәрү цергт ирхлә, Иҗл һолын наад амнднь кесг миңһн танкс, катюшмуд болн оңдан машид иигәд күриһәд зогсчксн бәәҗ,— гиҗ, Адуч ардан суусн улст эргҗ келв.— Маниг ирәд хойр хонхла, Иҗл һол-деер болсн ик дәәллдлһн эклснь тер. Тиим түрү-зүдү цагт мана парть болн орн-нутг чидлән әрвллго хортна өмнәс дәврәд хамх цоксн бишв. Өдгә цагт селәнә эдл-ахуг өөдлүлхин кергт ямаран күчтә техник бел кечкҗ! Терүнәсн даву

193

кедү өргн седклтә, халун зүрктә, зөрмг болн шамдһа баһчуд манд нөкд болхар ирҗ йовхинь үзҗәнт?—гиһәд, МТС-ин конторин өмн бийд, зәрмнь һартан гармоньта, зәрмнь гитарта, олн зүсн хувцта баһчуд хурад зогсҗаснур Адуч заав.

МТС-ин конторин өмн зогсҗасн мөрдин өөр Адуч эврәннь мөрән зогсав.

Хург бүрүлин гегән тасрҗ йовхла, чилв. Хургт Глотовск МТС-т ордг тавн колхозин нүүрлгч көдләчнр болн һардачнр ирцхәҗ. Шин һарсн партин шиидвриг яһҗ күцәхин тускар МТС-ин директор Светлов доклад кев.

—Һанцхн мана МТС-т дөчн шин машид ирв. Дөң-нөкд болхар зун баһчуд ирв. Баһчудын ирлһн ода бийнь чиләд уга. Шин ирсн баһчудас тракторн отрядмуд бүрдәҗәнәвидн. Колхозин һардачнрас сурҗахм, эдниг сәәнәр тосҗ, хот-хоолар, бәәх бәәрәр тетктн,— гиҗ директор үгән чиләв.

—Чидлән нөөхн угавидн! Ирхитн эрҗәнәвидн, күндтә баһчуд!— болҗ Шестаков келв.

Хургт бәәсн әмтн байрта-бахта тарцхав. Адуч хургас һархла, мөрнь ормдан уга. Алдрад гүүҗ одсн болх гиһәд, МТС эргүләд хәләхлә, альдчн үзгдхш. Тер хоорнд селән талас үкн хурдарн нег мөрн цан гүүлгәд аашна. Өөрдәд ирхләнь, хәләхлә, Адучин мөрн цан. Мөр уйдг модн күртл гүүлгҗ ирчкәд, генткн аминь шуулм чигәһәр татад зогсахар седв, хурдар йовчксн мөрн зогсҗ чадл уга, чиргүләрн ирәд, бахн цокв.

—Зогс, элмр! Костя ирчкв!—гиһәд, мөрндән хәәкрн җолаһан һазрт

хайчкн, өргн далдасн хар теңгсч хувцта, толһа нүцкн, арваһад шиимгрҗ одсн атхр шар үстә, бөк ноолддг күүнә сүртә күн бууһад ирв.

—Эзнәснь зөв угаһар мөр юңгад аввт?— гиҗ Адучин уурнь күрч

сурв.

—Эзнь кемб?— болад, цаадкнь нудрман атхад өөрдв.

—Бив. Кен танд зөв өгв?

—Энүнә келҗәх үгинь! Лавк тал йовһар одх бәәсмб? Мөрнчн колхозин эсий?

—Колхозин.

—Тиигхлә, би бас маңһдур колхозин болн гиҗәнәв. Медҗәнч?— көвүн өөрдәд, Адучин чирәһүр күрч ирв.

194

—Колхозд одсн цагтан мөрәр йовад бәәхт. Ода деерән мөрн мини һарт. Би дааҗанав.

—Келән тат! Эс гиҗ дорчн билцлчкхв!— болад, тер хавтхасн шилтә әрк шүүрч авад хүрүлхләнь, Адуч шамдһаһар һариннь баһлцгас атхн мошкад, гедргән унһав. Көрә һазр деер күб гиһәд тусв. Тер кевтән эн хойрин хоорнд эрс болад әмтн зогсв. Босҗ ирн, бузр-азр келәд, әмт әрәд хайчкад, дәкн аашна. Адучиг зулад йов гиҗ цуһар эрцхәв.

Эн эмнг һазр олзллһнд ирсн улсин цуһараһинь москвичнр гилдцхәнә. Эдниг аля-азд гиҗ олн зүсн зәңг һарна. Тегәд Адучиг таньдг улснь хөрцхәв. Хойрдад әмт әрчкәд, одакиг күрч ирхләнь, Адуч шамдһа кевәр дәкн баһлцгаснь шүүрч авад мошкн, әмтнәс салһад, нег цөөкн ишкм йовчкад:

—Хөөннь иим йовдл бичә һарһ! Көлг авхларн, эзнәснь сурх кергтә.

Ода хәр!— агроном һаринь сулдхчкад, хәрү адһм угаһар эргәд мөрнүрн һарв. Тернь ардаснь хәләһәд зогсҗаһад, адһҗ МТС-ин конторур гүүһәд орҗ одв. Энүг үзсн Светлов, әмтн заагас Адучиг тосҗ ирв: — Манаһур одҗ хот уухмн!

Адучд Светловла харһх онц керг билә, тегәд хоюрн цан деер сууһад, ормаснь мөрән көндәв.

—Эднчн көдләчнр биш, деермчнр бәәҗ!— гиҗ Адуч келв.

—Адуч! Эднчн Комсомольск, Магнитогорск, Волго-Дона канал тосхсн улсла нег аацта улс! Болв һарин тавн хурһн әдл болдго, тер мет өрк-бүл дотрк улс чигн әдл биш. Ода деерән кедг көдлмш уга болхла, яахан медҗәцхәхш. Көдлсн цагтнь үзхч!

—Болв одак хаалһин аагас ирсн деермчиг мана колхозур бичә тәв!

—Дигтә тана колхозур йовулхар бәәнәв. Би экнәс авн та хойрин бәәдл үзүв. Талдан күүнлә ноолдсн болхла, би хөрх биләв. Зуг чамаг бийән өгшгоһичн медәд, сүл күртл күләвв. Миниһәр болхла, терчнь ода чамд хальдшго. Дигтә чи терүг сурһад кү кех зөвтәч!

***

— Адуч Очирович, негдгч бригад орҗахла, конторур дәврәд, одак ирсн улсас, нег кү авад һар,— гиҗ конюшнә хаҗуһар хәрҗ йовсн ахлач мөрән зүүҗәсн агрономд келв.

195

МТС-т болсн нүүрләчнрин хургин хөөн тав хонад, тракторин отрядмудыг колхозмудур хуваҗ йовулв. «Победа» колхозд ирсн москвичнрәс тавн шин ДТ тракторта, хойр хуучн төгәтә тракторта отряд бүрдв. Эн отрядын трактористнр бүклдән гишң москвичнр билә. Хуучн трактористнрәс Лиҗин Һәрә Медведев Виктор хойр орв. Ахлач агроном хойр МТС-ин директорла күүндәд, Медведев Викториг бригадирт батлулв. Энҗл хавр урдк җилмүдәр болхла, оратҗ ирв. Тегәд арвн хонгин туршар москвичнр трактормудтаһан көдлмш уга, селән деер бәәв. Өрүн эрт һурвн дуунад бәәсн бригадур трактормудтаһан һарч одцхала.

Адуч мөрән зүүчкәд, конторин өмн ирхлә, одак МТС-ин һаза таньлддг хуучн нәәҗ, Костя бәәҗ.

—Костя, чи бригад орхар бәәнчи?— гиҗ, Адуч тергн деерәсн цааран хәләһәд зогсҗасн көвүг дуудв.

—Кемрҗән нанас оңдан күн уга болхла, би чигн йовхгов,— болад, көвүн адһм угаһар тергнүрн ирв. Селәнәс һартл тедн хоорндан ду һарсн уга.

—Өрүнә теднләрн хамдан яһҗ эс йовсмчи?

—Эрт босҗ чаддгов.

—Эк-эцкчн өөрчн бәәхш, ода эрт босдг дасх кергтә, эс гиҗ ичкевт

болх!

—Негдвәр болхла, ичрин ормд оңдан юмн урһла; хойрдвар, намаг сурһдг күн ода бийнь һарад угаһинь соңсад угавчи?

—Альдас иим әср үгмүд дассмчи?.. Но-но!— гиһәд, хаалһин хаҗуһар

хүүрә һазр хәәһәд эргҗ йовсн мөрән җолаһинь көндәһәд, Костюр нурһан өгәд, буру хәләҗ суув.

—Кергтәй? Би чамд терүнәс даву үг зааҗ өгсүв. Орс келн угатя биш!

—Тер тустан мел чик келҗәнәч! Алдр орс келнә чигә өнр-өргн, байн келн нарт делкә деер уга. Орс келн — Пушкинә, Чернышевскин, Белинскин болн Горькин келн. Алдр орс келәр Ленин Советск правительствин түрүн декрет бичсмн. Чамаг тиим чинртә келән бузрдтха гиһәд эцкчнь революц кеһәд, Төрскнәннь төлә толһаһан тәвсн уга болх!

—Бийдм үг бичә за! Политик соңсн гиҗ хойр чикм цәәһәд бәәсн күмб! Тана мораль деертн нульмлав!—гиһәд, шүдн заагурн чирдәд нульмв.

—Мууһар соңссн болҗанач!.. Но, но!—Адуч мөрән адһаҗ өгв.

196

Хоюрн буру хандад, зөвәр тагчг йовцхав.

— Мини эцк революционер бәәсинь альдас меднәч?— гиҗ, Костя соньмсҗ сурв.

«Медҗәхшив гиҗ болшго. Меднәв гихлә, альдас медсән келхв?» — гиҗ дотран Адуч санв.

—Күүнә эс меддг юмн һазр деер уга, Константин Васильевич!— болҗ цаг шүүхәр, күүндврин чилгчиг Адуч хооран саав.

—Чи нанар наад бәрхәр бәәнчи?— Костя үкс мошкрҗ өкәһәд, Адучин нүд хәләв.

—Күүһәр наад бәрҗ үзәд угав,— гиҗ төвшүнәр нүдинь зөрлцҗ хәләв. Костя хәрү ормдан буру хәләҗ суув.

Константин Васильевич гиҗ кен энүг наадлад болвчн дуудсн болхв.

Цааснд эцкин нерн бичәтә болхас биш, бийинь күн эцкин нерәр дуудх гиҗ Костя кезәдчн сандго билә. Эцкән Костя әрә меднә. Тернь сән зүүдн мет хая-хая тольс гиһәд, бичкндән геснь өлсәд, уух хот, унтх һазр хәәһәд йовсн сананднь ордг бәәсмн. Нам нанд эцк бәәсмби, аль угай гиҗ зәрмдән сандг билә. Эн алмацдг ухаг, түүрмд бәәсн хулхачнрин эзн, Ирвсг гидг нертә көгшн хулхач, Костяла лагерьт харһад, эврәннь гөлмдән оралдулҗ авхдан энүнә седклд, болдар бохчҗ, бичкн, генн зүркинь тахлсмн.

...Зурһан наста Костя эк-эцк хойртаһан Ленинградт бәәдг билә. Яһсн сәәхн цаг бәәсмб тер! Костя өдрт хойр дәкҗ эцкиннь гилвксн, күн хәләхлә, чирә үзгдм, чилм хар машиһәр йовдг билә. Эцкнь өрүн көдлмштән одхларн, суулһҗ авад, зууран бичкн күүкдин садт буулһчкад, асхнднь хәрхләрн, бас дәврҗ авдг билә. Зәрмдән асхнднь эцкнь хургт орх болхла, экнь ирҗ авдг билә.

Долан хонгин сән өдр бичкн Костяд йир таасгддг билә.

Эцкинь, хамдан көдлдг әмтн болхла, Василий Иннокентьевич гиҗ келцхәдг билә, олн зүсн төмрәр, модар йосн моторта самолет, эврән йовдг оңһц кеһәд наадулдг билә. Зуг теднь, күн деернь сууҗ болшго, бичкн болдмн.

Намрин нег өдр Костян уханас кезәд чигн төөнрәд һархш. Тер өрүн эн урдкасн эрт босла. Юңгад гихлә эцкнь асхн оратҗ ирчкәд, өрүндән балһсна захд модн дунд одҗ сән өдрән өңгрәхмн гиҗ, эцкнь келлә.

— Би бас! Би бас!—гиһәд, Костя байрлад одв.— Чи бас йовхч, зуг

197

удан унтҗ одвзач!— гиҗ эцкнь көвүһән теврәд авчкад келв.

— Удан унтшгов,— гиҗ эцкдән үгән өглә.

Костяг босад, хувцан өмсәд белн болтл, эцклә көдлдг һурвн күн күрч ирв. Эн һурвиг Костя таньна. Эдн эцкиннь үүрмүд.

Чилм хар машин һоллгч өргн проспектәр гүүһәд, кесг тагтс һатлад, балһсна һатц бәәсн нигт харһа моддур орад күрәд ирв. Нег нәрхн һолын амнд машиһән зогсаһад бууцхав. Костян эцклә ирсн залус машин дотрас гөлм һарһад, хувцан тәәлчкәд, уснд орцхав. Экнь Костяг хувцинь тәәләд, усна көвәд өөмүлв. Тер хоорнд залус усн дотрас гөлмән татад, бичкн суулһар дүүрң заһс авч ирв. Экнь шоферта хоюрн һал шатаһад, заһсан чанв. Буслсн заһсан һарһчкад, шофер машин дотрас әрк авч ирв. Экнь, түңгрцгәс колбаса, сыр һарһҗ керчәд, һазрт делгчксн цаасн деер тәвәд бәәнә.

Дарунь залус хойр-һурвн чиркән харһулад, әркән уучкцхав.

—Чи, Василий Иннокентьевич, өцклдүр асхн дегәд давулчквч!— гиҗ нег үүрнь келв.

—Би яһад давулх биләв? Банников Сергей олн-әмтнә хортн гисиг, би

кезәдчн иткшгов. Сергей ик цевр күн. Ленинлә хамдан көдлҗ йовла. Кедү дәкҗ хаана түүрмд хатсн болхв тер! Тиим күүг хортн гидви?

—Тер бийнь дегд модьрунар келвч! Терүг хортн биш гиһәд, эврәннь толһаһан тәвҗ өгнәв гиҗ күн келдви?— болад, бас негнь хаҗуһаснь орлцв.

—Би эс келхлә, кен келхмб? Граҗданск дәәнә экнәс авн сүл күртлнь

хамдан йоввидн. Дәкәд Донбассин хамхрсн шахтс босхсн, Магнитогорск, нань чигн кедү ик даалһврта көдлмш күцәв тер! Аш сүүлднь — хортн! Кен иткхмб? Би иткшгов! Банников Сергейәс көлтә би, Рвачев Вася, тадн дунд эндр суунав. Экн түрүн тер бидн хойр империалистическ дәәнлә, окоп дотр таньлдлавидн. Дәкәд намаг биш, кедү кү чик хаалһднь орулсн болхв тер!

—Вася, Вася, эн келәрн эврән үүллә эс харһхла, сән!— гиҗ гергнь гүүнәр саналдчкад, хаҗуһаснь келв.

—Ефросинья Ивановна, адгтан та Василий Иннокентьевичиг хөрҗ бәәтн. Өцклдүр хургт энүнәсн давуһар келв,— болҗ тагчг суусн һурвдгч

198

залунь келв.

—Фрося, бичә юмнас ә! Болцхаҗ, залус, дәкҗ энүнә тускар күүндхмн биш. Бидн амрхар эс ирлүвидн?

—Ду дуулцхай,— гиһәд, Василий Иннокентьевич сарул хооларн

экләд дуулв. Хаҗудкснь бас дахҗ дуулцхав... Җирһлин эн тасрха Костин бичкн зүркнд тииз мет тодрхаһар хадата. Хөөннь кедү дәкҗ чееҗдән тодлсн болхв! Зәрмдән мел эн кевтән зүүднд ордмн. Цааранднь...

Цааранднь һашута, һундлта цагмуд! Арһта болхла, Костя мартчкх седклтә. Зуг мартҗ болхий!

...Тер асхн цуһар тиньгр, серглң герүрн ирцхәв.

Шууганас Костя серхлә, хоран тал дунд стул деер эцкнь сууна, таньдго улс гер дотркиг хутхчад, көл-көдлгәд бәәцхәнә. Дарунь эцкиг тууһад авч одв. Арднь экнь көвүһән теврчкәд, ууляд сууна.

—Папаг яһад авч одв?

—Мана папа маңһдур ирх, эндүрәд авч йовна,— гиҗ уульн бәәҗ,

экнь көвүндән келв. Зуг маңһдуртнь чигн, нөкәдүртнь чигн эцкнь ирсн уга. Удлго экнь хувц-хунран баглад, көвүһән суулһҗ авад, поездәр Киевин өөр бәәдг селәнүр һарад йовб.

—Бидн альдаран одхмби?— гиҗ Костя сурв.

—Ээҗүрн,— болҗ экнь хәрү өгв.

Ээҗнь, Оксана — Ефросинья Ивановнан эк билә. Өвгнь эртәр өңгрсн, һанцхн күүкән өскәд, эмчин сурһуль чиләлһв. Сурһулян чиләчкәд, оңдан һазрт көдлҗ йовад, Василий Иннокентьевичлә таньлдад, өрк-бүл болсмн. Һанцхн күүкнь холд бәәвчн экән хайлго, эдл-уушинь тасрхан уга илгәдг билә. Ик балһснас зулад, эврәннь шавр гертән бәәсмн. Зуг зәрмдән һанцардҗанав, зе көвүһим авч ир гиһәд, зәңг өгхләнь, эндәснь Костяг наһц экднь үзүлхәр авад һардг билә. Һанцхн күүкнәсн һарсн зе көвүһән, арһта болхла, эк-эцк хойраснь салһад, бийнь асрхар седдг билә. Болв эк-эцкнь зөв өгдго бәәсмн.

Күргән үүллә харһсинь соңсчкад, эмгн эрк биш ирҗ энд бәәцхәтн гиҗ бичв. Ефросинья Ивановнад цааранднь Ленинградт бәәхд күчр болв. Балһснд ик нертә заводын директор бәәсн Василий Рвачевиг кесгнь таньдг билә. «Эн одак Рвачевин гергн»— гиһәд, кесгнь хоорндан, зәрмдән лавкд, эс гиҗ паркд харһхларн, хурһарн заацхадг билә. Зәрмнь

199

өр өвдәд келцхәдмн. Зәрмнь хортн гиһәд дурго болдмн. Тегәд Ефросинья Ивановна экүрн һарч ирсн болдг.

Бичкн Костяг өкәрләд, элкндән шахад, эрклүлдг эцкнь уга болхас биш, селәнд бәәснь таасгдв. Зуг экнь оньдин гейүрәд, күүнә нүд гердҗәһәд, нульмсан арчад оркхлань, бичкн Костяд му болдг билә.

Җилмүд давад бәәв. Костя школд орад, дөрвдгч класс чиләв. Дән...

Әмтн сана авх хоорнд, Костин бәәсн селәнд ноһан хувцта, һуңнҗ хамрарн келдг, хуцсн нохан дуута күүнә һазрин салдсмуд ирцхәв.

Экнь, өрүн Костяг босн гихнь, уга бәәҗ. Ээҗин хойр нүднь улан, уульсн бәәдлтә. «Мама яһла?» — гиҗ сурхла.— «Гиичд одла»— гиҗ хәрү өгв. Болв намр давад, үвл ирв, зуг экнь гиичәсн ирхш.

Нег асхн гер дотр ниргсн шууганас Костя өсрәд серв. һурвн немш, селәнә старост Микола өвгн... Гер негҗҗәнә.

— Күүкнчн альд бәәнә? Партизанмуд альд бәәнә?—гиһәд ээҗиг гүвдәд бәәнә. Костя орн деерәсн босад, ээҗән харсхар седхләнь, гиҗгәснь авад шивчкв.

Терүнә хөөн ээҗнь гемнәд, өңгрҗ одв. Гертән һанцхарн үлдсн Костяг нег асхн таньдго залу ирәд, мамадчнь күргнәв гиһәд, көтләд һарв. Хоша бәәсн селәнд авч ирәд, экән иртл энүнд бәәхмч гиҗ үлдәв. Энүнд күн үг эс келвчн, Костя эврәннь зүркәр экнь альд бәәхинь кирцҗ меднә. Тегәд, экнь залу улсла әдл партизан болснднь байрлҗ-бахтдг билә. Экән нег ирсн цагтнь дахулад йов гихәр седлә. Яһвчн көвүн таньдго күүнә герт үлдшгоһар седв. Бийләрн әдл көвүд партизанск отрядмудт бас бәәнә гиҗ Костя сонсдг билә.

Нег асхн унтҗ кевтсн Костяг экнь серүлв. Кесг сард үзәд уга экән теврәд авчкв. Экнь нүдн, амн, хамр угаһинь үмсв.

—Үр Рвачева, йовх цаг болҗ одв,— гиҗ, һазаһас орҗ ирсн күн зөвәр шүрүһәр зәңглв.

—Би бас чамаг дахҗ йовнав,— гиһәд, Костя босхар седв.

—Уга, кевт! Ода чамаг дахулҗ йовҗ чадшговидн,— гиҗ экнь

көвүһән хөрв.

—Би үлдшгов!..

—Чи пионерлмч, Костя! Бидн ода чамаг дахулҗ чадшговидн,— гиҗ экнь көвүһән эвлв.

—Дәкәд ирхләрн, чамаг дахулнавидн. Ода унт, бичкн көвүн,— болҗ

200