Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990
.pdfзекмүд келлә. Тегәд Адуч октябрь сард нааран ирхдән, модна бүчр чавчҗ хоорнднь хаяд, деернь җөөлн болтха гиһәд, хол биш бәәсн мод көрәддг заводас арв һар суулһ үүрәдц авч ирҗ асхла. Ода эн киитн цагт, амрлһна кемд ирҗ кевтхлә, дорань җөөлн болчкад, дулан болдмн. Зуг деерәс болн көл тусас салькн үләнә. Толһа туст малтчксн гүн һазрин эрс бас хаац болна.
Адуч резин һоста хойр көлән дулан болтха гиһәд, зуг зан модна үүрәдцн дораһур шурһулчкв. Зуг деер бор теңгрт наачксн киитн одд гилвкхәс биш, дула өгчәхш. «Яһсн цевр теңгрв? Зөвәр киитн бәәх кевтә!»— гиҗ Адуч санв. Асхн хотан уучкад, көдлмштән һарч йовад, столовин өөр бәәсн градусник хәләхлә, 30 градус билә. «Ода адгтан һучн тав күрсн болх. Зуг һучн тавн градус киитн болхла, көдлмшт һарһхш. Болв мана төлә кен тер градусник хәләһәд, маниг көдлмшәс сулдххар седхмби?
Зураһан күцәх кергтә. Ода һурв хонад, дөчн дөрвдгч җил чиләд, шин җил эклх. Кен мапиг хәрүлх билә? Дәкәд белн бетон көрч одх гиһәд, ахлачнр әәх».— гиҗ Адуч ухалҗ кевтнә. Махмуд-цогцнь менрәд, чинәнь алдрад, ода деерән даарчахн уга. Энд ирәд, һурвн сар болснь эн. Урднь зурһан сар төмр хаалһ келһнд Адуч көдлҗ йовла. Зуг тер көдлмш энүгәр болхла, амрлһн бәәҗ.
УУТЬХН МӨРТӘ ТӨМР ХААЛҺ
Дөчн дөрвдгч җилин март сарин чилгчәр Кунгур балһсна тал дунд бәәсн орс чонҗд салдс хувцта хальмгуд өдр сө уга шорһлҗн мет нааранцааран нирглдәд бәәцхәнә. Кемр түрүн һурвн-дөрвн хонгт кесгәс нааран үзәд уга элгн-садан, үр-дүңгән, эцк-көвүһән олҗ авад байрлсн болхла, сүл хойр-һурвн хонгт эдн яһҗ, ямаран учрар нааран авч ирсинь йилһлдҗ, дәрин үнр соңсх биш, күүнә цусна үнр үзсн, цөөкн хонг хооран дәрвкҗәх дәәнә һалас һарч ирсн улст нег меслх ухан орад, баг-багар хурҗ, халун күүндвр кецхәв.
Эн кемд асхн хотан уусна хөөн орс чонҗд хурсн миңһ һар хальмгуд дунд һурвдгч Украинск фронтас ирсн 584 эгл салдсмуд болн баһ командирмүд, Сталинградас ирсн 184 тоота команд, хойр зу һар Ленинградск болн Белорусск фронтас ирсн салдсмуд цугтан дәәнә һалас
61
ирсмн. Теднәс талдан дәрин үнр соңсад уга, 1926-гч җил һарсн 120 болн 58 тоота хойр команд баһчуд Камышинәс ирлә.
Эднә кесгнь нег чигн хальмг кү төрскн теегтнь үлдәлго Сиврүр нүүлһсиг энд ирҗ соңсцхав.
—Хальмг улс урвлт кеһәд, фашистнрт орҗ өгәд, кесг цевр коммунистнр бәрүләд, дәкәд фашистнр цухрҗ зулхла, тедниг дахҗ һарад, советск цергин өмнәс ноолдсн төләднь Сиврүр күчәр нүүлһхмн гиһәд, Калининә һар тәвсн заквр, тедниг нүүлһхднь умшҗ өгч,— гиҗ хучн бор өрмгтә сталинградын госпиталяс ирсн медәтә салдс Цернә Бадм келв.
—Кен урвач болсмб! Кен Төрскән хулдсмб? Бий? Аль дәәнә һалас һарч ирсн эн миңһ һар эгл салдсмуд фашистнрт орҗ өгсмби!— гиһәд, өндр нурһта, сәәхн утулң хо цаһан чирәтә, бүс уга һал шин комсоставск киилгин барун өрчднь Улан Одн болн Алек•сандр Невскийин хойр ордентә, өрчиннь деер утулң кенчр шар колонк — тернь күндәр шавтсна темдг, зүн өрчднь «Сталинград харсллһна төлә» гидг медальта погон уга залу хәәкрв.— Мана өрк-бүл яһснднь нүүлһсмби? Уга! Цуһар Москва орхмн! Калинин манд цәәлһҗ өгг!—гив. Тер хоорнд үг келҗәсн күүг бүсләд, кесг зун күн цуглрад ирв.— Кен намаг дахҗ йовна? Һаран өргтн!
—гиҗ тер сөөлңкә дууһар хәәкрв. Адуч эврән һаран өргчкәд, эргәд хәләхлә, нкәрнь тәвхлә, хөрн күн һаран өргҗәнә.— Үзҗәнта, энд хурсн хойр зун күүнәс хөрхн күн һаран өргҗәнә!—гиҗ ордентә залу улм нүднь гилвкҗ:—Әәҗәнта! Гер-бүлтн киитн Сиврт! Эврә бийитн цаһан хорха идх! Би әәҗәхшив!— гиҗ тер немв.
—Эн кемби?— гиҗ Адуч өөрән зогсҗасн Борска Манҗас соньмсҗ
сурв.
—Санҗин Овш, Сарпинск района көвүн,— гив.
—Өрчднь Александр Невскийин орден бәәнә. Тиигхлә офицер болҗахгов эн. Нааран яһҗ ирсн болхв? Офицермүд мадн дунд угалм,— гиҗ Адуч келв.
—Терчнь үнн. Зуг офицерск погодынь авад, цааҗллһна батальонта дәәнд орад һархлань, орденсинь хәрү өгәд, погодынь өгх; хоорнд нааран йовулчкҗ. Келхлә, ут тууҗ, дәкәд келнәв,— гиҗ Манҗ Адучд келв.
—Икәр тәвхлә, лагерүр йовулх!— гиһәд, Санҗин Овш цааранднь келҗәнә.— Нам хара бәәсн бийнь эндр-маңһдур маниг лагерүр йовулх! Мана өмн эн орс чонҗин эрст һаран тәвсн кесг зун улс альд бәәнә
62
болһната! Кезәнә тер лагерьт сууцхана. Бидн бас тенд күрхвидн. Түүни ормд эн станц деерәс йовсн поезд деер сууһад, Москваһур, эс гиҗ фронтур одхмн!—гиһәд, Овш шалвриннь барун хавтхас «ТТ» гидг пистолет һарһад, толһа деерән өргв.
Терүг бүсләд зогсҗасн улс үүмлдәд, ниргәд одв.
—Маниг яһад даҗрҗахмби! Эн бичкн, хөрн зурһадгч җилә көвүдиг авч ирсн офицермүд даҗрад, гүвдәд, хотынь күцц өглго йовҗ!— гиһәд, кесг салдсмуд энд-тендәс хәәкрв. Тер хоорнд һазаһас болн чонҗин хол булңгудас салдсмуд немгдҗ ирәд, адгтан һурвн-дөрвн зун улс хурв. Овшин зөргтә болн халун үгмүд деер бичкн көвүд даҗрлһна туск зәңг дәрвкҗәх һал деер тос асхсн мет болв. Кесг зун күүнә хәәкрсн дун чонҗ дотр доңһдв. Кемр тиигхд хөрхн күн һаран өргсн болхла, ода эдн цуһар гишң һаран өргх билә. Юңгад гихлә Овшин келсн үгмүд, өөлсн-һундсн седкл күн болһна өрчд йовла. Зуг Овшла әдл зөрг күн угань лавта.
—Тер Камышинәс хойр команд авч ирсн офицермүд альд бәәнә? — гиҗ бөркр дууһар Овш хәәкрв.— Тер офицермүд хәрү йовад уга, тедниг түлкҗ ормднь күргхәр күләһә билә.
—Тарцхатн! Юн митинг болҗана!—гиһәд, нег лейтенант һазаһас орҗ ирв. Терүг бас нег лейтенант дахҗ.
—Эн! Эн лейтенант ирҗ йовна. Эн! Эн лейтенант маниг Камышин балһснас авч һарад зууран гүвдлә, хот өглго даҗрла!— гиһәд, нег нәрхн дуута, баһ цогцта көвүн хәәкрв.
—Тадн цуһар Төрскән хулдсн урвачнрт гиһәд, маниг эн лейтенант цокдг билә!— гиҗ бас нег көвүн тер улс заагас хәәкрв.
—Тарцхатн!—гиһәд, лейтенант хәәкрәд:—Эс гиҗ цуһараһитн суулһхув!— гиҗ келв.
—Кениг суулһхар бәәнчи, лейтенант!— гиһәд, Овш һартан бәрсн пистолетән терүнүр төвләд өөрдҗ йовна.
—Нанд селм уга! Хай пистолетән!—гиҗ невчк әәчксн лейтенант яһҗ эн ик гүрмәс сулдхан медҗәхн уга.
—Кемр кистолет чамд харш болҗахла, һарарн чигн чамла дөңцҗ чадхув,— гиһәд, Овш пистолетән хавтхдан дүрчкәд, лейтенантын киилгин захас зүн һарарн шүүрч авн, барун нудрмарн цохарнь өгв. Лейтенант доран нуһрад унв, арднь йовсн лейтенант үүртән дөң болхар йовхлань, бас нег хальмг гиҗгәрнь цокад унһав. Минь эн кемд старшина Уланов эс ирсн болхла, ямаран цус асхлһн болхнь медҗ болшго билә.
63
—Ю кеҗәхмта!— гиһәд, Уланов һазр деер кевтсн хойр лейтенантыг һалзурсн улс цокад, көләрн девсҗәхинь үзәд, теднә хоорнд орад:— Залус! Хальмгуд! Кемр һартн җаһшнҗахла, намаг цоктн!— гиҗ модьрун дууһар хәәкрн, киилгиннь захинь шуулад, өрчән ил һарһчкад, кевтсн хойр лейтенант деер гедргән унад:— Намаг бас алтн!—гиҗ келхлә, һалзурҗах хальмгуд невчк тогтнв.
—Старшина Уланов чик келҗәнә!—гиһәд, әмтин түрүн ноолда эклсн Овш хәрү бийән татад:— Һурвн зун күн хойрхн күүнлә дәәлдхмн биш! Һаза һарад неҗәдәр бәрлдхмн!—гиһәд, цусан һооҗулад һазрт кевтсн лейтенантыг татҗ босхад:— Чи, лейтенант, капитанла күүндҗәнәч! Чини өмн гвардии капитан Сандҗиев,— гиһәд, терүг көл деернь зогсав.
—Гемим тәвтн, үр капитан,— гиҗ лейтенант оочасн һооҗсн цусан барун ханцарн арчн, әрә соңсгдмар сурв.
—Эн оңдан күүндвр,— гиһәд, Овш терүнә сүүһәснь авад, үүдн тал һарв.— Көвүдин төлә, мини бичкн дүүнр даҗрад йовсн төләдчн һаза һарад, негл цохтнав,— гив.— Маниг бичә дахтн!—гиһәд ардан йовсн улсур хәәкрв. Һалзурсн улс тогтнад, чонҗин үүднәс һарсн уга. Наадк лейтенантынь бас нег ик цогцта сержант-хальмг көтләд һарч ирв.
—Фронтд одлчи?— гиҗ Овш терүнәс сурв.
—Уга. Ода йовхув,— гиҗ лейтенант келв.
—Лавта фронтд одх болхла, негхл цохтад, гемичинь тәвҗ өгчәнәв. Хөөннь бийәсн чидл тату улс бичә дөөгл! Менд бә!—гиһәд, Овш нег дәкҗ цохтад, терүг унһав. Хойрдгч лейтенант бас көлврәд одв. Бүкл сөөнь дуусн Кунгурин чолун чонҗ дотр дәрвкәд шатҗах һал мет дуудвр болн нам күүнә седклд орвчн күцшго селвгүд, зүтквр чонҗин эрсиг шуулн алдад бәәнә.
—Мини полк Молдавьд күрч одв, ардаснь көөлдҗ дәәнд орад үксн
деер!
—Мини дивизь Винниц сулдхв!
—Мини корпус Румыня һазрт күрч одв!
—Цуһар эн сөөни бийднь орһад, эврәннь полксан олҗ авад, дәәнүр одхмн!— гиһәд, энд-тендәс хәәкрлдцхәв.
—Кенд пистолет бәәнә?— гиһәд, саак шууга татсн Санҗин Овш ниргҗәх улсин тал дунд һарч ирв. Деерән мел шин комсоставск киилг өмсҗ, деегүрнь пряҗкдан тавн талта одта өргн бүсәр гесән мегдәһәд татчкҗ, көлдән гилвксн шин боокс һос өмсҗ.
64
—Һаран өргтн!—гиҗ келәд, дәкнәс пистолетән татҗ авад өргв. Эндтендәс зурһан күн һаран өргв. Гер-бүлән Сиврүр туулһсн, бийсинь фронтас нааран, Уралур авч ирснь ик һундлта, уурта юмн болв чигн, әәмшг күн болһна дотрнь сууна. Кемр иләрнь келхлә, тер фронтас ирсн салдсмудын адгтан тавдгч хүвднь пистолет бәәсмн. Тер бийнь зурһахн күн һаран өргв. Кемр сәәнәр негҗхлә, зу һар пистолет эднәс олдх бәәсмн.— Ода селмтә хамгнь намаг дахтн, энд бәәсн запасн полкин казармас бууһинь булаҗ авад, цуһар хәрү дәәнүр одхмн!— гиҗ тер үгән чиләв. Кен чигн тиим селвг болн команд күләҗәсн уга. Нег әмсхлин дунд чонҗ дотр тагчг болв.
—Цааранднь ю күләхв! Йовхмн! Йовхмн!—гиһәд, энд-тендәс салдсмуд хәәкрлдв.
—Зогстн, ухалтн, көвүд!— гиһәд, нег медәтә салдс босҗ ирв.
—Ю келҗәхмта! Негдвәр болхла, фронтас кесг миңһн дуунад бәәх запасн полкд дәәнә бу селм уга болдмн. Сурһмҗин винтовкс бәәх. Хойрдвар болхла, нам вагон, поезд булаҗ авад йовдг болв чигн, хойрдгч станцд маниг бәрәд авчкх. Тиигхлә яахмби? Дәкн хальмгуд советск цергин өмнәс босв гисн нер зүүхәр бәәнта!
—Эн салдс чик келҗәнә,— гиҗ старшина Уланов келв. Адуч түрүн болҗ терүг үзҗәснь эн.— Эн дуудвртн авантюризм гидг юмн! Кен маниг эндәс тәвхмби! Сәәнәр ухалчкад, селвг өгх кергтә. Энтн дәәнә цаг биший!—гиҗ старшина немв.
—Эн әәмтхә старшинән үг бичә соңстн!— гиҗ саак Овш үгд орлцв.— Мана гер-бүлд, бүкл хальмг улст эндр үзгдсн дорацуллһнас даву юмн үзгдшго! Намаг хаһад алг! Эврәннь хальмг улсин төлә үкхәсн әәҗәхшив!— гиҗ Овш халурхв.
—Намаг әәмтхә бишиг мана Кубанск корпусас ирсн тавн зу һар салдсмуд цуг меддмн. Зуг халун һал дотр хойр-һурвн җил дәәлдсн хальмгуд чини дуудвр дахад, әмнәсн хаһцх гиһәд би хөрҗәләв!—гиҗ старшина Уланов келв. Терүнә өрчд бәәсн хойр Улан Одн орден болн «Зөргин төлә» гидг ик цаһан мөңгн медаль старшина әәмтхә бишинь эднд медүлҗ, ик күндлт өгчәнә. Дәкәд һурвн медәтә салдсмуд хөргч үгмүд келв. Адуч үүрмүдтәһән седкләрн Овшин келсн үг таасдг болв чигн, бийснь ахнрин зүткврт орсн уга.
Сөөнь өрәл давсн цагт эднә зүтквр тогтнад, кесгнь нөөртән диилгдв, зуг зәрмнь унтҗ чадсн уга... «һазаран һартн өлг-эдтәһән!»—гиһәд, өрүн
65
өрлә чонҗин үүд секҗ, нег капитан тедниг босхҗ командлв.
Бийән белдҗ һархд дала цаг салдст кергтә биш. Һурвн минут болад, әрә өр цәәҗ йовх бүтңгү харңһуд болн һазрт унсн өткн будн һатцас чонҗ бүсләд авчксн салдсмуд тедн үзв. «Сөөни дуусн һалзурҗ шуугсна ашнь»— гиҗ эдн ухалв чигн, эн чидл хамхлдг арһ уга. Тер тавн-зурһан пистолетәр бүкл полкин өмнәс дәврҗ болшго. «Ик чидл баһ чидлиг иднә» гидг үлгүр уханд орв.
—Дөрвн зерглән болҗ зогстн— гиҗ орс капитан заквр өгв.
—Бу-селмән һазр деер хайтн!— гиҗ тер цеңнсн дууһар хәәкрв. Зерглдәд зогсчксн миңһ һар хальмг салдсмуд эргндән хәләхлә, эдниг
фронтас авч ирсн дәәнә бор погонта арв һар офицермүд тедүхнд баглрад зогсҗана, болв зергләнә өмн һуч шаху НКВД-н цергин офицермүд, дәкн цань улан погонта НКВД-н цергин салдсмуд бүсләд зогсчкҗ. Хальмг салдсмуд дундас һурвхн күн өмнән һазр деер пистолетән шивчкв.
—Баһ!—гиҗ дәкн капитан зерглдәнә өмнәһүр йовдңнҗаһад келв.— Мана тооһар болхла, таднд адгтан зун тәвн пистолет бәәхмн. Хәрнь тер, сән дурарн эс өгхлә, тадниг цааҗла харһулхвидн! — гив.
—Би өгхшив!— гиһәд, саак Санҗин Овш зерглдәнәс өмәрән хойр ишкм һарад:—Эн селмәрн би фашистын өмнәс ноолдлав! Кесг дәкҗ бийим үкләс һарһла. Яһсндан би эврәннь селмән таднд өгчәхмби? Намаг алчкад авчанат!—гиһәд, тер пистолетән толһа деерән өргв. Зергләнд зогсҗасн хальмгуд нирглдәд, үүмәд ирв. Зуг НКВД-н офицермүд дундас нег медәтә майор теднүр өөрдҗ ирәд:
—Үр, кемр пистолет танд нерәдсн болхла, манд авдг арһ уга, — гиһәд эвцңгү тогтунар келв.— Тиим эсий, үр?
—Уга. Нанд нерәдсн биш,— гиһәд, һалзурҗ хәәкрҗәсн Овш эвцңгүһәр келв,— зуг дән эклснәс авн нанла йова,— гиҗ немв.
—Сән. Тиим болхла, танд үлдтхә,— гиҗ майор зөвшәрв.— Дәкәд сән дурар бу-селмән өгх салдсмуд бәәнү? Бидн кениг чигн цааҗллхар бәәхшвидн,— гиҗ майор келв. Дәкәд тавн күн пистолетмүдән һазр деер хайв. Эднә кесгнь дәәнә нүүрлгч окопсас ирлә. Кесг штабсар болн дәәнә частьсар, балһсдар эдн нааран дамҗад ирдг болв чигн, эдниг күн негҗҗ дорацулсн уга билә. Тегәд Овшла әдл халуч көвүд һалзурҗаснь тер.
Зуг медәтә майор НКВД-н цергин хувцта болв чигн, эдниг күн гиһәд күндлҗ, эвцңгүһәр күүндсн төләднь, кесгнь сән дурар бу-селмәсн салцхав. Болв саг хамгнь өцклдүр асхн болсн шуугана хөөн иим негҗлһн
66
болх гиһәд, бийләрн йовсн бу-селмән чонҗ дотрк улв заагт, эс гиҗ чонҗ дотр овалһата бәәсн модн заагт бултулчкла. Овшин пистолет тедн авхар седснчн уга. Тедниг дөрвн зерглдә зогсаҗ тоолчкад, төмр хаалһин станц деер авч ирҗ, кесг сул бәәсн эд-тавр зөөдг, дотрнь беш чигн, нар чигн уга, эрс заагаснь салькн үләсн вагон болһнд тәвәд-җирәд кү ачад, ар үзг темцәд һарв.
Хойр станц давчкад, дөрвн-тавн автоматта НКВД-н салдсмуд вагон болһнд теднә сумк болн эврә хувц-хунр ирҗ негҗәд, Адучин йовсн вагонас бу-селм олҗ чадсн уга. Тер кевтән цааранднь йовад, Чусовой станц давад, өрүн өрлә Половинка гидг станц деер ирҗ тедниг буулһв. Половинка дегд ик станц биш, зуг тер тайга дотр бәәх Ар Уралын масштабар болхла, бичкнд чигн тоолгдшго. Салу көдлмшч поселк бәәнә. Кесг базмуд бас энд бәәнә. Дәкәд хөөннь медәд ирхлә, энд кесг зун миңһәд үүл һарһсн улс бәәдг Широклагин штабнь болн тедниг ниилүлдг баз бәәсн болҗ һарв. Эндәс хөрн хойр дуунад бәәсн Широковский поселк эргәд арв һар лагерьмүд бәәҗ. Эн станц деер буулһсна хөөн чонҗд бәәсн миңһ һар күүнә өрәлнь энд ирсн болҗ һарв. Теднә өрәлинь зууран нег станц деер вагодынь таслад үлдәсинь, эс гиҗ Кунгур деер үлдәсинь эднд меддг арһ уга. Кунгур деер вагонд ачлһн болхд, эдниг авч ирсн офицермүд сулдад, теднә ормд НКВД-н офицермүд эзн болв. Вагонд орҗ йовхла, Адучин барун ээм деернь күн һаран тәвҗ, терүг зогсав. Ардан эргәд хәләхлә, лейтенант Королев бәәҗ. Тер Сталинград болн хальмг тег хойрин хоорнд бәәдг Цаца гидг хальмг нертә орс селәнә көвүн билә. Адучла хамдан дәәнд орҗ, хамдан нег өдр гишң шавтла. Нег һазра көвүд болад, эдн үүрлдг билә. Дәкәд Адуч 24-гч ОБВ-һас дөчн зурһадгч полкд ирхлә, Королев бас госпиталяс һарсн, дәәнд одхар белдҗәсн бәәҗ. Эн полкас 184 хальмг салдсмуд цуглулҗ, нааран, Уралур күргх һурвн офицер заагт тер үр лейтенантнь бас йовла. Тегәд чигн эн ут хаалһд Сталинградас һарсн команд һардҗ йовсн офицермүд Камышинәс ирсн көвүдт үзүлснлә әдл нег чигн му юм эднд үзүлсн уга. Хойрдвар болхла, командт йовсн тер 184 хальмг салдсмуд цуһар дәәнд орсн, эврәннь төлә зогсҗ чадх залус бәәсмн. Тер бийнь хаалһин туршарт Николай Королев Адучд тусан күргснь лавта. Эврәннь офицерск хотасн хувалцад, авсн паек тәмкиннь өрәлинь терүнд өгч йовла.
— Адуч, эн хайг хавтхдан дүрчк,— гиһәд, лейтенант нег дөрвлҗн цаас өгв.— Сәәнәр намаг соңс. Намаг ирхлә, фронтур йовулчкх. Эн хайг
67
мини иньгин 46-гч полкин ах пииср Нырковин. Терүгәр дамҗулад, фронтд күрчкәд, чамд бичг илгәнәв. Миниһәр болхнь, чи яһад болв чигн эндәс һарч фронтур ирҗ үз. Күрәд, полкин командирәр дамҗулҗ чамд дуудвр илгәҗ үзнәв. Таниг күргх һазрин тускар эн НКВД-н офицермүд хоорндан күүндсинь соңсув. Тенд күрәд, тавн зун грамм өдмг идчкәд, арвн частан чиигтә бетон тачкар чирхләрн, эс гиҗ һурвн кубометр күдр чолу смендән хамхлхларн, ухан орх эднд гиҗ сөөнә болсн тана шууглда соңсчкад, тедн келнә. Дәкәд тадниг дәәнә пленд бәргдсн немшнрлә болн үүл һарһад, лагерьт бәәх улсла әдл йоста бәәхмн гив. Хойр-һурвн сар болад, эднә кесгнь хавдрлсинь болн харһнад үксинь үзхвидн гиҗ тедн тавлҗана. Би болн фронтас һарсн салдсмуд авч ирсн зурһан офицермүд таниг харсад, бас зөвәр цүүгәд авлавидн. Зуг тус уга күүндвр болв. Тиигҗ менд һархас биш нань арһ уга, би кесг күүнлә күүндүв. Кемр би эврәннь 302-гч дивизьдән күрсн хөөн чамд дуудвр өгүлҗ чадхув. Бичә санаһан зов,— гиҗ Королев келв.
—Ханҗанав, лейтенант,— гиҗ Адуч келәд теврлдв. Дәкәд лейтенант Адучд сумкасн һарһад, газетд цуглата юм өгв.— Юмби энчнь?— гиҗ Адуч соньмсҗ сурв.
—Шулуһар дүрәд авчк. Эс гиҗ әмтн үзчкәд, арсм кеҗәнә гиҗ медх,— гиһәд, лейтенант энд-тендән хәләҗ инәв.— Эн цугла дотр шин комсоставск киилг болн шалвр бәәнә. Чамд өгчәнәв,— гив.
—Яһҗахмч?— гиһәд, Адуч хәрү эзнднь өгхәр седв.— Чамд бийдчнь кергтә болх.
—Фронтур йовулхларн, нанд шин хувц өгх, эврән меднәч. Дәкәд хаврин бальчгт окопсас мөлкә йовҗ шин хувц үрәхүв,—гиҗ лейтенант келв.
—Бидн чиигтә бетон зөөхмн гиҗ эврән эс келвчн,— гиҗ Адуч үүртән
келв.
—Үнәртнь келхлә, му цаг ирхлә, хотас сольҗ чигн чадхч. Ав гинәв!— гиһәд, лейтенант Адучин һарт бәәсн сумкинь булаҗ авад, дотрнь газетәр цуглата юман дурчкәд, дәкн нег теврҗ:—Мини дуудвр күләҗә. Фронтас ирсн дуудврт тылын эн мөрн күшлмүдт хәрү өглго бәәдг арһ уга,— гиҗ келәд, Королев салҗ һарчаһад: — Одак тана селмән өгшгов гиҗ келсн үр Сандҗиевиг эдн...— гиһәд, НКВД-н цергчүдүр зааһад,— болн дәкн долан салдсмудыг бәрәд суулһчкла, дәкәд тана салдсмудын өрәлинь тенд үлдәчклә, сөөдән авч ирх. Хамдан йовхларн,
68
буцлт кех гиһәд әәҗәнә,— гиҗ, Адучин чикнд шимлдҗ келв, НКВД-н медәтә майор ямаран мекәр теднлә зөвшлснь, салһҗ хойр әңг кеһәд, кергтә нәәмн күүг бәрҗ авад суулһснь ода ирҗ медгдв. Керүл-цүүгән угаһар, хөөннь медвчн юмн болшго. Майор йосар падрх һалыг унтраҗ чадҗ.
Дөчн һурвдгч җилин хаврар штабас ирсн нег офицер комбат Сандҗиевд тер цагтан ирлцшго команд өгч, тернь күцәхшив гихлә, офицер пистолетән һарһҗ. Сандҗиев терүгинь булаҗ авад, офицериг көөчкәд, дәврлһ кеһәд, нег өөдм һазр немшәс булаҗ авч. Тегәд терүг ачлхин ормд, штрафной батальонд орулад, погонынь булаһад авчксн бәәҗ гиҗ, Борска Манҗ Адучд вагонд орчкад келлә.
Тер хоорнд эдниг нәәмн зергләнд зогсаһад, ө-шуһу модн заагур авад һарв. Цааранднь йовх дутм бүтү модн.— О, залус! Нааран ирсн хаалһ өргн билә, зуг эндәс мана хаалһ уутьхн болх бәәдлтә!— гиҗ чееҗ дотр һарсн шуугаг хөрсн медәтә хальмг салдс келв.
Тегәд эдн Половинк станцас үд болҗ йовх цагт һарад, асхн шидр хөрн хойр дуунад йовад, Широковский гидг поселкд ирцхәв. Эднә өмн бел кечксн нәәмн баракс бәәнә. Бараксин эрсинь хойр харһа модна дунд үүрәдцн кеһәд, дотрнь төмр беш тәвәд бел кечксн бәәҗ. Урднь баракс бәрсн лагерин улсин, эс гиҗ зекмүдин үгәр болхла, бараксиг пленд бәргдсн немшнр орулхар келгүлсн болҗ һарв. Зуг хальмг дәәчнрин хөвнь ик болад, эн баракс эзлҗ авсн болҗ һарчана. Зуг хөв биш, хөв-кишг тату болсн уршгар эн ирсн улсин өрәл шахунь нег җилин эргцд энд цогцан үлдәх зурата бәәҗ. Болв терүнә тускар хөөннь келгдх. Залус маңһдуртнь босад эргндән хәләхлә, хаҗуднь ацта суңһугар хашалсн ик аһу дотр арв һар тиим модн баракс бәәнә.
— Энд манас урд ирсн хальмгуд бәәнә!— гиҗ зәңг шуугад ирв. Эврәннь үүрмүд Борска Манҗла, Багона Коляла хамдан Адуч тер бараксур ирв. Хәәһә йовҗ, түрүн болҗ эдн эврәннь багш Бухин Эняла болн хотна кесг улсла — Увшин Эрнҗәнлә, Павла Бадала харһв. Тенд бәәсн улсин негдгч батальон сар хооран ирсн болҗ һарв. Цуһар цаһан хаваста күлттә, хаваста цаһан шалврта, чуни гидг нертә, дәкәд зекд тоолгдсн улсла әдл машинә резин төгәһәр кесн гүн болн күнд «автомобиль» гидг нертә башмгта. Тедн цуһар һазр малтлһна болн чолу хамхлһна күнд көдлмшт бәәх болҗ һарв. Хотнь му, көдлмшнь күнд төләд кесгнь эцәд, әрә көлән чирҗәнә. Теднәс хаалһ һатц бәәсн бас хатханчг
69
суңһугар хашалсн 127-гч тойгта зекин колоньд үүл һарһад, цааҗла харһсн улсин хувц-хунрнь болн бәәх бәәдлнь мана негдгч батальонд бәәсн хальмгудла әдл гиҗ, Адуч болн үүрмүдтнь тедн келв. Эн поселкд Широковск ГЭС тосхгдҗах болҗ һарв. Кама һолын бассейнд бәәх Косьва гидг һол деер болҗах тосхлт бәәҗ. Тедниг ирсн өдртнь зун тәвн болн хойр зун күн бәәдг харһа баракст орулв. Дөрв хонад, ард үлдсн салдсмудын өрәлнь күцҗ ирснә хөөн эднд широклагин медрлтд бәәдг хойрдгч тосхлтын батальон гидг нер өгв.
“ГЗ” БОЛН “УДП”-н ТӨЛӘ НООЛДЛҺН
Адуч цуцрсн цогцан амрахар нег ик харһа модна сүүдрт кевтлә. Болв нарн эргәд, түрүләд көлинь халулад, дәкәд нурһнднь күрч көдлмшт цуцрад һарсн көлснь сүүдрт хагсла. Ода улм нарн цоонрдад ирв. Тер бийнь залху дииләд, тер бослго кевтлә. Арһ уга, нарн толһаг ээхлә, болх зөвтә болв. Төмр хаалһ тосхҗах ротын хойрдгч взводын негдгч отделеньд Адучас талдан йисн көвүн бәәнә. Эдн цуһар цөөнрсн нарнас бултад, цуцрсн цогцан амраһад, күн болһн модна сүүдрт кевтлә. Адуч босад хәләхлә, көвүд кевтән гишң урднь кевтсн орман соляд, цааран бүтү модд тал одад кевтцхәҗ. Адуч эртәр чигн амрлһн болсн цагт тенд оч кевтҗ чадхмн билә, зуг бүтү модн заагт батхн, бөкүн болн нань чигн нисдг болн мөлкдг хорхас амрахш, тегәд модна зах тал кевтснь деер. Нарн урдк кевтән халулад бәәнә. Уралын нарна чидл мана хальмг теегин нарнас тату. Тер бийнь халун зунын нарн гиһәд күчтә чидлтә болн чинртә юмн. Үвлин киитнд кедү гесән дүүргәд хот уусн бийнь, агчмин зуур дәкн хот уух дурн күрнә. Ода эн дуланд өрүн хотас үд күртл, үдәс асхн күртл тесҗ болна.
Адуч босад, кевтх орм хәәҗ йовхла, терүнәс хол биш, оңдан модна дор Манҗин Гудур кевтчкәд, өдмг идҗәҗ. Адучиг тер үзн, унтсн болад, толһа деерән киртә бор альчур хайчкв. «Гудур, Гудур, эврәннь хотан кенәс бултулҗ идҗәхмчи? Намаг нег керчм өдмг ас гиҗ суршгоһинь эврән меднәч. Яһад иим ховдг болнач» гиҗ Адуч ур угаһар, үүртән һундҗ дотран санв. Модна уңг сөңглдг хойрдгч взводын негдгч отделенә арвн салдс өцклдүр өдрә норман зун арвн процентд күцәлә. Тер учрас көлтә эндр үдлә цуһар ГЗ-һан авла. Тернь—үдин хотан авлһна деернь
70