Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

үүдн хоорнд зогсҗасн залу нүдән чирмв. Экнь көвүһән дәкн нег теврҗ үмсәд, һархар үүднд күрчкәд, хәрү эргәд, көвүнәннь чикнд шимлдв: — Эцкән хортн гисиг кезәдчн бичә итк! Терчн цань уга цевр, итклтә коммунист билә. — Экнь көвүһән дәкн теврҗ үмсчкәд, һарч одв.

Хавр күртл дәкәд ирх гиһәд күләһәд, эс ирхләнь, цасн хәәлхлә, эврән партизанск отряд хәәхәр һарв. Зуг партизанск отрядын ормд немшин карательн отрядт бәргдв. Партизанск отряд альд бәәхинь медҗ авхар зовлңгин икәр зоваҗаһад, ю эс медхләнь, Германюр оңдан бичкн күүкдлә мухла кехәр йовулв. Костя бийләрн әдл хойр көвүтә хамдан, сө вагонас һәрәдҗ бууһад үлдв.

Ик өгснднь хонад, баһ өгснднь үдлә йовҗ, намрлад Киевд ирцхәв. Минь тер намр, Костя хамгин түрүн болҗ күүнә юмнд һар күрснь тер. Хойр хонгт хоосн бәәчкәд, күүнә герин һаза уһаһад хагсачксн хойр торһн киилг хулхалҗ авад, базрт хулдхар йовтлнь, нег күн бәрҗ авад, көтләд һарв. Костя түрүн авгтан эзнь, эс гихлә граҗданск хувц өмссн полиц гиҗ медәд әәв.

Балһсна захд бәәсн нурҗ одсн герин подвалур дахулад авч ирв. Тер гер дор түрүн болҗ, чирәднь зү тәвх зә уга, хуучн цецг гемәс үлдсн, товлң цоохр чирәтә, хамраснь авн чикн күртлән утар татсн шавин ормта Ирвсг гидг нертә хулхачта харһла. Терүндән хулхачин түрүн эрдм дасла.

Болв дарунь Киев балһсиг мана церг немшәс сулдхв. Түрүн советск учреҗденьс эклҗ көдлв. Дәәнд хамхрсн эдл-ахусан босхцхав. Күүнә хавтхд орҗ йовсн Костяг бәрҗ авад, балһснд бүрдсн өнчн бичкд асрдг герүр орулв. Тер герт Костяла әдл дәәнд эк-эцкән геесн күүкд дала бәәҗ. Нег дәкҗ Костяг, эврә көвүдтәһән һаза наадҗатл, нерәрнь күн дуудв.

Һазрас мәәчг шүүрч авн, эргәд хәләхлә, өмннь Ирвсг әмд бийәрн зогсҗана. Костя чочад, һартан бәәсн мәәчгән һазрт алдчкв. Зөвәр тотхҗаһад, өөрдәд одв.

—Чи эн көвүдләрн наадҗаһад, тер һурвн давхр герүр күрәд ир,— гичкәд, Ирвсг йовҗ одв. Удл уга Костя заасн герүр темцв. Костя эн күүнлә харһх дурн уга билә, болв эн күн эврәннь үгәр эс болхла, яһҗ засгла харһулдгинь урднь медлә. Тегәд, әәмшг дегд ик болад, келсн үгинь соңсад һарв.

—Чи яһвч? Бичкн күүкдин герт орхларн, маниг мартвч? Бидн чамаг

альдас болвчн олад авхвидн. Асхндан тер герән хайҗ, хуучн хайгарн

201

күрәд ир!— гив.

Әмтн унтхла, Костя хуучн хайгарн одаксан олад одв.

Удлго Костя нег бичкн лавк тонлһнд орлцад бәргдв. Костя эврән лавкт орсн уга, болв һазань харулд бәәсндән гемшәгдәд, бас түүрмд орв. Зарһ деер наадкстнь олн зүсн болзг өггдв. Костяг баахн гиһәд, күчкөлснә бичкдүдин колоньд йовулв.

Колоньд бәәхд, йилһм уга бичкн күүкдин герлә әдл сурһуль дасхв. Костя тавдгч класст орв. Колоньд ирсн хөөнән ахлачнртнь эврәннь экин бәәсн һазр келәд хәәлһв. Зөвәр болсн хөөн эдниг сурһдг нег медәтәвр багш эцкчнь яһла гиҗ сурв.

—Медҗәхшив,— гиҗ хәрү өгв. Терүнә хөөн энүнәс эк-эцкин тускар күн үг сурсн уга. Кесг зовлң-түрү авч ирсн дән чиләд, советск әмтин күләсн-күцсн байрин диилвр ирв. Эн байр ик холд, Сиврин балһснд бәәсн бичкн күүкдин күч-көлснә колоньд бас күрв. Ардан эк-эцктәнь гертән күрхәр байрлцхав. Костя бас эврәннь хөв-кишгән медхәр ирв.

—Бидн чамаг бичкн күүкдин бәәдг герт йовулхар бәәнәвидн. Тенд сурһуль сурхч,— гиҗ багшнь келв.

—Мини экм бәәнәлм. Экүрн однав.

—Экчнь партизанск отрядт ноолдҗаһад гестапд бәргдәд, негчн үг келлго, зөрмг-залушг кевәр...— гиһәд, цааранднь үг келҗ чадлго бәәҗәһәд,— хәрнь, экиннь нериг кезәд чигн бичә һута!—гиҗ багшнь келв. Костя экиннь туск тиим зәңг соңссндан һундл төрәд, зовад уульхин ормд:— Мини эцк бас цевр коммунист билә!— гиҗ келв.

—Тиим чигн болх,— гиҗ багш хәрү өгв.

Дән чилсн дару Костяг нань арвн хойр көвүтәг өнчн бичкдүд бәәдг герт авч ирв. Тендән Костя зурһадгч класс чиләһәд, доладгчд орҗала. Зеткр күүнд келҗ ирдго, зовлң эдлх күүг эврән хәәһәд ирдг кевтә. Костя түрүн Ирвсгин һарт орхдан тәмк татдгт орла, тер дассн авъясан хайҗ эс чадад, ода бийнь, багшнрасн нуувчинәр тәмк татна. Тегәд эврәннь герин өөрк лавкас тәмк авхла, күн үзчкх гиһәд, балһсна һоллгч уульнцас одҗ хулдҗ авдг билә. Дигтә нег дәкҗ тәмк хулдҗ авхар черүдт зогсҗахлань, ардаснь таньдг дун неринь дуудв. Эргәд хәләчкәд, кениг эн үзв? Костя хуучна төр хуурсн гиҗ санҗала, болв альд йоввчн сүүдр мет дахлдад йовцхав.

Костя дегәд сүрдчкәд, хойр күн һатц бәәсн черүдән хайчкад, папирос авлго һарад йовб. Зөвәр йовчксн цагтнь, одакнь ардаснь күцәд ирв.

202

— Эй, Мис, (энүнд хулхачнрин өгсн нерн тиим билә) чамд Ирвсгәс менд! Папирос авлго яһад йовҗ одвч? Аль мана хаш идә бәәҗ нервчн сулдад ирви?— болҗ дөөглҗ йовна.

Эн йовсн күн, Ирвсгин барун һарнь билә. Ирвсг эврәннь һарар кенигчн засгллго, энүгәр мел хар ухана йовдлмудан цуһараһинь келгүлдг бәәсмн. Тер төләд, эн Гүрвлдәг Костя чикәр хәләҗ чаддго билә. Хулхачнр дундан бәәхләрн, эн ут нәрхн күүнә нернь Гүрвлдә билә. Ирвсгин өөр бәәхләрн, йосн гүрвлдә мет матьхлзад, һотьхлзад, оңдан әмтиг болхла, хорта моһа мет бүсләд авчкад, хоран күргдг күн билә. Догшн, андн йовдлдан Ирвсгәс даву аврлт уга күн бәәсмн.

Баахн насни уршгар Костя дәкн нег эднә үгд орад, бичкн күүкдин герән хайҗ, хулхачнрин аврлт уга хавхд торв. Ирвсг бийнь түүрмд бәәсн болад, эн сөөвңгүдиннь һарт орв. Эдн балһснас ик тонул келго, балһс эргәд бәәсн селәдәр аңһучлцхадг бәәҗ. Костяг ирлһнлә, хол биш бәәсн селәнә магази тонхар белдвр кецхәв.

Удлго шин ирсн күүг бийдән батлҗ авхар, энүг бас йовх улсин тоод орулв. Балһсн деерәс машиһәр һарад, селәнә захд зогсачкад, хойр күн түрүләд йовҗ одцхав. Хәрү ирчкәд, көвүг дахулҗ магазинд ирчкәд, терзиннь шилинь авчкад, Костяг дотрнь орулв.

Колхозин амбарин манач өвгн хаҗудк сельпон маначас тәмкдән һал тәвхәр ирхләрн, лавкин һазань бәәсн әмт үзчкәд, деегшән бууһар хав. һазань бәәсн хойр хулхач хайчкад гүүһәд әрлв. Дотрнь бәәсн Костяг һартл, әмтн гүүлдҗ ирәд, бәрәд авчкв. Тегәд Костя нөкднрән келҗ өглго һанцхарн үүлинь бийдән дааһад, арвн хойр җил авад, дәкн нас күцәд уга бичкдүд бәәдг лагерьт ирв. Тер лагерьтән бәәҗәһәд, Костя трактор йовулдг дасв. Нег җил болад, этапас этапур йова йовҗ, йосн бөдүн улс бәәдг лагерьт ирв. Энд ирәд, дәкн Ирвсглә харһв.

—Чамаг шивгчн болҗ одсн гиҗ медҗәләв. Зуг соңсчкад байрлҗавв. Альк хаалһар йоввчн манур орҗ ирлго бәәхмн бишч. Наадксан эс хулдсндчнь ханҗанав!—гиҗ магтв. Ирсн даруһан Костя өөрән бәәсн улст экнь яһҗ партизан болсна, яһад гестапд үксинь келв.

—Чи экән немшлә ноолдхар партизан болҗ гиҗәнәч, терчнь залу хәәһәд отрядт одсн болх!—гиҗ келчкәд, Ирвсгин сөөвңгүдәс нег ик арвс бәәдлтәнь инәв.

203

Костян уурнь буслад, суусн стулан авад цокхар седтлнь, тернь хәрү дәврәд, доран дарв. Дигтә һазаһас орҗ ирсн Ирвсг үзчкәд:

— Кен Миисиг өөлүлҗәнә?— гиһәд, деернь бәәсн арвсиг авад шивчкәд: — Цок!—гиһәд, наарас нег харһа хамхлҗ авад, Костяд өгв. Эннь шүүрч авн һурв дәкҗ диинрүләд дал хоорндаһурнь өгв. Тернь, эзндән гем һарһсн ноха кевтә, цокх болһнд, нурһан матилһҗ, нүдәрн гилс-гилс гиһәд кевтнә.

Терүнә хөөн Костя улм эднд дурго болв. «Эврәннь сөөвңгүдән әрвллго бәәх улс кениг әрвлх билә эдн»— гиҗ эн санв.

Нег дәкҗ «тәвн нәәмдгчтә» улс авч ирҗ гихлә, Костя адһад гүүһәд һарв. Хәрү ирхләнь, Ирвсг альдаран одсинь сурв. Костян келсиг соңсчкад, наад бәрҗ үктлән инәв: — Терүгичнь кезәнәһә хаһад алчксн болх. Әмд бәәвчн ю кенәч тиим эцкәр. Политик хулха хойр хамдан бәәх зөв уга,— гиҗ, күңшү ухата күүнәһәр келв.

«Уга! Кишго нохас кедү келдг болвчн би эцк эк хойран мартшгов»— гиҗ дотран Костя санв. Терүнәс нааран Костя эднәс залһлдаһан таслхар дотран санв. Ода намаг урдкла әдл амрар авч чадшгот! Кемрҗән эн болзган чиләһәд менд һарсн хөөн, хөөннь танла мини хаалһ негдшго. «Экиннь нер бичә һута эс гилү! Мини эцкчнь экәс тату биш. Граҗданск дәәнд экнәс авн сүл күртлнь йовлавидн!» — гиҗ эцкин келсн үгин кизәр, чееҗднь ода бийднь хадата бәәһә.

Кемрҗән болзг чиләд һархларн, балһснд үлдлго, селән һазрт одҗ бәәхәр батар шиидв. Энүг болзгасн өмн хәәрнлә харһад, лагерәс сулдхлһнла, эмнг һазр олзлх шиидвр һарад, мана эң зах уга өргн орннутгин альдаснь болвчн баһчуд ирцхәв. Теднә негнь болҗ Костя ирлә. Глотовск МТС-т ирснәс авн, энүг лагерәс ирсинь медчкәд, наадк баһчуд невчк заагрсн болад, хоорндан үг күүндҗәһәд, энүг орҗ ирхлә, зогсҗ одад бәәцхәв. Эн тоотнь, Костян ухаһар, һазалгдсн, дөөглгдсн болад бәәв. Тиигх дутман эн модьрунар бузр-азр үгмүд келәд, улм хордахар седдг билә. Макаров селәнд трактормудтаһан ирхләнь, эдниг бәәрн әмтин гермүдәр патьрт хошад, һурвадар зогсав. Костяла хамдан патьрт бәәх негчн күн һарсн уга. Күүг эс иткнә гидг күчр юмн бәәҗ. Эн хамгнь шөвгәр хатхсн мет зүрк өвдкәв. Өрүнә бригад орҗ нүүхләрн, Костян бәәсн гер медсн бийснь зәңг өглго йовҗ одцхаҗ.

«Эн агроном мини эцкин тускар альдас медсн болхв? Аль наадлҗадг болхий?» Иим ик тоолврта Костя бригадт ирв. Энд-тенд трактормудын

204

күрҗңнсн ә соңсгдна.

—Һурвн трактор һазр экләд хаһлҗана. Нань көдлмш кехәс һазр ода бийнь чиигтә болх бәәдлтә,— гиҗ, будкин өөр һаран уһаҗасн бригадир Медведев келв.

—Хойр ХТЗ ю кехәр бәәнә?— гиҗ Адуч сурв.

—Ода деерән кедг керг уга.

—Тиим биш. Хойр ХТЗ болн тер НАТИ һурвниг зябь мааҗурдлһнд илгәхмн. Белн һазртан тәрлһнә урдк мааҗурдлһ кехмн. Терүгән чиләхләнь, хаалһин амнд бәәсн һазр түрүләд ут-турштнь культиваторар сииччкәд, хойрдад көндлңгүләд культиватор орулхмн. Тер һазрт энҗл шикрин свекл тәргдхмн, үлдсн невчкн һазртнь эрднь-иш тәрхвидн,— гиҗ агроном бригадиртән заавр өгв.

***

Медведев өрүн нарн һархас өмн экән дахад босчкад, гериннь һазак бог-шег хураһад, огородыннь захд овалв. һазаһас орҗ ирәд, һаран уһачкад сурв:

—Мама, хот белн болви?

—Яһсн адһа күмбчи! Павел бас иигәд оньдинд сахняд һардг билә,—

гиҗ экнь, көвүһән бүлән нүдәр хәләҗ байрлв.

Җил хооран Матрена Семеновна буудя авад бәргдснә хөөн, Виктор сүрдсн деерән, әмтнәс ичәд, балһснур, эс гиҗ совхозур нүүхмн гиҗ экән ээрлә.

Матрена Семеновна бас ичр, зовлң, әм хатуд һазр җөөлн болхнь һазр дор, теңгр өөрхн болхнь деегшән һарх саната билә.

Болв колхоз бүклдән гишң бийинь харссинь медв. Тер шуугана маңһдуртнь ахлач Федор хойр нег мишг һуйр илгәҗ. Терүнәс авн Альма улм үүнәс салдган уурад, альдаран көдлмшт одвчн хамдан йовдг болв. Әмтнд һә болад йовдг Груняг колхозникүд колхозас сулдххар седснь соңсгдв. Хулха кенә гисн сән йовдл биш. Хулхаһар кенчн гесән теҗәһәд уга юмн. Әрвҗго юмнд җилвтәд авчксндан, Матрена Семеновна арһта болхла, бийән арв дәкҗ цааҗлх саната. Болв колхозникүд энүнә геминь тәвҗ өгснд, эврәннь хар көлсәрн килнцән дарулхин төләд, колхозас альдаранчн һазрур нүүшгоһар шиидв.

Көвүн нег бийд хойр ухата бәәһәд бәәв. Виктор цергт йовхасн өмн

205

хоша бәәсн Волков Семенә күүкн, Верала үүрлдг билә. Дәкәд, тенд, цергт йовад хоорндан бичгән авлцҗав. Викториг цергт йовхин өмн Веран эцкнь колхозас һархин төлә дөрвн сара түүрмд сууһад, паспорт авад Олуйскур нүүв. Ардк гертнь, негхн көгшн экнь үлдв. Хавртнь гербүләрн ирәд огородынь суулһчкад, намртнь ирҗ малтҗ өгцхәдг билә.

Вера эмг экүрн ирх болһндан, Медведевинд ирәд, Викторин дүүнрлә наадад, эврән Матрена Семеновнад нөкд болхар седдг билә.

Викториг цергәс ирх намр, Вера эмг экиннь боднцг малтчкад, Матрена Семеновнад ирҗ хойр хонгт нөкд болв.

Вера арвн класс чиләчкәд, институтд орлго зурһан сара тоочин курс чиләлә. Ода Олуйскин белдлһнә конторт тооч болҗ көдлҗәнә.

Викториг цергәс ирсн дарунь Вера эднәд ирәд, колхозас һарад балһс, эс гиҗ совхоз орҗ нүүтн гиҗ селвгән өглә. Яһад келҗәхнь Матрена Семеновнад ил медгдҗәнә. Көвүһинь дахулҗ балһс орхар седхлә, тернь экән, дүүнрән хайҗ һаршго, тегәд колхозас нүүһәд совхозчн орцхах гиһәд, келҗәхнь медв.

—Бидн эн селәнд һарад, өсәд әмтн боллавдн. Колхозас энүнәсн му цагтнь һарлго бәәчкәд, ода йовҗ болшго. Колхозд чигн совхозас, цагинь ирхлә, дор болхн уга. Бидн әмтнлә әдл, утан мет сальк дахҗ чадшговдн.— гиҗ Матрена Семеновна келсиг Вера бийән мааҗад келҗәхинь медәд, өөләд дарунь хәрҗ одв. Терүнә хөөн, Вера селәнд эмг экдән ирсн бийнь Медведевинд ордго билә. Зуг Викторла харһснь экднь соңсгддмн.

Болв эн хойрин хоорнд юн күүндвр һардгиг Матрена Семеновна медхш. Виктор ик бичкнәсн нааран экәсн ю болвчн нуудго билә. Ода цергәс ирснә хөөн чигн тиим. Зуг Веран тускиг нууна. Тегәд экнь яһҗ энүг көндәҗ, седкл-ухаһинь келүлҗ авхан ухалад, зовлң кенә.

Эндр өрүн Матрена Семеновна Викторт хотынь кеҗ өгчәһәд, сурв:

—Витя, экәсн юуһинь нууһад бәәнәч. Вера та хойрин хоорндк, юн болҗана?

—Мама, санаһан бичә зов! Цагнь ирхлә, цугтнь медхч!

—Яһад нанас нуунач? Би, һарһсн экчн, чини дотрк ухаг медх зөвтәй, угай? Вера деер орчлңгин хойр үзүр негдсн биш, оңдан күүкнд келх!— гиҗ экнь дәврв.

—Талдан юн күүкн бәәнә? Тиим тааста күүкн бәәхлә, әрк авч одхмн!— болҗ Виктор нүдән чирмҗ инәв.

206

—Күүкд баһий. Козлова Таня... Вераһас юуһарн тату?.. Ухата, көдлмшч!

—Уга, болшго. Таня му күүкн биш, зуг эврәннь бригадын күүнд харшлшгов,— гиһәд. Виктор инәв.— Мини бригадын нег көвүн терүнәчн сүүдрнь кевтә дахад, терүгичнь тәвхш. Энҗл сән урһц урһаҗ авад, колхозникүдт зурһад-долад арслң мөңг, хошад-һурвад кило буудя күч-көлснә өдртнь күртәчкәд, мал ордг шин хаша кеһәд, дәкәд нег-хойр җиләс электрическ герл, радио гер болһнд орулад, гермүдин солом ораһинь авч хаяд, хала шифер хойрар оралчкхла, мана Макаров селәг таньҗ авшго болҗ одх. Тиигхлә, колхозин түрү-зүдү цагтнь хайчкад, һарч одсн улс: «Буйн болх, хәрү колхоздан орулҗ автн»— гиҗ, сурҗ ирцхәх. Тегәд, кениг колхозд орулҗ авх, кениг орулҗ авшгоһинь колхозникүд эврән медх. Тер цагт тана балһснас эс гиҗ совхозас юуһарн дорвдн гиҗ келх цаг ирх. Мана уульнцд бас сән өдр ирхнь лавта. Матрена Семеновна көвүнь юуна тускар келсинь медҗ, хөөннь эн төрәр мел көндәҗ үг келдгән уурв.

* * *

Өрүн хотан уучкад, Викториг гертәсн колхозур һархла, өмнәснь Андрей Ахмед хойр тосҗ ирв.

—Дигтә та хойриг хәәхәр йовлав. Эврән харһсндтн сән болв. Хоюрн йовад. Чекмаревас нег цар терг сурҗ авад, тер овалһата модна өөр одад намаг күләҗәтн. Би ода контор орад, сег кех мод бичүлҗ авад, танур ирнәв,— гиҗ Виктор келв.

—Тиигхлә, бидн одад ачҗанавдн.

—Цаасн угаһар танд Саңһҗ ачулхн уга, би дарунь ирхв,— болад Виктор һоодан конторур адһв.

Медведев конторас мод авх цаасан бичүлҗ авчкад, тенд бәәсн Саңһҗиг дахулҗ, модна өөр бәәсн көвүдүр ирцхәв.

—Тер хусм бахнс автн.— Саңһҗ тедүкн овалһата бәәсн моднур заав. Ахмед Андрей хойр чолун мет күнд чиигтә бахн өргәд, тергн деерән

тәвчкәд, хаҗуднь овалһата бәәсн хүүрә харһа моднас авхар седцхәв.

—Бичә көндәтн гинәв. Тертн тосхлтд орх модн,— болҗ Саңһҗ давтв.

—Бидн тосхлтд авлго, түлә кехәр авчану?— гиҗ Ахмед сурв.

—Эн модыг ахлачин зөв угаһар кендчн өгшгов.— һурвулн цааранднь

терүнлә зүтклдлго, заасн модынь ачад, бригадан орад һарцхав. Эдниг

207

бригадтан ирхлә, наадкснь цуһар гишң, цуглрад ирчкцхәҗ.

Виктор хойр тракториг пар хаһллһнд орулчкад, наадк трактормудыг техуходт зогсав. Үлдсн һурвн күүг, тедн дотр Костяг, сег келһнд көдлгв.

Һазрт бахнс булад, дөрвн ээмч моддынь гүүлгҗ хадад, дундк һолынь суулһчксн цагла Адуч мөрн тергәрн эднүр ирҗ зогсв.

—Алдр тосхачнрт, халун менд!— болҗ Адуч, мөрән ус зөөдг тергнә төгәһәс уйн йовҗ хәәкрв.

—Менд!—гиҗ, Костяс бишңкнь наадкснь цуһар байртаһар хәрү өгцхәв. Зуг һанцхн тер эс үзсн болад, өцклдүр һарһсн йовдлдан ичәд, мендин хәрү өгсн уга.

Өрүн бригадын көвүд цуглрҗ ирснәсн авн Костин арднь орцхав.— Әрк ууһад согтчкад, хара бәәсн агрономур дәврдгчн юн болҗана?

—Чамаг согтхлачнь цаһа санад, гертчн күргхәр седхәс биш. ю кев

тер? Яһад терүнүр дәврвч?— гиһәд, энд-тендәснь йирин маңһарлад, толһань өвдҗәсн Костин ууринь күргҗ, зүркинь көндәцхәв.

Костя бийнь өцклдүр асхн яһҗ гертән күрсән, кенлә цүүгсән медхш. Дегд икәр согтҗ одсн бәәҗв гиһәд эврән бийән гемшәв. Әмтн цуһар бийүрнь дәврлдәд бәәхлә, Адучла ноолдҗ билтәв гиҗ санад, тедниг уурлулхар зөрц келв.

—Бичә бийләм хальдтха! Дәкәд нег бийүрм өөрдхләнь, толһаһинь таслхв! Хәрнь, өцклдүр менд һарсндан зальвртха!

—Чи эврән...

—Не, болцхаҗ, бийдм уха заахла, дурта болдгов. Тиигхд. кен цүүгә татла?— болҗ үвләһә МТС-ин өөр Адучла ноолдсан сергәҗ бийдән зөв авб.

—Күүнә мөр чамаг кен ав гилә?— гиҗ Сережа келв.

—Кен намаг әркд илгәлә?— Цааранднь цүүгән һарх гиһәд Виктор

хөрв:

—Не, болцхаҗ, көвүд.

—Һурвдад харһхлань, һолынь таслхв!—гиҗ Костя аралдв. Терүнәс авн көвүд хоорндан күүндәд шоглцхахас биш, энүнлә негчн күн ду һарсн уга. Эн бийнчн күүндвр дуудсн уга. Тиигәд чигн Костя Адучла мендлсн уга.

—Таниг иршго болһлав,— гиҗ Виктор, Адучин һаринь атхҗ мендләд

келв.

—Эрт ирхәр седләв, эвнь болсн уга. Зуурм Темников харһад, кесгтән

208

бәрчкв. Намаг угад дала юм кечкҗ кевтәлмт? Ода көдлмшин күндинь өгтн,— болҗ пиджакан тәәлв. Адуч олн-әмтнлә көдлхдән дурта. Зәрм һардачнр көдлҗәсн улсин өөр ирәд, тергнәсн, эс гиҗ машинәсн буулго заавр өгчкәд йовҗ одцхана. Адуч болхла, ток деер буудя цеврлҗәсн күүкд улсас буудя салькнд киискҗәсн модн күрзинь шүүрч авад, көдлҗ йовсн камбайна штурвалд зогсад, альднь болвчн һол зүркнәсн сүвселвгән өгәд, омгшулдг билә. Тер төләднь Адучиг альд ирвчн байртаһар тосдмн. Эндр бас, энүг ирхлә, әмтнә сүр немгдҗ, көдлмш шулуһар кегдв.

Севостьянов Сергей дундк һол бахн деер суучкад, дорас авч өгсн модыг нег үзүрәрнь терүнд хадад йовна. Лиҗин Һәрә наадк үзүринь ээмгч моднд хадна. Дорас авч өгсн хавсиг Костя һол модн ээмч хойрт дөңнүләд тәвҗ өгәд йовна. Овалһата моддас Медведев чирәд авч ирхлә, тус дорнь зогсҗасн Адуч, деегшән Костяд бәрүләд өгнә.

Чиигтә болчкад, будүн хусм бахнс йир күнд, тегәд тогтун бишәр шин хадсн хавсн деер суусн Костя, дораснь өгсн модыг тал дундаһурнь батлҗ автлнь, Адуч нег үзүрәснь дөң өгдг билә. Нег бөдүн бахныг Виктор авч ирәд ээм деерәсн буулһн: «Зөвәр күнд модн бәәҗ»— гиһәд, Адучин өмн босхад зогсаҗ өгчкәд йовҗ юдв. Агроном тер модыг өргәд, деер бәәсн Костяд бәрүлчкәд, хәрү эргәд унҗ одсн картузан авхар өкәв.

Дигтә эн цаглань, Костя һардк модан эврән унн гихләрн, алдчкв. Унҗ йовх бахн үзсн Сергей, Һәрә, Костя һурвн нег дууһар сүрдҗ хәәкрв:

—Адучи...— Нань үг келҗ чадцхасн уга. Бахна нег үзүр Адучин барун шилвәрнь шавдад тусв.

—Ой!—гиҗ хәәкрәд, Адуч хойр һаран суңһад, һазр теврәд унв. Көвүд дарунь гүүлдҗ ирәд, Адучиг өргәд босххар седхлә, барун көлнь

һоорхш. Арһул өргәд. тер ормднь гедргән кевтүлв. Чирәнь цаһан килңкр болҗ одҗ. Шуңһрцгинь ивтләд, күрңтсн цусн һарад ирв.

Цергт йовад, шавтсн күүнд яһҗ түрүн дөң өгдгиг дассн Виктор хавтхасн тоңһрг һарһҗ авад, Адучин барун шуңһрцгиг утхин үзүрәр цәв күртлнь ирчкәд, шавинь хәләв. Цусн чиихләд бәәнә, шилвнь хуһрсн бәәдлтә.

Виктор сүкәр нәрхн мод кеһәд, теднәрн көлиг дерслчкәд, шидмсәр эргүлҗ боов. Тер өдртән Адучиг Виктор Олуйскин больницүр күргв.

* * *

КПСС-ин ЦК-н сентябрьск Пленумин шиидврин хөөн Зоя

209

Александровна райзоһасн һарад, Глотовск МТС-т ах зоотехник болҗ көдлв. Райзод көдлҗәхдән, сүл җилмүдт тохмта малын то-диг авдг зоотехник болҗ көдлҗәлә. Района тохмта малын дегтр энүнә һарт бәәсмн. Энүнә өмн көдлҗәсн зоотехник һурвн җилин туршарт негчн колхозд одсмн биш. Тиигхд зоотехниктә колхозмуд уга билә. Тер учрар, района тохмта малын дегтрт энд-тендәс хулдҗ авсн тохмта бухмудын, хуцмудын то бәәхәс биш, малын тохм ясрулхин төлә ямаран көдлмш кегдҗәхинь күн керглдго бәәсмн. Малын тохм ясрулхмн гиһәд газетд бичгддг билә. Икәр тәвхлә, деерәс ирсн тохмта бухмудыг, хуцмудыг колхозин ахлачнриг хулдҗ автн гиһәд, күчәр авхулдг билә. Колхозмудт теднинь авдг мөңгн уга бәәсмн. Тегәд государственн банкас ссуд өгдмн. Хулдҗ авлго бәәхлә, крайин һардачнр тохмта мал өскхәр бәәхшт, тегәд махн, тоснтн баһ болҗана гиһәд хөөннь алхмн.

Тохмта мал өскх күүндвр районд болсн хург болһнд сергәгддг билә. Райзон ах зоотехник Садовников сар болһн, хөрн дөрвдгч номертә, ЦСУ

СССР-ин форм малын то-дигин отчет авх болһндан тохмта малын өслтин туск салу отчет некдг билә. Колхозин ахлач тооч хойр герин ора хәләҗәһәд, толһадан орсн то келчкдмн. Тернь, Садовниковин метр ут цааснд тедү хөөдт искусственн көг тәвгдв, тедү үкрмүд тохмта бухла харһв гиһәд бичгдхәс биш, кедү хурһн, кедү туһл тохмта малас һарсн, тедүнь элит, эдүнь негдгч класс гидг то-диг альдчн уга бәәсмн. Тер учрар сүл җилмүдт малас авгддг эдл-ууш өсх биш, зәрм колхозникүдт баһрад ирв.

Һурвн җил хооран Зоя Александровнаг района тохмта малын туск кергәр бәәх зоотехникд батлв. Түрүн өдрәс авн Зоя Александровна Садовниковин өмнәс иим төр тәвб: җил болһн колхозмудт хошад-һурвад тохмта хуцмуд, неҗәд бух тохм ясрулхар өгснь далад дуссн дусалла әдл, колхозин миңһн мал заагт геедрҗ одна. Ташр деернь, то-дигинь күн авчахмн уга. Түүни ормд района нег колхозд цевр элитн, алтайск торһн нооста хөд өскхмн. Оңдан колхозд симментальск тохмта үкр мал өскхмн. Тиигхләрн, цөөкн җилин дунд хойр чинртә, тохмта мал өскдг эдл-ахута болхвидн. Эднәс наадк колхозмудын малын тохминь ясхд амр болх. Түрүн җилдән тохмта хөд өскх колхозднь тәвн элитн күүкн хурһд өгхмн. Үкрмүд өскх колхозднь нег хөрн һунҗ авч өгх кергтә. Зоя Александровнан эн шиидврин өмнәс Садовников келв:

— Тиим дала мөңг колхозмуд альдас авхмб?

210