Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

толһаһинь утлад, нег сул кадушкд хаяд, үлдсн эдлҗ болх әңгинь оңдан кадушкд хайх. Амр көдлмш. Заһс дурндан идҗ болхмн. Зуг өдмг угаһар давста заһс идхд сән биш.

Тедниг көдлҗәтл, складын һардач, әрә хөр һарсн наста мана Иҗлин немш, бас хальмгла әдл туугдсн хөвтә улсин негнь:

—Тадн дунд сәәнәр бичҗ чаддг күн бәәнү? То-диг келһнд нанд дөң болх күн кергтә,— гив.

Тер тавн күүнәс Адуч арһта болҗ һарв. Складын һардачин нернь — Роберт. Терүнә заасн көдлмшиг Адуч дарунь буулһҗ бичәд, бел кечкв.

—О, чи йосн профессор бәәҗч!— гиҗ Роберт Адучд келв.— Маңһдур бас нааран ир,— гиҗ тер немв.

—Уга. Би асхндан көдлмшт һархув,— болв. Альк ротд, альк баракд Адуч бәәхинь сурад, Роберт цааснд бичҗ авчкад: — Асхн линейкд һархла, чамд комбат, эс гиҗ батальона начштаб келх. Зуг эндр амрчкад, өрүнәс авн өдр болһн нааран ирҗ көдлхмч,— гиһәд, Роберт Адучин хөвкишгинь эврәннь һарт авв. Тавн сард ЧОС-ин складт көдләд, Адуч цогцмахмудан тохняҗ, урдк кевтән эрүл-дорул болв.

Дән чилснә хөөн хальмгудыг герүрнь тәвлә. Адучиг ЧОС-ин складас сулдхад, 1945 җилин сентябрь сарин чилгч күртл Авляевин ротла төмр хаалһас аца буулһдг зун арвн арһта гисн, чинән-чидлән гееһәд уга көвүдәс бүрдсн командт, Широклагин 127-гч тойгта зекин колоньд нег баракд үлдәлә. 1945 җилин намрар Адуч Алтайск крайин Глотовск МТС-

тирҗ эгл агрономин көдлмшт орсн болдг. Тер цагас авн Адучин җирһлд шин цаг эклв. «Кемр мини тәвсн хөвин хаалһд лейтенант Королев, эмч Вайденкеллер, Роберт Кеппен, санинструктор Нимән Шорва, Җалхан Пүрвә, Борска Манҗ, Ермялын Микүлә болн нань чигн сән улс эс харһсн болхла, би яах бәәсн болхв?» — гисн тоолвр Широклагин тускар ухалсн цагт Адучин седкл байрлулҗ, оньдин чееҗәснь һархш.

91

ЗУД

Дөрвн хонг дараһар һалзу шуурһн шуурчана. Сиврин һазрт үвлднь дөрвхн хонгт биш, зурһан-долан хонгт шуурвчн өврмҗ болхш. Зуг эн үвл дараһар дөрвн хонгт шуурһн шуурна гисн — күн-мал угаг зутах йосн зуд болна гидгнь эн.

Кесг җиләс нааран боладго һаң өңгрсн зун болсн учрар, «Победа» колхоз малдан күрх күмс белдҗ чадсн уга. Тегәд эн үвл онц болн дегәд түрү болхинь цуг колхозникүд меднә.

Сакл асхн зөвәр ора хөөнә хашаһас герүрн ирлә. Эмгн болн хойр күүкнь орндан орад унтҗ одцхасн бәәҗ. Беш деерәс кастрюльта цәәһән авад, агч ааһдан кеһәд, һуйр угаһар сорад уучкад, өвгн бас кевтв. Шарсн боднцг, өдмг бәәсн бийнь, энүнә хоолд хот орхш. Эндр өдрин дуусн хөд хот уга зогсцхаснь Саклин сананас һархш. Бураһар гүрәд кечксн эрстә, дотр һаза угаһаснь шаврар шалдчксн хашаһан мерлдәд, хөд орҗ ирсн кү үзхләрн, мәәләд ниргцхәнә. Сакл теднә әәд тесҗ чадад, хоша бәәсн үкрин фермүр шуурһн дотр ирв. Үүдинь секәд орхла, өмнәснь үкрмүд бас мөөрцхәв. Тер кевтән хөөч колхозин конторур темцв.

Хойрдгч бригад орҗ одсн ахлач ода чигн уга, тегәд хәрү хашаһурн йовад, манач өвгн асхн ирхлә, герүрн хәрснь тер. Сөөнь дуусн хойр нүдән харһулҗ, невчкн зуурчн дуг гиҗ унтҗ чадсн уга. Дару-дарунь босад шуурһн тогтнсн угаһинь терзәрн хәләчкәд, хәрү орндан орад, кевтәд бәәв. Үвлин ут сөөһин дуусн кедү зүсн тоолвр эн медәтә, җир күрсн наста Саклин уханд орсн болхв.

...Көк теңгсин көвәһәс һарсн ут улан эшелон арвн зурһан хонг йовад Олуйск гидг төмр хаалһин станц деер асхн ирҗ зогсв. Январь сарин хүүрә киитн чирәг чим-чим гиһәд хәәрәд бәәнә.

Сөөнь бийднь эшелонас буулһад, бичкдүд, көгшдүд цуһараг шуугулҗ ниргүләд, «Союзмука» гидг заводын клубд орулв.

Әмтн хурһдаснь салһад хашад орулсн хөд мет ниргнә. Тер кевтән клубд хонцхав. Өрүнднь сагсг ик девлмүд өмссн улс әмтиг шүүһәд авад һарад бәәнә. Эдн әмт йилһҗ авхар ирсн колхозмудын элчнр. Маля даах тоотнь дәәнд мордсн, көдлдг күн уга күчр цаг билә. Тегәд колхоз болһн көдлҗ чадм кү ядҗ бәәсмн.

—Колхоз «Доброволец» орх күн бәәнү?

—Колхоз «Труд» кен орна?

92

—Манд көдлҗ чадх улс кергтә!— гисн дун, көндә клуб дотр күңкнәд, энд-тенд һарна.

Арвн зурһан-арвн долан хонгт хаалһдан зовад, түрәд, кир-нуһудтан даргдад ирсн хальмгудт нам альдаран болвчн хаацта, төвкнүн нег һазрт күрч цогцан амрахнь күсл болҗана. Тегәд тер даруһан альднь сән болна гилч гих ухан кенд болвчн орсн уга. Орс кел меддго зәрм улснь цуһар нег бәәрнүр одхмн гиҗ медәд, захас харһсн көлгнднь сууһад һарцхав. Тер учрар кесгнь ахнр-дүүнрәсн, эк-эцкәсн саллдад, оңдан селәдт тусцхав.

Тер өрүн Саклур зөвәр медәтә, зүн һарнь маля кевтә девлиннь ханцн дотр унҗсн күн ирәд келв:

—Та мана колхозур одх болвзгот. Энүнәс арвн хойр дуунад бәәнәвидн.

Саак оньдинд күн болһна үгд ордг төләдән зөвән өгәд, тер күүтә хоюрн өлг-эдән цан деер авч. Олуй һол үвлд көрч одсн цагт тустан йовхла, арвн хойр биш, нәәмхн дууна бәәҗ. Удсн уга мөрн цан Макаров селәнүр орад ирв. Эн селәнд Саклын өрк-бүлтә хөрн хальмг өрк ирҗ зогсв. Ирсн өрк болһныг цөөкн бүлтә улсин герт хамднь орулв. Селәнә клубд тавн өрк орв. Шахм болвчн — һундл угаһар гиҗ орс улс келдг.

Түрҗ-зүдҗ ирсн хальмгудыг делгү седклтә, ах-дү орс улс гертән үвлзүләд, бәәсн хот-хооласн хувацв. Удан күләсн хавр ирв. Сакл хавртнь һарад, гер бәрҗ авб.

Сакл тер хавр колхозин җирн хойр хө тоолҗ авла. Өвгн — Көк теңгсин көвәд һарад, эврәннь эн наснаннь туршарт заһс бәрлһнд йовсн көдлмшч күн. Зуг эк-эцкнь әмд цагт арвн нәәм күртлән малын ард йовла. Хөөннь дөч шаху җилд Көк теңгсин көвәһәс холд одсн күн биш. Тегәд энд ирәд, хө хәрүлдгт орхла, түрүн авгтан кесг харшлт харһҗ зовав. Болв ямаран көдлмшт болвчн күч-көлсән әрвллго көдлдг Сакл дарунь шин көдлмшиннь авъясинь дасв.

Ода долан-нәәмн җилд хөөнә ард тахшад, альк нег эв-довинь дасад, ямаран һазрт хәрүлх, ямаран хотар асрх, яһҗ төлинь һару угаһар өскх — эн хамг эв-арһинь дасв. Хөөнә тонь —җирн хойрас миңһ күрв. Сакл хашадан орхларн һанцхн бийднь медгддг темдгәр хөн болһныг гишң «чирәһәрнь» таньдг билә. Тегәд үвлин сө җиллә әдл ут. Сөөнь туршарт зовняд, нөөрнь күрлго бәәх зөвтә. «Маңһдур шуурһн эс тогтнхла, яахмб!» — гисн әәмшгтә тоолвр орв. Кирслҗ кесн хойр көлтә харһа орн

93

сүүҗән сольх болһнднь олн зүсн дууһар җиигнә. Орс беш деер кевтсн эмгн өвгән унтлго бәәхинь медчкәд келв:

—Өвгн, яһад эс унтнат? Эрт көдлмшт одх күн невчк нүдән харһулх

билү.

Герин эрст өлгсн зөвтә, тонь билрәд бәәсн, дорань унҗсн шинҗүртнь кесг олн зүсн төмр дүүҗлсн час чик-чик гиһәд ә һарна, Сакл босад хәләхлә, дөрвн час болҗ йовна. Девлән көдрәд, ик бешин эрст тавгарнь шахад наачксн, ул татчксн ик хар ишкә һосан авад, орнаннь көлд, ширдг заагт хавчулад дүүҗлчксн киртә бор цуглаһан көлдән ораһад, хувцан өмсв.

—Өвгн, яһсн эрт босҗахмт?— гиҗ эмгнь беш деерәсн сурв,

—Ферм орад, мал хәләһәд ирнәв,— гиҗ Сакл хәрү өгв.

—Ямаран күн болхв эн өвгн! Таниг угаһар тер колхозин мал үкҗ одхмб? Аль танд әмтнәс икәр күч-көлснә өдр бичн гиҗәхмб!— гиҗ келн, уурнь тәәлрәд, өвгндән цә чанҗ өгхәр толһа доран дер кесн хувцан шүүрч авад, адһмта босв.

Саклин эмгн Җирһл, өрүн болһн, тавн час болад уга бәәтл, босад, өвгндән цәәһинь чанад өгчкдг билә. Җирһл кезәдчн босх цаган медҗ эрт сердмн. Зуг эндр Сакл нам тер цагасн эрт босҗана.

—Кевт, кевт. Би удлго хәрү ирнәв,— гиҗ өвгн эмгән тогтнулв.

—Иим шуурһнла халун хот угаһар күн йовдв. Би дарунь цә буслһчксв. Һалд өр кех хүүрә мод асхар бел кечкләв,—болад, эмгн бешәсн шувтрҗ буув.

Тер хоорнд хувцан өмсчксн Сакл, үүднә деер хадад өлгәтә бәәсн сагсг цаһан махлаһан толһадан дарҗ өмсәд, негчн үг келлго һарч одв.

Сакл һаза һархла, шуурһн тогтнх биш, улм чаңһрсн бәәдлтә. Өцклдүр хүүрә бәәсн болхла, ода чиигтә. Гертәс ферм күртл һурвн зун метрәс үлү биш. Сакл нәәмн җилин туршарт хавр-үвл уга эн хоорнд йовн гиҗ мөр һарһад, нүдән аньчкадчн күрх бәәсмн. Үүднәс көлән алхад һархларн, белкүсцәһән цаснд булхв. Гем уга, герәс тедүкнд хаалһ бәәх зөвтә, цааранднь йовхд амр болх гиҗ санад, булхсн көлән татҗ авад мөлкв. Кирцәд хаалһд һарч ирн, хойр көл деерән зогсв, болв дәкн өвдг күртлән булхҗ одв. Сөөнь дуусн иим ик цасн орсн болхв гиҗ санад, цааранднь һарв. Сальк өрҗ йовх күүнд, шуурһн дегәд догшн болад, кииһән авч болхш, тегәд Сакл нег цөөк ишкчкәд, хәрү эргәд, урудад зогсҗаһад, уралан һарна.

94

Хурлзад-хурлзад шуурчах шуурһн көшсн кевтә зәрмдән агчмин зуур амраһан авна. Тер цагт эрс болад цәәҗәсн эргндк тольрад одна. Нег тиим цагла фермд күрх болв гиҗ санҗасн Сакл өмнән һаран суңһхла, күрм чигә һазрт цасн дунд шовасн һас үзв. Өөрдәд хәләхлә, хаалһин дундурт бәәх тагтд шинкән күрсән медв. Арһ уга, цааранднь йовх кергтә.

Тер кевтән мөлкн-дәвн йовҗ, хөөнә хашадан ирв. Үүдинь секәд орлһнла, өмнәснь Саклин иҗлдсн зунһугин шүвтр үнр каңкнад одв. Барун булңд өлгәтә бәәсн «летучая мышь» гидг фонариг шатачкад хәләхлә, маңнадан шар төөлгтә, җил болһн икрлдг цаһан хөн үүдн тал кевтнә. Эзән орҗ ирсинь эдн медчкәд, кевәсән кевҗәсн эвтәкн аман әрә көндәһәд, өкәр дууһар маниг яһҗаснчн энв гисн бәәдлтәһәр мәәлв. Наадк хөөднь эн медҗәнә гисн кевтәһәр дахад мәәлцхәв.

Тер дуунднь тесҗ ядад, зүркнь менрәд, Сакл адһҗ фонаран унтрачкад, гүүҗ һарад, ардан үүдән батлҗ хааһад, һазаһаснь төдглв. Саклин дарук хөөч Сергей Мальцевин гер хөөнә хашаһас хол биш бәәдг билә. Тер кевтән адһмтаһар Сергейин герүр ирәд, үүдинь цокв.

— Сергей, шулуһар бос, хөд үкҗәнә!— гиҗ терзднь хәәкрв.

Удсн уга, Сергей товчан товчлн йовҗ гүүһәд һарч ирв. Сакл цөөкн үгәр эврәннь шиидврән нөкдтән келҗ өгв. Хоюрн хол биш бәәсн конюшньд ирәд, мөрн цан татад, һарад йовцхав. Тер хоорнд, дорд бийәс теңгр шармгдад, өр цәәҗ йовна. Шуурһн тогтнх бәәдл уга.

Бәәсн гер уутьхн болвчн, Сакл өвгн өвсн-түләһән дотрнь хадһлхар, нидн зуна шин хаша бәрхләрн, у, өргәр кечклә. Әмтнә дөңгәр эрсинь шаврар цутхҗ кеһәд, соломар оралла. Сакл туһлта нег үкрәс талдан мал хадһлдго билә. Тегәд өмнк җилмүдт үкр туһл хойран сиинцдән үвлзүлҗ һарһдг билә.

Эн җил намрар хадсн невчкн өвсән, түләһән орулсн хаша көндәрәд бәәв. Үүднь бас өргәр, мөрн цаныг ууцарнь цухрулхла, багтмар кегдлә. Сакл эндр хашад орад, хойр хонгт хот уга мәәртҗәсн хөд үзчкәд, авсн шиидврнь иим болв.

Урднь кесг җилд сиинц дотр орулад дасхчксн үкриг хәрү хуучн ормднь орулҗ болҗана. Үкрин хот чилв, һалын түлән ил бәәвчн гем уга.

Сакл нидн зун хашаһан оралхларн, түрүн хадгдсн үүрмг, цәәлә әдл көк арван соломар бүрклә. Зурһан тергн солом хойр хонгт хоосн бәәсн хөөдт нег өдр болвчн өлг өгх гиҗ шиидв. Тегәд эврәннь нөкдтәһән хоюрн гертән ирәд, цанан ууцарнь цухрулад, хашаннь үүдәр орулчкв. Бийнь

95

күрз, биил авад, хашан ора деернь һарад, бүркәһинь дорагшан хольвлв. Гертәс Җирһл һарч ирв. Түрүн авгтан герин ора деерк цас хайҗана болһад, эмгн алңтрҗ өвгндән келв:

—Шуурһн тогтнад уга бәәтл, күн цас унһадв. Түүнә орчд, орад халуһар цәәһән уутн!

Дәкәд, хаша цумлад, деерәс хольвлад унһаҗах солом үзчкәд, чирәнь хуврәд, дора цанын өөр биилтә зогсҗасн Сергейүр гүүҗ ирв.

—Сергә, энчн ю кеҗәхмб!— гиһәд, ханцнаснь татад, Җирһл деегшән заав. Сергей шуурһна дуунд, эмгнә келсн үгинь эс соңссн бийнь, докъяһарнь медчкәд, иим хәрү өгв:

—Колхозин хөд хот угаһар үкҗәнә, тегәд эн соломиг тиигән авч одхар бәәнәвидн.

Шуурсн шуурһна, деерәс хольврсн соломин, цасна әәһәс келсн үг соңсгдхш. Җирһлин уханд ода бийнь күрәд уга. Зуг Сергей деерәс хольврсн соломиг бииләр өргҗ авад, цасинь сегсрҗ унһаһад, цеб-цеб гиһәд, цан деер тәвәд бәәхлә, эмгн юн болҗахиг бодад медв.

—Яһлав! Яһлав! Эврәннь үкр хоосн зогса бәәтл, герән хольвлад, колхозур зөөһәд бәәдг күн бас бәәдви? Эс гиҗ энүндтн дон гем ирҗ кевтә! Харачнь хамхрна гидг эн!—Җирһл герүрн нег орад, хәрү һарч ирәд, хәәкрәд, гүүһәд бәәв. Тер хоорнднь нег сән цан солом буулһчксн Сакл деерәс һәрәдҗ бууҗ ирв.

—Яһҗахмт! Эврәннь үкрт өгдг хот уга бәәҗ, тер соломан колхозур зөөһәд бәәдг? Аль үкрән хурлд бәрҗәнт!— гиҗ уурлв.

—Гем уга, үкртән боднцг өгәдчн һархвидн. Колхозин хөд зутҗана,— гиҗ Сакл цәәлһв.

—Боднцгар үкр асрхмт, эврән идхмт? Кедү суулһ боднцг бәәх гиҗ меднәт?

—Меднәв! Меднәв! Зун суулһ.

—Кедү гинә! Альдас медсмт?

—Одахн эврән келләч!

* * *

...Өмн бийдк эрснь сууһад дальҗиҗ одсн, ширдснь чигн, зеврснь чигн медгддго халаһар бүрксн шар ората, хуучн бор модн герт колхозин парвляна контор бәәнә. Эн гер хойр ик хората. Нег хораднь ахлачин

96

кабинет, наадкднь — тоочнр көдлнә. Колхозин ахлач Николай Иванович Шестаков Сиврт тохм-үндсәрн өссн-боссн бәәрн һазрин күн. Николай Иванович 1935 җил трактористын курс чиләһәд, Глотовск МТС-ин тракторист болҗ, «Универсал» гидг трактор унҗ хөрн һурвтадан эврәннь һарсн селәнүр ирлә. Шулун-шудрмг, шамдһа көвүн дарунь әмтнә нүднд үзгдҗ таасгдв. Хойр җил болад, тракторн бригадын бригадирт шиидгдв. Тер ормдан дәәнд мордтлан көдлв.

1946 җил дәәнәс хәрҗ ирв. Шестаков фронтас эрүл-менд ирсн үүрмүдәсн болн баһчудас шин бригад бүрдәв. Дәәни туршарт ясвр уга, күн болһна һарт эдлгдәд, хамхрад эвдрҗ одсн техникиг болн механизмсиг хәрү босхҗ, әм өгнә гисн күчр-күнд юмн бәәсмн.

Болв Шестаковин күч-көлсн үрсн уга. Дарунь Глотовск МТС-т Шестаковин бригад нүүрлгч орм эзлв. Тегәд эврәннь әрүн цаһан седкләрн, күч-көлсәрн болн седвәрәрн Николай Иванович олн колхозникүдин зүрк авлв.

Өдгә цагт «Победа» гидг нертә колхозин эзлҗәх һазрт күсдундур җил хооран тавн колхоз билә. Эн колхозмуд негдүләд икдүлх хургт урднь бәәсн тавн ахлачин арһта гисинь үлдәв.

Болв күсдундур җил давб, негдҗ икдсн колхоз өсҗ-өргҗх биш унтрн гиҗәх һал мет зальнь улм тасрсн болад бәәнә. Әрән гиҗ эн үвлин өрәлд күрх малын күмсн белдгдв. Наадк дуту-дундынь нам барҗ келҗ болшго. Тегәд эн җил январин чилгчәр болсн тооцана болн суңһврин хургт колхозникүд нег дууһар урдк ахлачан көөҗ һарһад, Николай Ивановичиг шиидв. Хургт үг босҗ келсн болһнь: һардвр сулын уршгар колхоз дор орҗ йовна гиҗ келцхәв.

«Һанцхн сул һардврин уршг болхий, аль оңданчн учр бәәхий? Кемр бәәхлә... Ямаран?» — Иим сурврин тәәлвринь олх тоолвр Николай Ивановичин седкләс сүүлин хойр сарин туршарт хөөһхш. Болв эндр түдл уга күцәх эркн төрнь: зурһан зун бод мал, хойр миңһ һар хөд, миңһнәс үлү һахас болн такас үвләс толһа бүтн авч һарх төр. Хавр кезә ирхнь медгдҗәхш. Март сар шинкән чилв. Апрель нурһлҗ үвлин сар. Дәкәд цасн хаальвчн, эццн-турңха һарсн мал шиирән бальчгас татҗ, бальчгт идшлҗ чадшго. Николай Иванович өцклдүр малын хашас эргчкәд, сүүлднь дөрвн дуунад бәәсн хойрдгч бригадас әрә гиҗ арвн хойр час сө ирв. Тендәс ирчкәд, фермин һардач Тарасовиг, хойр бригадирән конторурн дуудулад, малд хот-хоолын то-диг кецхәв.

97

Ашнь — һашута! Әрвләд өгсн бийнь долахн хонгт күрх хот үлдсн болҗ һарв. Арһ юундв? Эндр, шуурһн эклснәс нааран дөрвдгч хонгнь. Нам үлдсн өвсән авч ирдг арһ уга! Арвн дууна һазрт бәәх өвсиг мөрн цанар иим, нүд чичм шуурһнд авч ирнәв гиҗ санҗ болшго. Трактор бәәсн болхла, оңдан билә. МТС күртл һучн тавн дууна. Телефоһар күүндхәр седхлә, суңһугнь салькнд тасрсн бәәдлтә, хәрү өгхш. Яһдг болхмб?

Николай Иванович өрүһәр контор тал орҗ ирәд, деернь плащ-палатк өмсксн күнд хар девлән тәәләд, үүднә өөрк хадаснд өлгв. Цергәһәр уйсн күрң киилг деерәһәрн хойр келтә һоргта комсоставск өргн бүсиг гесәрн мегдәтл татад бүслҗ. Киилгиннь өңгтә галифе шалврин барун хавтхас альчур һарһад, цоохр чирәһәсн чиихлтсн үүрмг көлсән арчн йовҗ, герин тал дунд одҗ зогсв.

— Не, Павел Петрович, чи нанар болхла, дамшлтта, удан көдлҗ йовх күнч. Эндр шуурһн зогсдг бәәдл уга. Эн теңгрин аюлас яһҗ гетлхмб? Юн гиҗ саннач?— гиҗ Шестаков, конторт бийинь күләҗәсн фермин һардач Павел Петрович Тарасовас сурв.

Тарасов 1942 җил күнд шавта әмтнәс түрүн болҗ Макаров селәнүр дәәнәс ирв. Колхозд күүкд улс, көгшд үлдсн цаг билә. Дарунь болсн колхозин хургт терүг ахлачд суңһв. Дәәнә цагин тату-тартг, түрү-зүдү хамг Тарасовин уйн ээмд ачгдв.

Тарасовин өөр негдгч бригадын бригадир Миша Чекмарев сууна. Миша дән төгсхин өмнк җил арвн зурһатадан сө көдлҗ йовад, зеткрин үүләр тракторасн унад, барун көлән дәврүлв. Болв хөвнь бәәһәд, көлиннь үзүр харһад, менд һарсмн. Тегәд Миша ода бийнь сүдһлзҗ йовна. Тер уршгарн цергт одсн уга.

Энүнәс талдан кедү әәх-сүрдх йовдлмуд үзгдсн болхв! Тер цагт колхозин ахлач бәәхәр, нам нег зүүдән бууһан бәрәд, эгл салдс болад дәәнд орснь амр билә. Зуг Тарасовиг дәәнд дәкҗ авсн уга. Тегәд күүкд улс бичкн күүкд хойрла дәәллдх болв гиҗ шоглдг бәәсмн.

Конторин бешин хала деерәснь сорсн салькнд көндрәд, җиңнәд бәәнә. Көрч одсн терз һатцас һазак орчлңгин бәәдл үзгдхш. Ахлачин стол деер сөөнь дуусн шатсн арвдгч шам улң-улң гиһәд, тоснь чилҗәх бәәдлтә. «Эн шамла әдл әмтнә урмд күчн бас иигҗ чилхмн болхв!» — гисн ухан Тарасовд зервк орв.

«Тиигх зөв уга. Әмтнә арһ цегән булг мет ца-цааһасн урсад һарад бәәх

98

зөвтә!» — гиҗ Павел Петрович бийән аадрулв. Тер хоорнд һаза ә һарв. Удлго конторин үүдн секгдәд, көвңгәр кесн бәәдлтә күн нурһарн орҗ ирәд, ардан үүдән хаав.

—Сән хонцхавт?... Яһсн арнисн бәәдлтә суухмт!—гиҗ келн, тер күн махлаһан зүн һарарн авад саҗв.— Басл күчр гидгәр шуурчана!—гичкәд, орҗ ирсн күн уралан һарв. Цуһар нег дууһар мендин хәрү өгцхәв.

—Байрлх дала юмн уга,— болҗ ахлач шуукрв.

—Тегәд яахмб? Мадниг саналдад, шуукрлдад, зөвшәллдәд бәәтл, әмтн, йосн коммунистнр, колхозин малыг зудас әмд авхин туск эв-арһ олад авчксн бәәнә,— гиҗ орҗ ирсн сельсоветин ахлач болн колхозин парторг Федор Молчанов келв.

—Хәрнь гиһич, яһсн амр юмб терчн, манд бүкл хойр хонгт тоолвчн олдхш!— гиҗ дамбрлсн бәәдлтәһәр ахлачнь келв.

—Намаг иткҗәх бәәдл уга эдн! Миша, шулун болдгар коммунистнр болн комсомольцнр конторур цуглул... Ферм эргҗ йовлав. Хөөнә хашан һаза нег цан ачлһн ирәд зогсхлань, алң болад, одад хәләвв. Кен болх гиҗ медҗәнәт? Бамбаев Сакл эврәннь сараһан цуцлад, соломинь хөөдт авч ирҗ!—болҗ Молчанов цәәлһв. Эн зәңгәс ахлач Тарасов хойрин чирә герлтәд одв.

—Манд тиим ухан яһҗ эртәс эс орсмб! Чи, Федор Васильевич, манд нөкд бол, соломар оралсн гертә улсин тооһинь авхмн. Списк кехмн,— гиҗ ахлач байрлад, столыннь яршг татад, цаас һарһад, өмнән бәәсн ручк һартан авб.

—Түрүн нама бич, би бас ниднин герән соломар ораллав, адгтан хөрн тергн һарх,— гиҗ Федор Молчанов келв.

Тер хоорнд Миша һарч одв.

* * *

«Ку-ка-ре-ку!»— гиҗ дер дорнь хәәкрсн мет эр такан дуунас Альма чочад серв. Сүүҗ доран делгсн хату ширдг болн деерән хучата бәәсн сагсг нооста девл хойрт түрүн авгтан Альма алң болв.

«Альд кевтсм энв? Юн такан дун болхв?» — гисн тоолвр терүнд серсн дарунь орв. Нүдән күцц секлго, девл дотрас һаран айстан татад, чирә деерән көндлң кевтсн нәрхн кенчр авч хайхар седхләрн, хату шиврлг атхчкад, генткн санан орв: «Э, йир... би сөөнәһә Саңһҗас зулхларн, эврәннь орнасн босад, ээҗин ард орҗ кевтсн биший. Хәәкрҗәсн такань

99

болхла, өцклдүр хаша дотрк такасас негнь көлән көлдәчксинь үзәд, хадм эк авч ирҗ эврәннь орн дор хонулсн биший»— гисн тоолвр берин уханд торс-торс гив.

...Өцклдүр өрүн Саңһҗ босад, хотан уучкад, колхозин контор орнав гиһәд, хувцан батлҗ өмсәд, һарч одла. Арднь Альма герән ахулчкад, үкрән саав. Үкр бүрү хойртан, һурвн хөөндән өвс тәвб. Дәкәд боднцг, һуйрин кевг семрҗ буслһад, һахадан авч одҗ өгәд, үүдн хоорнд, терзс тус хурсн көр авч хайчкад, гертән орҗ ирв. Герин барун бийд, шигдәч эрәтә шар сатиһәр кесн бүтү көшг өлгәтә бәәнә. Дотрнь болд суңһугар кесн сетктә никеләр хордасн төмр орн тулата. Альма зузан көвң девскр ясад, улан һадрта хаваста көнҗл делгәд, деерәснь цаһан простыняр бүркв. Бешт халулчксн ус авад, суулһд кеһәд, хойр хораһан шурд гиһәд, шулун болдгар уһачкв.

Эн көдлмшән Альма өдр болһн кенә. Дәкәд колхозин көдлмшт одна. Болв һурвн хонгас нааран шуурһн шуурад, Альмаг күн көдлмшт дуудулхш. Урд, чилгр цагт, Альма эрт босад, эврәннь кех зөвтә тоотан кечкәд, тегәд колхозин көдлмшт һардг билә. Энүнә геринь нань күн ахулхш. Альма көдлмшәс яһад зовад ирвчн, өдр болһн хойр хораннь полыг уһаһад авчкдг билә. Эн бичкнәсн авн цевр-цеерин тускар кү өмнәһәрн һарһдмн биш.

Альмаг һаза дотр угаг ахулад, хураһад ирхлә, хадм бергнь — Цаһан, шинкәхн орнасн босад, нүр үздгин өмн зогсчкад, арвисн усән самлҗана. Цаһана көвүн күүкн хойрнь өрүн эрт босчксн эмг экин орн деер наадҗана.

Альма һазаһас хамхлсн түләнә мод авч ирәд, бешиннь өөр хайчкад, бийән ясҗасн Цаһанур хәләв.

Цаһан урднь сәәхн гүрәд, хуваҗ хойр талан хайчксн нигт, тәкминь цокад бәәдг чилм хар үстә билә. Одахн Олуйск балһс орхларн, терүгән эгцлҗ хәәчлүләд, зуурм һарсн каракуль хурһна хурсх мет үүрмг-үүрмг отх тәвүлчкҗ. Дәкәд орнасн босн чирәдән крем болн пудр түркәд, бийән җалдад бәәхәс даву юм кедмн биш. Альма түрүн авгтан терүнд санань зовдг билә. Күүкд күн күүкд күүнәннь зовлң эс медхлә, кен медхв? Тер өцклдүрк бәәдлнь эндр сананднь орв. Цаһана залунь — Дорҗ, Саңһҗд өмн герә ах бәәсмн.

Дорҗин эцкнь өңгрхлә, хотна көгшдүд цуглрҗ күр кеһәд, хөрн тавта бериг арвн йиста көвүн дүүднь — Эрдньд хаалһсмн. Тер цагт хальмгт

100