Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

үзләв,— болҗ Һәрә зәңглв.

Эн зәңг Адучиг йир икәр байрлулв. Эврән бийнь күрч чадшго болвчн, эңкр үүрмүднь арднь энүнә тәрсн эрднь-ишд оньган өгч хәләһәд, хорта өвснәснь хөөһүлснь медгдҗәнә.

Энүг соңссн Адучин байр, хойр час хооран газетд умшгдсн бийиннь туск му зәңгиг дарҗ, зүркинь бүләлҗ, седклиннь тав хаңһав.

Болв кедү сән зәңг күүнәс сонсвчн, эврәннь нүдәрн үзҗ, һарарн бәрх дурн күрнә. Адуч эврән одҗ, эрднь-иш яһҗ һарчахинь хәләх дурнь күрв. Зуг энүг больницәс ода бийнь нег сарас нааһур тәвдг бәәдл уга.

—Эврән нег күрәд хәләсн болхнь,— гиҗ, Адуч гүүнәр саналдҗ, хаҗудкстан соңсхв.

—Ода мана көлгнд сууһад йовтн, асхн күртл хәрү авч ирҗ болҗана,— гиҗ шамдһа Таня селвгән өгв.

—Ода йовҗ болшго. Больницин хувцта, тадн дунд йовхла, адта күн гиҗ медәд, донта улс бәәдг больницд орулчкх. Дәкәд эндр ора болҗ одв. Терүнә орчд, эн сән өдрлә өрүһәр күрәд иртн. Би таниг дахад йовчкад, асхлад, күргүләд күрч ирхв. Сән өдрт эмчнр ирцхәхш. Зуг ирсн цагтан, Федор Васильевичинүр дәврәд, мини хувц авад иртн,— гиҗ Адуч үүрмүдәсн сурв.

—Сән. Ода һурв хонад сән өдр. Ахлач юмнд эс одхла, «Победынь»

сурнавидн,— гиҗ Виктор келв.

—Машин керг уга. Мини мөр зүүһәд иртн. Хол һазр биш, мөрн тергәрчн күрч болх.

—Көлгн олдх. Ирнәвидн. Таня, одак альд бәәнә?—гиҗ Виктор күүкнүр хәләв.

—Эн бәәнә,— болад, Таня ик түңгрцгәр дүүрң хот һарһад өгв.—

Мана бригадын нерн деерәс.

—Ханҗанав. Нанд хот дала. Ирсн болһнь авч ирцхәнә. Урҗ өдр Светловихн ирлә, өцклдүр Молчанова Варя ирлә. Нам хот дүрдг зә уга,— гиҗ, Адуч авч ирсн хотынь авшгоһар седв.

—Таниг эс авхлатн, би хәрхшив. Наадад өрүн така хәәкрлһнлә босҗ

хот белдсн биш. Адгтан мини кесн бөрг идәд хәләтн,— болҗ, Таня түңгрцгәс дөрвн бөрг авч, һартан бәрҗәсн газетдән цуглв.

—Бас автн!—Таня түңгрцгән Адучур улм өөрдүлв.

—Күн седкләрн өгсн хөөн байрлх кергтә. Тиигхлә, цуһарадтн йир

221

икәр ханҗанав. Зуг Костян тускар мини келсиг бичә мартцхатн. Терүг бичә һазалад, өшрәһәд бәәцхәтн!— гиҗ, Адуч салх деерән цуһараннь һаринь атхҗ келв.

Баһчуд шууглдад, больницин гер эргәд һарч одцхав. Арднь Адуч кесгтән теднә ду чиңнәд зогсв. «Минь иим сонр цаһан седклтә, ямаран чигн зовлңгас гетлгҗ чадх үүрмүдиннь дунд бәәх нанд, газетд бичәтә бәәсн мана эшелонд эн кү суулһдг зә уга гиснәс әәх зөв бәәхий? Уга! Эднләрн альдаран одвчн әәшгов!»—гиҗ Адуч санв.

***

Олуйск тег эн цагт йир сәәхн. Балһсна өмнк Олуй һол деерк модн тагтар барун өмн үзгшән һархла, «Победа» колхозин һазрмуд.

Энҗл күртл эн хаалһин хойр амар эмнг һазр билә. Эн һазрт, хальмг өвгнә өргндк сахл мет таҗрха, энд-тенд шовалдсн нәрхн көлтә цаһан өвсн, арҗанц урднь урһдг билә.

Ода болхла, күүнә белкүсцә көкрсн цаһан һуйрин буудя әрә үләсн салькнд толһаһарн нәәхлҗ, хоорндан шимлдҗ нег-негән үмслдцхәнә. Тәрән дотрк нәрхн хаалһар йовсн «Победа» машин, Иҗл һолын дольгаг керчәд гүүҗ йовх хурдн катер болҗ медгднә. Хойр өдр орсн хур өцклдүр зогсад, эндр өрүнәс авн салькн уга, тогтун нарта өдр болҗана. Эн сәәхн, седкл авлсн өргн теегәр йовхдан кен эс дурта болх?

Медведев Адучд өгсн амн үгән күцәҗ, ахлачин «Победа» машиһәр больницүр эндр өрүн ирв.

Адуч үкс босад, хувцан сольҗ өмсәд, больницин хувциг дер доран дүрчкәд, адһҗ машин деер суув.

Машин йовх хаалһин хойр талаһар шавшҗ үрһсн тәрә үзҗ, өвгн тег мет седклнь талваҗ байрлв. «Энҗл эн һазрмудт, Сиврт урднь үзгдәд уга, чүүхлтсн шар буудяс урһхмн»— гиҗ агроном нүдәрн шинҗлв. Иим сәәхн бәәдлд кезә ирҗ күүнә бах ханхв. Адуч эврәннь җирһлин туршарт эн нәәхләд шавшҗах тәрән дундас, тәрәд урһаһад авсн баһчуд дундас негчн әмсхлд салх седкл уга. Зуг зеткрин үүләр больницд орад му болҗана! Гем уга, удлго эдгәд һархларн, дәкн тедн дундан.

«Эврәннь һарарн эмнг һазрин бәәдлиг ондарулсн баһчуд ю эс кеҗ чадцхах! Мана бичәчнрт эн халун зүрктә, цаһан седклтә, алтн һарта баһчудын тускар ик зузан дегтрмүд бичәд, хамгин сәәхн дууһан нерәдв

222

гиҗ килнц болшго»— гиҗ Адуч санв. «Победа» машин гүүҗ йовсн хаалһ хойр заагрв. Һоодан һарсн хаалһнь Макаров селә орна, зүн һар тал хаҗиснь колхозин негдгч бригад орна. «Победа» зүн бийдк хаалһур һарв. Адуч шавшад көкрсн эрднь-иш урдаснь зүркәрн үзсн болв. Тиим, ода өрәл дууна йовхла, үзгдхмн. Адучин зүркнь урдкаснь түргәр цокснь соңсгдв.

Өргн көк хамтхасдан сарсалһад, өңгнь нарн, салькнд хүврәд бәәсн хар һазрт батар сүүрләд, олн хорта өвснд даргдлго, өвдгәс давад, өсәд-босад ирсн эрднь-иш: «Эзмдн ирв»— гисн бәәдлтәһәр, өмнәснь инәмсглҗ байртаһар тосв.

Һазрин урһмлла күүндҗ, келсн үгинь меддг улс бәәх угаһинь кен медхв? Зуг Адуч эднә келсн үгинь медҗ, бийиннь седклән бас эднд медүлҗ чаддг билә. Ода эрднь-иш тәрсн һазрин захд ирәд, машинәсн буучкад, гипст ширлчксн барун көлән суңһҗ тәнәд, зүн өвдг деерән суучкад, шүрүн альхарн җөөлн, торһн мет көк урһмлыг илв. Хаҗуһаснь хәләсн күүнд, хол һазрт йовҗ ирәд, күүкдән таалҗах болҗ медгдхмн.

Тер ормасн босад, тедүкнд өвс түүҗәсн күүкд улсур ирв.

—Мендвт! Хойр звено көдлҗәх кевтәмт!— гиҗ Матрена Семеновна Альма хойриг үзчкәд келв.

—Мендвт!— гиҗ цаадкснь нег дууһар хәрү өгцхәв.

—Хойр звено эс көдлхлә, даңгар далн гектар эрднь-ишән хорта өвс кезә түүх билә,— болҗ, Матрена Семеновна цәәлһв.

—Дәкәд свеклын плантацд бас көдлнәвидн. Манаһар болхла, эрдньишән өвс машиһәр таслҗ болхмн. Зуг тәрсн цагтан хоорнднь заагтаһар тәрҗәх кергтә. Тиигҗ би журналд умшлав,— гиҗ хаҗуһаснь Альма орлцв.

—Иргчәс авн бидн бас машиһәр өвсинь түүдг болхвидн гиҗ танд, күүкд, амн үгән өгчәнәв! Зуг мини сургчм, энҗл өвсинь һарарн түүһәд болвчн эрднь-ишәг урһаҗ үзхмн,— гиҗ Адуч сурв.— Энҗл сәәнәр асрад, эн нег бичкн һазртан эрднь-иш урһаһад авчкхларн, иргчдән бүклднь машиһәр эд-бод кех эв-арһ олдх. Сәәнәр асрад, өвсинь түүсндтн икәр ханҗанав. Эрднь-иш ода дарг өгшго деерән һарчкҗ,— гиҗ келхләрн, больницин цунцг, аһар уга хорад кевтн гиҗ чирәнь цәәҗ одсн Адучин хойр халхднь цусн бууҗ оошкрад, хойр төгрг хар нүдднь нарна герлд һал асҗ гилвкв.

—Көлән эдгәд уга бәәтл, больницәс һарад күрч ирвт?— гиҗ Матрена

223

Семеновна сурв.

—Тәвсн болхла, үг бәәнү. Ода бийнь һурвн сардан гипсиг авч болшго гиҗ эмч келнә. Болв нег сарас үлү тенд бәәшгов. Тәвв чигн, эс тәвв чигн һарч ирнәв,— болҗ Адуч лавтаһар келв.

Адуч цуһаралань мендлҗ, машин деерән суув. Арднь күүкд улс амрхар хаалһин хаҗудк ноһан деер сууцхав.

—Эн күн лавта нег сарас үлү больницд кевтшго. Дәәнә цагт мана салдсмуд шаван күцц эдгәлго, госпиталяс орһад, дәәнүр одцхадг билә гиҗ, би дегтрт умшлав,— гиһәд, машинә тоосн талрсн хаалһур хәләҗ, Альма келв.

Адучиг Альма кесг җиләс нааран меднә. Һәрәнд болсн нәәрин хөөн Адуч энүнд деегүр саната күн болҗ медгдлә. Адучин тускар күүндвр һарх болһнд, Саңһҗ кезәдчн агрономиг му келдмн. Хөөннь тер колхозин агроном болҗ ирв. Седсән — күцәдг, бийдән болн эврәннь һарт көдлҗәсн улст некмһә-чаңһ, шулун-шудрмг, төвшүн үгтә-күүртә, кергтә цагтнь цаһан саната, түрү-зүдү, өнчн-өвүднь өр өвч седклтә Адуч Альмад таасгддг билә.

Зуг эндр гипсәр ширләтә көлән җииҗ сууһад, урһмл хәләҗәсн Адуч энүнд дегд сәәхн болҗ медгдв. Өрчднь урднь медгдәд уга: седкл бүүрлв. «Эн дурн болхий? Дурн гисн юмб? Би урднь йосндан күүнд дурлсн болхий? Уга!»

Түрүн өдрәсн авн Саңһҗд эн дурго билә. Арһ уган ачурт эврәннь хүвдән цөкрәд, эндр өдр күртл өдртнь гер-бүлин даалһвр күцәһәд, асхнднь Саңһҗин гергнь болҗ өвртнь орхларн, моһа өврлсн мет махмуднь киит урсдг бәәсмн.

—Үр-сад һарһад иҗлдхләрн, төвкнхч!— гиҗ экнь, энүг эврәнь седклән келхләнь, аатрулдмн.

Матрена Семеновнаг буудя авла гиһәд Саңһҗ бәрүлснә хөөн эн хойрин бәәдл улм эвдрҗ, эрчмнсн деесн мет әрә торад бәәв.

Гергнәннь седкл медсн залунь улм гейүрҗ, әрк уулһнь давад ирв. Эварһинь хәәҗ эвцүлх зөвтә бергнь, Цаһан, хойраннь хоорнд хов цацҗ эвдрүлхин арһ хәәдг билә.

Саңһҗ әрк ууһад, күүнә герт хонад, эс гиҗ оратҗ ирхләнь, нүдинь гердҗәһәд, Цаһан Альмад келдмн:

—Энчнь Груняһас әрк ууһад, терүнлә өврлдәд унтна.

Саңһҗд болхла:

224

—Чини гергн герән гер гилго, колхозин көдлмшәс талдан юм медхш.

—Тиигхлә, би яах биләв,— гиҗ Саңһҗ келдмн.

Үнәртнь келхд, Цаһан ик хол тоолвртаһар хован цацдг бәәсмн. Зуг энүнә зөөсн ховнь, Альман хойр чикнә хаҗуһар оддг билә. Чивхсиг эрә бәәтл, нег цагт тасрхинь Альма меднә, болв кезә тер цаг ирхинь медхш.

Урднь кедү дәкҗ Адучиг эн үзсн болхв, тер бийнь эндрәк зүс-зүркнь энүнә седкләс һархш.

—Тиигәд әмн-цогцан әрвллго, өдр сө уга көдләд йовсн бийнь мана хортн гиһәд газетд барлцхана, кишго нохас. Минь теднә һацанд эн эрдньиш урһаҗ, кен хортн, кен хортн бишинь медүлхмн. Хәләһит, тер зарм тәрсн һазринь? Мел улан шавр, энд-тенд неҗәд-хошад урһмл урһҗ. Агроном тәрҗ болшго, экнь му гиһәд бәәтл, тәрүлцхәлә. Ода зу һар гектар һазрнь үрв, юмн урһҗахш! Урһшго гиҗәсн эрднь-иш урһад, шавшад бәәнә. Кен гемтә, кен бурутаһинь шүүтхә!— гиҗ Матрена Семеновна, һазр бүтәһәд, көкрәд шавшҗах эрднь-иш зааҗ келв.

Деерәс шатаҗ өгрәһәд, халулҗасн зуни хурц нариг, делтрин дүңгә нигт хар үүлн халхлҗ, серҗңнсн сальк дуудҗ, серүн чачрарн һазр бүркв.

Үдин халунд күсдундур дуунад бәәсн культстанд күрч хотан ууҗ, үдшәхәр бәәсн күүкд улс, тер суусн ормдан, хаалһин захд, түңгрцгән уудлҗ, хотан ууцхав.

Матрена Семеновна Альма хойр цаһан кенчр түңгрцгәс такан өндгс, өдмг болн хойр шил үс һарһҗ делгсн газет деер тәвцхәв. Эн хойрин хаҗуд Груня ирҗ сууһад, бас хотан һарһҗ идв.

—Көөрк, эврән орчлңгас тату, заячасн шоодулсн күүг дәкн деерәснь көлинь хуһлна гидг. Ода яснь бүрлдәд эдгвчн, тайган хайҗ чадшго гилдцхәнә. Хөв уга көвүн бәәҗл!—гиҗ Груня өөрк хойртан соңсххар келв.

—Чи кенә тускар келҗәнәч?

—Кенә тускар келсинь медҗәхшийт? Агрономин тускар, нань кенә тускар келх биләв.

—Яһад хөв уга болҗахмб?

—Яһад хөв угаһинь меддговт? Наадад һуч һартлан гер авлго йовад йовхинь медҗәнт?

—Кен медхв, ода бийнь күүкнд дурлад уга болх, эс гиҗ күүкн бийднь дурлад уга болх.

—Тиим боллго. МТС-ин директорин гергн Зоя дурлчкад, намаг ав

225

гиһәд гүүсн бийнь авсн уга гиҗ, мана школын багш Владислав келсинь эврәннь чикәр соңслав. Зояһас даву ямаран герг олҗ авхмб? Дәкәд энүнд ирсн хөөннь Козлова Таня күзүнднь дүүҗлгдәд бәәсн бийнь керглҗәхшлм. Тиигн гихнь, учрнь оңдан бәәҗ, одахн ирҗ соңсув.— Келсн үгднь хаҗудк хойрнь оньган өгәд соньмсҗахинь медчкәд, Груня адһм угаһар, амндан өдмг үмкчкәд җаҗлв.

—Учрнь ямаран бәәҗ?

—Дәәнд йовад әмн бийәрнь сумн туссн бәәҗ. Тиим күүнлә бәәдг гергн уга болҗахгов,— гиҗ келн, хаһрҗ инәхләнь, амндк өдмгиннь хог өсрәд, Матрена Семеновнан халхд ирәд тусв. Тернь халхдан туссн өдмгин хогиг игзәрлҗ, һариннь нурһар саҗад унһачкад, Груня худлахар зәңг һарһхар бәәхинь медҗ, уурнь буслв.

—Ичр уга домбр, юңгад худл келнәч!— гиҗ дәврв.

—Нанд күн келлә, би худл гиҗ санҗахшив.

—Кен келсинь келҗ ас, эн орм деер үнн худлынь йилһлго бәәхшив!—болҗ, Матрена Семеновна уралан дәвҗ суув. Энүнә уурлсн бәәдл тернь медҗ, бийим засгла харһулх гиҗ әәхләрн, цаг невчк хооран саахар келв:

—Нанд... Нанд... Молчанова Варя келлә. Федор Адуч хойр хамдан

дәәнд йовсинь тадн медцхәнәт. Тегәд, хамдан дәәнд орад, агрономнь тиим шавла харһсн бәәҗ. Залунь гергндән келәд, гергнь нанд келлә,— Груня нүдән чирмл уга худл келв.

Адуч Федор хойр хамдан дәәнд йовсинь Матрена Семеновна меднә. «Залунь гергндән келсн чигн болх, төвшүн, ухата Варя эн селәндән ховарн андрҗ одсн Груняд яһҗ түүнә тускар келсн болхв?»— гиҗ Матрена Семеновна дотран маһдлв.

Груня дотран ухалсн тоолвран үннд тохраһад, худл келдгинь бас меддг билә. Яһв-кегв өңгәр, эврәннь көвүнлә әдл Адучд нер өгч дашката зәңг тархашгоһар шиидв.

— Сән. Көдлмшин хөөн хоюрн Варяһур одхмн. Та хойриг нүүрцүлнәв. Кемрҗән худл келсн болхла, бичә бийдм өөл!— гиҗ хурһарн завдв.

Матрена Семеновна келсн үгдән күрдгинь сәәнәр меддг Груня амнасн алдрад һарч одсн үгән хәрү татҗ авхар, хәрү цухрв.

— Варя бийнь нанд келсн уга билә. Варяһас соңссн күүнәс би сонслав.

226

—Терчн кемб?

—Кенинь алвчн келшгов. Яһнат-кегнәт дурнтн!

—Түүнә ормд худл келләв гиһәд келчк. Хөөннь энүгән күүнд келдг болвзгоч!— гиҗ Матрена Семеновна закв.

Әәмшг давснд Груня байрлв.

—Кенд келх биләв. Хөөннь танд соңссн үгән иткҗ келшгов,— гиҗ күүкн өөлсн бәәдлтәһәр келв.

—Тиим худл зәңг соңсхар чигн бәәхшив!

* * *

Сельсоветин ахлачин көдлмш дегд олн зүсн болн сатрлта. Энҗләс авн сельсоветин көдлмш зөвәр гөңгрв. Юңгад гихлә колхозникүдт тусдг селәнә эдл-ахун мөңгнә алв баһрсн деерән, эврәннь мал-герәс өгдг махн, тосн, өндгн бас хасгдв.

Государственн өгйә гисн эврә дурарн үлү мөңгән государствд өглһн. Эврәннь нерәрн чигн, экн һарһсн үндсәрн чигн — эзнь сән дурарн бичгдх зөвтә. Болв эн әмтнә әрүн цаһан седкл деерәс орн-нутгтан дөң болхар, өгйә мөң өгчәх кергиг эвдҗ, әмтнә цаһан седкл бертәһәд, күчәр гиҗгәрнь дарҗаһад гишң, сүл җилмүдт әмтиг өгйәд бичүлдг болцхав.

Сельсоветин ахлачд Федориг шиидгдсн җилд болсн йовдлыг эндр өдр күртл эн мартхш. Макаровск сельсоветд облигац тархатха гиҗ районас ирсн контрольн тоог селәнд бәәх күн болһнд хувахла, зууһад, тәвәд арслң болҗ тусна. Селәнд бәәх багшнр, сельсоветин көдләчнр улсас бишңкнь — колхозникүд. Колхозникүд альдас мөңг авхмб? Күч-көлснә өдртнь мөңг өгхш. Өгсн буудяһинь геснәс үлүһәр авсн болхла, терүгән хулдад өгхмн бәәҗ. Эн хамг түрү-зүдү, эврән колхозд өсәд-босад, өцклдүр күртл көдлсн шин ахлачд медгднә.

Тегәд өгйә мөңгнд бичгдх контрольн тооһан авчкад, Федор сельсоветин актив хураһад хург кеҗ, цәәлһврин көдлмш эклв. Тавн хонгин туршарт өдр сө уга әмтн көдлцхәв, болв контрольн тооһин дөрвнә кесн нег хүвинь чигн күцсн уга. Дигтә тер цагла Темников телефоһар Молчановиг дуудв.

—Шин ахлач, керг яһҗана?— гиҗ шоглв.

—Йир му. Зураннь дөрвнәһинь чигн күцәһәд угавидн.

—Чамаг сән ахлач болҗ һарх гиҗ медҗәләв. Кесг сельсоветмүд зураһан күцәчксн бәәнә. Не, учр уга, дөңннәвидн. Тана уполномочентн

227

кемби?

—Районоһин һардач.

—Терүнә одсн һазрт тиим йовдл һарлго бәәхмн биш. Эндрин бийднь дөң илгәнәвидн, күләҗә. Зуг хойр хонгин дунд чиләхмт,— гиһәд, Темников телефона трубкан өлгчкв.

«Одал сельсоветмүд зураһан давулҗ күцәсн болад, мана контрольн тоог хасхар бәәдгчн. Нань юн дөң өгх билә манд, өрәлинь хасвчн күнд болхмн. Дегд ик то!»—гиҗ Федор дотран ухалн, телефона трубкан өлгв.

Тер өдртән Федор һурвдгч бригад орад, нег цөөкн алдрсн улсиг өгйәд бичүләд, асхн хәрү ирхләнь, өмннь района прокурор Сапрыкин болн МВД-н района әңгин көдләч Чопоров хойр энүг тосҗ харһв.

—Үр Молчанов, бидн таднд дөң болхар ирүвдн,— болҗ, һаринь атхҗ мендлн, прокурор келв.

—Контрольн тооһинь хассн угай тегәд?— гиҗ, Федор һундсн бәәдлтәһәр сурв.

—Та нам маниг дөң болхар ирснд эс байрлҗах бәәдлтәт,— болҗ Чопоров хаҗуһаснь орлцв.

—Үнәртнь келхд — тиим. Ямаран дөң болхар бәәхитн медҗәхшив. Зуг зураһан күцәҗ чадшговидн.

—Ямаран дөң болхинь эврән үзхт! Тадн тавн хонгин туршарт контрольн тооһин дөрвнәһинь эс күцәҗ чадсн болхла, бидн хойр өдр бүклднь күцәҗ өгсвидн. Зуг ода шулун болдгар өгйә мөңгнд эс бичгдсн әмтнә списк өгтн. Күн болһна нернә тус кедү күч-көлснә өдр колхозд шиңгәсинь, государствас пенсь мөңг авдг угаһинь темдглтхә. Дәкәд һурвн мөрн терг бел кетн, әмт зөөх,— гиҗ прокурор закв.

Сельсоветин һаза түрүн әмтн цуглрҗ ирцхәв.

—Неҗәдәр ортха!—гиҗ цааһаснь закв.

Хамгин түрүн болҗ, бичкндән киисәд нурһан һарһчксн, тәв һарсн наста, Кузьмин Фрол орв.

—Фамильтн кенв?

—Кузьмин Фрол Яковлевич.

—Колхозд энҗл тавхн күч-көлснә өдр шингәҗт. Юңгад эс көдлдг күмбт?— гиҗ прокурор сурв.

—Юңгад эс көдлдгинь эс үзҗәнт? Би инвалидв.

—Инвалид гисн цаасн бәәнү?

—Колхозник күүнд инвалидн групп өгдгоһинь меддговт?

228

—Колхозник гисн нерәрн арсм кеһәд, колхозин һазр эзләд, аралҗн мет шимәд бәәдгиг бидн олхвидн! Юуһар гесән теҗәһәд бәәнт?— болад, прокурор нудрмарн стол цокв.

—Колхозин юуһинь би шимсмб? Эн мана ахлачин бийнь меднә. Хойр һариннь көлсәр, әмтнә һос хатхад гесән теҗәнәв,— гиҗ, тернь зөв учран келв.

—Патент угаһар кен таниг мастерской хадһлтха гисмб? Сельсоветд ода күртл алв яһҗ эс тәвнәт? Ахрар келхд, алв эс өгсн деерән государственн өгйә мөңгнд яһад эс бичгднәт? Үр Чопоров, бичтн өөрән: Кузьмин Фрол һурвн зун арслң.

—Би альдас һурвн зун арслң авх биләв. Дегд ик тертн. Күүкдән әрә асрҗах күмб.

—Һурвн зун арслңд эс бичүлхлә, һурвн миңһн арслңд бичгдхт. Эндрин бийднь одҗ гер-малытн бичҗ авхвидн,— болҗ, прокурор өмнәснь цәкв.

Арһ уга ачурт, өмннь тәвҗ өгсн цааснд, Фрол һаран тәвчкәд, нүдндән доһлң нульмста һарв.

—Дарукнь ортха!

—Фамильтн кемб?

—Деревянкин Василий.

—Ага, Деревянкин колхозд негчн өдр көдлсн уга. Государствас пенсь иддг чигнт. Яһад эс көдлнәт?

—Насм көгшн. Дәәнә цагт һурвн көвүһән фронтд йовулчкад, өдр сө уга көдлдг биләв. Сельсоветин ахлач меддг болх. Дән эклсн җил Москван өөр ик көвүм алгдв. Бичкн көвүм Иҗл һол деер сумла харһв. Дундк көвүнәсм зәңг угаһар геедрв гиҗ, цаасн ирлә. Бас үкҗ гиҗ санҗалав. Зуг одахн бичг авв, Воркута гидг балһснд бәәдгчн. Хөрн тавн җил өгв гиҗ бичҗ. Яһад тиим ик болзг өгсинь кен медхв! Тер бийнь үкхәсм урд ирҗ, чирәһән үзүлх гиһәдчн ицнәв,— гиҗ өвгн седкл-ухаһан келв.

—Тер көвүнь немшин бәрәнд йовсн күн,— болҗ, Чопоров прокурорин чикнд ирҗ шимлдв.

—Ода медгдҗәнә, яһад государствд дөң болшгоһар седснь. Немшт орҗ өгәд, Төрскән хулдсн көвүнчн государствд дөң бичә бол гиҗ бичви?— болҗ, прокурор дәкнәс стол цокв.

—Мини көвүн Төрскән хулдҗ? Хойр көвүм Төрскнәннь төлә

229

толһаһан өгснь баһий танд! Эн көвүнчн эврәннь сән дурар немшт орҗ өгв гисиг би кезәдчн иткшгов!— гиһәд, өвгн өмнәснь дәврв.

—Үгән зогса! Советск зарһч чини көвүг хаҗһр засгла харһулҗ гиҗ медҗәнч! Чамд Советин йосн бас таасгддго болвзго! Кел!— гиһәд, прокурор ормасн босад, стул деер суусн өвгнүр ирв.

—Насм чилҗ йовна. Ода деерән тана хәәкрснәс чигн әәшгов! Зуг көвүнәм тускар бичә му үг келтн! Мана тохм-үндснд Төрскән хулдсн күн уга. Кемрҗән тернь үнн болхла, эврәннь һарар бахлуринь базһҗ алнав. Кемрҗән худл болхла, худл келсн күүг алчкад эврән үкхәснчн әәҗәхшив!—гиһәд, Деревянкин оңһаһад ширгҗ одсн хойр нүднь һал болҗ, эццн, ут нәрхн хурһта нудрман атхҗ босв.

—Чи, өвгн, бичә һалзур! Чамас болх күүг мошкад оркдг күн энчн!— гиҗ, тагчг суусн Чопоров келв.—Төрскндән тиим дурта күн кедү мөңгәр государственн өгйәд бичгдхәр бәәнәч?

—Кесәрн кетн. Негчн арслң өгшгов!

—Өгх угаһичн хәләй! Эврән ав гиҗ ирхч, һаза һарад күләҗә. Кишго ноха!— гиҗ прокурор хәәкрв.

—Дарукнь ортха!— гихлә, тайган түшсн җир күрсн көгшн эмгн орҗ

ирв.

—Фамильтн?

—Обрацова Катерина.

—Государственн өгйәд юңгад эс бичгднәт?

—Хәәмнь, күүкд минь, би юуһан бичүлх биләв. Һанцхн көвүм дәәнд үксн төләд, бийдм государств хәрү дөң өгнәлм. Пенсь иддв.

—Тадн государств дөң өгхлә, та государствд дөң болшгоһар

бәәхмт?— гиҗ, герин тал дунд суусн эмгнә нег хәврһднь прокурор, наадк хәврһднь Чопоров ирҗ зогсцхав.

— Адгтан зууна өрәлд бичгдтн!

Хойр талнь дәәнә хувцта, хаҗудан селм дүүҗлсн улс ирәд зогсхлань, эмгн сүрдәд, ю келҗәхән медлго:

—Ю, хәәмнь! Күүкд минь, зууна өрәл мөңгн угал, тәвн арслңд бичгдхлә, көгшн күүнд болад бәәхгов,— гиһәд, эднд медүлшгоһар, һариннь үзүрәр өрч деерән кирслҗ мөргәд, дотран ном умшв.

—Һарч чадҗанат, көгшә. Кезәнә иигәд бичүлх бәәсн,— гиҗ одакс байрлцхав.

Тер кевтән сөөнь дуусн көдләд, контрольн тооһас әрвҗго юмн үлдв.

230