Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990
.pdfЦаһанур хәләчкәд, гергндән хәрү өгв.
«Санһҗ кладовщик орснас нааран гертән һуйр-буудя авч ирхләрн, саак тракторин учетчик көдлҗәхдән шиңгәсн буудя гиҗ келдг билә. Һурвн-дөрвн күн көдлдг өрк-бүлтә улсин һуйр-буудя үвлин өрәлд күрлго чилҗ одна. Хойр күн көдлдг мана гесн, мал угад күрәд, дәкәд нам заагаснь хулдх һуйр яһад һарад бәәнә? Хойр җил хооран шиңгәсн һуйр эндр күртл яһад чилдго юмб? Авч ирх болһндан хуучн авцин буудя гинә. Һурвн үр һарһтлан гергндән үнән бичә кел гисн, эн һуйр авч ирәд бәәсн хойрин хоорнд ямаран залһлдан бәәдг болх?» — гисн тоолвр Альман седкләс һарлго бәәнә.
* * *
Макаров селәг тал дундаһурнь керчәд, Олуй һолла одҗ негдсн гүн салан барун амнднь, җил болһн ясгддг модн тагтын өмн бийд, хойрдгч болҗ тавн эрстә, һазр ората, харһа гер — Медведев Пантелеин гер бәәсмн.
Пантелей эврәннь эцкәсн дассн һарин эрдмәр колхоз эклсн өдрәс авн дөчн негдгч җил дәәнд һарад йовтлан, колхозин дархнч болҗ көдлҗәв. Олнла ээлтә, хаҗһр йовдл үзхләрн, хаҗуһарнь давҗ һардго Пантелей Иванович колхозин шүүврин комиссин ахлачд экн шиидгдсн кевтән, җил болһн сольгдлго үлддг бәәсмн.. Дөчн негдгчлә өрәл җилә шүүвртооца кеҗәһәд, күцц чиләҗ чадлго дәәнд одснь тер.
Зөвин дундын нурһта, далдһр ээмтә-далта Пантелей Иванович гергнәннь өөр йовхларн, ээмцәнь болдг билә. Нәр-нааднд залуһан. согтхлань, гергнь теврҗ авад хәрҗ одна гиһәд, хорта келтәнь келцхәдг билә. Эрүл цагтан Пантелей Иванович йоста эзн бәәсмн. Энүнә шиидсн шиидврнь, дархнчин хөрн чиңнүр алхар давтсн мет лугшад оддмн.
Пантелей Ивановичиг дәәнд һарад йовхла, Матрена Семеновна арднь ах гиснь арвн хойрта, адгнь хойр сарта дөрвн үрән сәкәд үлдв. Әмтиг иигәд энлүләд, үрн-саднаснь салһад, дә босхсн фашистнр хамх тустха гиҗ һанцхн Матрена Семеновнан биш, бүкл нарт делкән экнр харацхав.
Һанцхн харалар тедниг диилҗ болшгоһинь Матрена Семеновна. медәд, чидлән нөөлго көдлв. Энүнә эс кесн көдлмш гиҗ колхозд уга болх.
«Бидн арднь зовлң, түрү-зүдү болвчн, хол һазрт йовх залус хортна сумнла бичә харһтхал»— гиҗ Матрена Семеновна сандг билә.
131
—Тана... зөргтә йовдл һарһад... һалзу фашистнрлә ноолдлһнд әмән өгв!— гисн тиизтә цааснд ирсн зәңг энд-тенд ниргүләд-шуугулад бәәв. Сиврин цаснд даргдсн бичкн селәнәс дән йир ууҗм, кесг миңһн дууна, зуг тер хол һазрт хаһрсн товин сумна дун, энд бәәсн улсин экнд хадҗ, зүркинь менрүләд оркна. Эн селәнәс кесгиннь эцкнрнь, залуснь болн үрдүднь күн урднь сонсгдад уга һазрмудт толһаһан геесн цаасд ирцхәв. Иим хату зәңг дав деер Матрена Семеновна авад уга. Эвкәрәрн эләд бәәсн, һурвлҗн конверттә бичгүд алдр Иҗл һол деерәс, Курск балһсна омрунас, көгшн буурл Днепрәс, кишго деермчнрин һазр — Пруссас болн аш сүл бичгнь аңгин зүркнь болсн Берлинә өөрәс Матрена Семеновнад ирв. «Күүкдимм хөв-кишг бәәхлә, эцкнь эн ик дәәнәс эрүл-менд ирх»— гиҗ Матрена Семеновна дотран зальврдг билә.
Зуг кедү зальврдг, шүтдг болвчн бурхн туслсн уга. Дән чилхин өмн өдр, үкҗәх моһан сүл шүлсн хорнд, Пантелей Медведев харһҗ, күүкдән өнчрүлҗ, авсн гергнәннь зүркнд эдгшго шав үлдәв.
Дәәнә хөөн орн-нутг шаван эдгәһәд, көлд орад ирв. Терүг дахад Матрена Семеновнан зүркнә шав бас бүрлдәд бәәв. Ууһн үрнь — Виктор экән дахад, колхозд көдләд, гертән эзн болад, түлән-усндан зөвләд ирв. Эн хамгнь экин чееҗд герл өгч, седклинь талвалһв.
Көвүнә наснь тусад, цергт мордх цагнь болв. Саак экин седклд амрлт уга. Дән-даҗг уга болдг болвчн, авсн залуһан дәәнд өгәд, арднь үлдсн ууһн үрән цергт мордулсн экин седкл ямаран болх? Эн һурвн җилин туршарт кедү сө нөр уга өр цәәлһсн болхв?
...Матрена Семеновна Альман экин гертәс һархлань, салькн тогтнад, шуурһн гииҗ. Теңгр цегәрҗ герлтәд, харңһу шуурһна ормд хаһ-ташсн киитн болх деерән һарчкҗ. Энүнә өмсҗ йовх невчк өлвцр ишкә һосн, һаза һархлань, модн болҗ көрәд, доран ишксн цаснд шухтнад, ики холд әнь соңсгдна. Хаҗуһас үләсн сальк дахсн киитн хамрин үзүрәс чимкәд, хорсхад ирхлә, бееләһән хойр халхдан селҗ нааһад йовна. «Күүкн түләнусан белдв гилч?» — гиһәд, Матрена Семеновна улм адһв.
Нина заң-бәрцәрн болхла, экән дурасн ахуч. Ахнь, Борис, ода арвн долата көвүн Олуйск балһснд йисдгч класст сурчана. Макаров селәнә школд доладгч класс күртл бәәнә. Хамгин бичкн дүнь, арвн негтә Сережа һурвдгч класст орна. Матрена Семеновнаг ирснә хөөн генткн һазак үүдн җиигәд секгдсн болад одв.
—Би үүд төдглхән мартчкҗв,— гиҗ келәд, күүкнь босхар седхлә:
132
—Бәәҗәг, би эн ус һарһҗ асхнав,— гиҗ экнь хөрв. Тер хоорнд харңһу сиинцд күн орҗ йовхнь соңсгдв.
—Цаг биш цагла кен ирҗ йовхмб?— гиһәд, Матрена Семеновна өврҗ үүднүр хәләв.
—Витя!— гиҗ Матрена Семеновна һартан йовсн саван алдчкад, көвүнәннь күзү теврҗ киисв. Нина Сережа хойр бас ахлаһан теврлдв. Сережа ахиннь хаҗуд зогсҗасн чемодаг нанд кергтә юмн үүнд бәәнә гисн кевтә өргв. Нина башрдад хооран цухрв. Матрена Семеновна сана авсн мет нульмсан барун һарин хумха хурһарн арччкад, көвүнәннь халхаснь хавчҗ авад, мөнвч, бишвч гисн бәәдлтәһәр дәкн нег ширтҗ хәләчкәд, шинәс күзүнәснь теврәд, бийүрн шахв. Эк көвүн хойр кесгтән салҗ ядад бәәв.
Тер хоорнд Сережа чемодаг орн деер тәвҗ өгәд, дотраснь һарт бәрдг электрическ шам һарһҗ авад, улан, көк, шар герл һарһад, гер дотраһур гилвкүлв. Сережад энүнәс талдан юмн керг уга. Ахан ирх зәңгинь соңсчкад, нанд олн зүсн герл һарһдг шам авч ир гиҗ бичлә. Сережан күцлнь тер.
Көвүһән хувцан тәәлтл, экнь нульмста нүдәрн тәвл уга дәкн-дәкн шинҗлҗ байрлв. «Һурвн җилин туршарт чирә-зүснь, хәләцнь залушрад, йосн эцкән дураҗ»— гиҗ экнь дотран дүңцүлв.
—Яһад мини юмс булхчад хайчквч?—гиҗ келәд, Виктор дүүһән шүүрч авад, деегшән өргчкәд, арһул һазрт тәвб.— Йосн залу болҗч, Сережа!
—Мама, чамд!— гиһәд, ик көвүнь экдән шар цоохр сатин эд һарһҗ
өгв.
—Эннь Нинад!—болад, хар модна хамтхасна эрәтә, шар сүүртә эд дү күүкндән бәрүлв.
—Эннь — мана сурһульта залуд!—гиһәд, толвң эрәтә бор пиджак һарһад, школд бәәх дүүдән нерәдв. Экиннь ардас шаһаҗах Сережаг үзчкәд:— Нә, цуһараднь эс күрви?— гиҗ сурв.
—Нанд юмн угав!—гиҗ һурнисн бәәдлтәһәр дүнь сурхла.— Чи һарт бәрдг электрическ шам авч ирхлә, нань юмн керго гиҗ эс бичлч?
—Бичлә. Эдниг эс бичсн бийнь, яһад белг авч ирвч?— гиһәд, толһаһан һудылһәд, нульмс һарһхлань: — Не, мә!— гиһәд, эврәннь хувцн дорасн сәәхн эрәтә сундг, өлгмр спортивн жемпр һарһад өгв.
—Лыжник, лыжник!— гиһәд, күцц татҗ авад уга йовтлнь, һараснь
133
шүүрч авн, Сережа байрлҗ хәәкрв.
—Эңкр көвүм минь!— гиһәд, экнь нүдндән байрин доһлң нульмста босҗ, көвүһән теврҗ, толһаһарнь илҗ таалв.— Кү дуталго белг авч ирҗ кевтәмч!— гиҗ экнь көвүндән ханн: «Эцкнь бәәсн болхла, бас иигәд күрәд ирх бәәсн биший»— гиҗ санн, улм зүркнь хәәлҗ нульмсан асхрулв.
—Мама, бичә уультн!—гиҗ, Виктор буурл орад бәәсн экиннь үсиг илн, хойр халхаснь үмсн бәәҗ келв. Матрена Семеновнан эн җилмүдт дотран хадһлад, әәсн-ичсн, түрсн-зүдсн, зовсн-зөвүрлсн тоотнь ода ирҗ хаһрҗ, чееҗинь уутхҗ, нүднә нульмсар тәвгдҗ һарв.
—Би хот кехән мартчкҗв,— болад, тер босхар седв.
—Мама, суутн! Нанд хот бәг. Олуйскас уучкад һарлав,— гиһәц, көвүн экиннь хойр ээмәс бәрәд босхсн уга.
—Олуйскд кезә ирләч?
—Өцклдүр. Эндр асхн шуурһн гиихлә, һарсм тер.
—Яһсн шулун ирвч? Би минь ода чини өмн, шуурһн гиихлә, көдлмшәсн ирәд, хотан ууһад дуусҗасм эн.
—Солдатск ишкмәр йовхла, хол һазр биш. Һоодан шикрин заводар дәврәд ирүв.
—Һоодан нәәмхн дууна.
—Би негхн час арвн минутд йовад ирҗв,— гиһәд, һариннь баһлцгт бәәсн часан хәләв.
—Витьк, үзүл?— болад, Сережа булалдв.
—Уга, үзүлхшив? Тиигхлә, шаман өгчк нааран!— гиҗ дүүһән наадлв.
—Часан үзүл нааран!— гиһәд, электрическ шаман ардан бәрчкәд, ахиннь зүн һарт дүүҗлгдв.
Стол деер бичкн нүр үздг гер тәвчкәд, Нина ахиннь авч ирсн белгиг бийдән нааһад, зокҗах угаһинь шинҗләд, доран эргәд бәәнә.
«Дән эклснәс нааран эн өрк-бүл кезә иигҗ дегц байрлсн болхв? Энүг дахад кедү герл, кедү кишг, кедү чилшго зөөр орҗ ирв? Эннь зовлңгин сүл болҗ, җирһлин эклц болтха!» — гиҗ күүкдиннь байрлсн-бахтсн бәәдлинь үзәд, терүнд седклнь талваһад, мелмлзсн уста нүдәрн мусхлзҗ инәһәд сууна... Эдниг көндәлго, өр цәәтлчн иигәд хәләһәд суух дурнь күрнә. Болв сөөнь өрәлин така хәәкрәд кесг болв.
—Не, күүкд, унтцхатн, өр цәәҗ йовна!—гиһәд, экнь босҗ, орн стол хойрин хоорндк күрң ширтә ик авдрас, эвкәрәрн эләд бәәсн цаһан
134
простынь һарһҗ авад, һурв саҗад, деед бийдк модн орн деер делгв. Дәкәд дерин цаһан һадр авч ирәд, дерднь зүүв. Көвүнь хувцан тәәләд орндан орхла, экнь шимлдәд келв:
— Эдн эцкинчн билә.
Хойр көвүһән орн деер кевтүләд, эк күүкн хойр беш деерән һарв. Күүкд дерд толһаһан тәвн, әмтәхн нөөрт диилгдәд унтҗ одцхав. Матрена Семеновна кедү унтхар седвчн нөөрнь күрхш. Тиигә бәәтлнь, хойрдгч такас доңһдад хәәкрцхәв.
Му унтдг Сережа сүүҗән сольнав гихләрн, көнҗлән көл талан теечкв. Терзәр туссн сарин толь гедргән кевтсн Витькин чирә деер герлтв. Тер нөөрмләд үг келчкәд, дотран суг гиҗ инәсинь экнь соңсв.
Даарх гиһәд, беш деерәс шувтрҗ бууһад, көвүдиннь көнҗлинь ясв. Ик көвүнәннь нөөртән инәмсглсн чирәг сарин герлд үзчкәд, Матрена Семеновна кесгтән хәләһәд, орна көлд суув.
Өр цәәхин өмн генткн Матрена Семеновна махмуднь чичрәд ирв.
—Күүкд даарх, гер серүдәд бәәҗ,— гиҗ тоолад, босад хувцан өмсв. Белн модар өр өгәд, һалан шатав. «Юуһар хот кехмб? Боднцг давста хавстн хойрас талдан юмн герт уга. Нег моһлцг өдмг, нег чимк һуйрчн уга. Һуйр бәәсн болхла, бийднь зөв целвг кеҗ өгхмн бәәҗ, үкр саагддг цагла хураҗ авсн өрмин невчкн тосн бәәнә». Тиим тоолврта Матрена Семеновна хот кеҗәнә.
Хотан болхла, күүкдән серүлв. Витя босад, һар-нүүрән уһачкад, столын өөр ирҗ суув.
—Чамаг невчк унттха гиһәд, серүлшгоһар седләв, эн хойриг серүлхлә, эврән босҗ ирвч,— гиҗ экнь келв.
—Дасчксн юмн болшголм. Би серчкәд, зөрц серүн кевтләв,— гиҗ көвүнь хәрү өгв.
—Хотан у,— гиҗ келәд, Матрена Семеновна көвүндән цаһан хала ааһта, махн угаһар мәңгрс хуурад, амтлсн хавстна шөл өгәд, хаҗуднь таавад шарсн халун боднцг бас тәвб.
—Өдмг уга. Авсн хойр центнер буудяһарн альк хаһрхаһан хатххнь медгдхш. Энҗл тавн зун күч-көлснә өдр шиңгәләв. Өрәләһәд кило буудя өглә. Урднь бригадт уусн хот-хоолынь бәрҗ авхла, ирснь тер. Терүнәс нег центнеринь хулдад, алван өгүвидн. Һурвн пудынь тер школд сурчах көвүнд йовулвидн. Үлдсн һурвн пуднь манд аршанчн болсн уга. Намраһа туһлан махнд өгәд, хойр җилә шаңһа өрнәс һарувдн. Үлдсн найн
135
килоһинь арвад арслңгар хулдад, Борист көлднь, нурһнднь өмсх хувц авч өгүвидн. Балһсн һазрт сурчах көвүг нүцкн йовулх санан уга. Үснә өрнәсн бас әрә гиҗ һарувидн. Һурвн зун һучн литрин ормд, бүкл тавн зун литр үс зөөвидн. Базиснь баһ гинү, аль шалдрң гину, медгдхш. Ода яахув, иигәдл өргәрн дөңнәд торад бәәнәвдн. Һанцхн бидн иигҗ бәәхш, әмтн цуһар тиим,— болҗ Матрена Семеновна көвүндән зовлң-түрүһән һарһҗ келв.
—Боднцг бәәнү?
—Боднцг күрхмн. Хавртан үлү һархла, хулдад, эн хойр бичкнд неҗәд хувц күцәхәр седҗәнәв. Өмсҗәсн хувцднь илҗрәд унҗана.
—Гем уга. Би тракторт көдлхүв. Тер цагт өдмгән шиңгәхүвидн,— гиҗ Виктор экән, дүүнриннь седклинь төвкнүлҗ келв.
—Тер цагт өдмг дала болх! Би каникулд һарчкад, Витькд прицепщик көдлнәв. Витька, медҗәнч, ниднәһә би өвс хаддг машинд мөр тууһачар көдлләв,— болҗ Сережа эндәс төрт орлцв.
—Көндрлго су!— гиһәд, эгчнь дүүһән хөрв. — Чи эврән комбайнд дәвргдн гисән медхшийч? Витька, соңслч намаг, энчн зунаһа комбайн көндрн гиһә бәәтл, дорнь орад, буудя асхрдг юминь арчхар седәд, дәвргдәд үкн гилә. Зуг әмтн үзәд, комбайн зогсаһад әмд һарла.
—Зүүлг!— Сережа эгчән Витяд муудхв.
—Болцхаҗ! Шаазһас кевтә нирглдәд, ахдан хот идүлҗәхшт,— гиҗ экнь күүкдән хөрв.— Витьк, хотан адһлго у. Өдмг уга му болв эн. Колхозас невчкн һуйр бичүлҗ авнав.
—Болшго юм бичә суртн. Боднцг бәәсн хөөн болад бәәхгов,— гиҗ көвүнь экән тогтнулв.
—Би чамд келхән мартчкҗв. Мана колхозин ахлачд Шестаков Николай шиидгдлә. Одахн, февраль сард, колхозин хург болснд урдк ахлачинь көөҗ һарһад, терүг шиидцхәв.
—Урдк ахлачинь яһад һарһсмб?
—Мана колхозиг нань дөрвн колхозла негдүлв. Тиигхд ахлач Тарасов билә. Ик сурһульта күн ахлач орхмн гиһәд деерәс авч ирлә. Райфон ахлач бәәҗ. Әмтнәс алв цуглулсар колхозин ахлач болна гидг, күнд болад эс бәәнү? Хойр җил шаху көдлсн бийнь герән Олуйскас нүүлһҗ авсн уга. Дөрвн мөр шишлң буудяһар асрчкад, теднән зүүһәд асхн болһн хәрдг билә. Тиим күн юн эзн болҗ чадх билә чамд. Әмтнә хорнь буслад, хург деер авч хаяд, эврә селәнә, сурһульнь тату болвчн,
136
һазр-усан меддг күүһән шиидҗ авувидн. Зуг ниднин һаңта болсн уршгар үвләс түрү һарх бәәдлтәвидн. Малын хот уга. Һуйр-буудяһар бас түрү. Тер бийнь, әмтн чидлән әрвллго дөң болҗана. Хаврт күрсн хөөн, төр уга.
—Тер һарһсн ахлачтн яһв тегәд?
—Яах билә. Хәрү хуучн ормдан орҗ гинә, мөңгнә халхар,— гиҗ Матрена Семеновна цәәлһв.— Нина, өөрк саван хурачк. Би колхоз орад невчкн буудя-һуйр бичүлҗ авнав.
Матрена Семеновна бешин кердгт суучкад, гертән өмсҗәсн, түрәһинь тәәрчксн һосна толһаг тәәләд, беш деерәс цаһан ишкәһәр ул татсн, хуучн хар ишкә һос татҗ авад, өмсәд босв.
—Кемрҗән бригадир харһад көдл гихләнь, үд күртл көдлчкәд, сурад һарч ирнәв. Көвүм ирв гихлә, эс тәвхйи. Шуурһнд хаша-хаац даргдсн, көдлмш дала. Көдлдг улснь ховр,— эк тиигҗ келәд, бешин кердг деер кевтсн, өцклдүр асхн сольсн дерин һадр авад, һартан бәрҗәһәд инәмсглв:
—Энүгәр негн буудя-һуйр өгвчн болх биләл, дав деер.
—Мама, әрлһтн. Боднцг бәәнәлмн,— гиҗ көвүнь хөрв.
—Таднд цергт бәәхдтн өдмг дурнднь өгдг билү?—болҗ Сережа соньмсв.
—Наадк хотнь дурндан эс болвчн, өдмгин туст кемҗән уга билә. Гесән хаһртл чигн ид,— гиҗ дүүһән шоглҗ ахнь инәв.
—Тиим болхла, эрт цергт йовлһта!
—Дасчксн манд төр уга. Боднцган идәд бәәдг улсвидн. Чамаг һанцхн боднцгт суулһҗ болшго. Өдмгән санад, хәрү йовҗ одхлачн яахув,— болҗ экнь Викториг наадлв. Николай Иванович хармнхн уга. Колхозин өдмг хармнхла, эврәннь гертәсн ас гинәв терүг.
—Йир сурлго бәәхмн болвзгот.
—Чини керг уга! Хәләҗәһич би терүнәс буудя, эс гиҗ һуйр авч ирхүв,— гиһәд, ик ицлтәһәр Матрена Семеновна гертәсн һарв.
Медведевин гер салан амнд, темәнә бөкн мет һозһр цомг деер тосхгдсмн. Пантелей Иванович гертән бәәхдән мини герин дүңгә сән һазрт тосхсн күн уга гиҗ бардмндг бәәсмн. Тер, юңгад гихлә хавртнь цасн хәәләд, намртнь хур-чиг орад наадк гермүдт шидрдҗ болшго көл шигдәд орчкад, цааранднь көкдг бальчг һархла, эднә герин өөрк әрә нарна чирә үзн хагсҗ оддг билә. Үвлднь болхла, ямаран ик цасн орсн бийнь көр хурлго, орсн цасн әрвҗго салькн үләхлә, нисәд йовҗ оддг билә. Тер халхдан йир сән бүүр бәәсмн. Зуг оңдан халхарнь эн бүүрт
137
өлзәтә бәәрн гиҗ келҗ болшго.
Дән чилснә хөөн колхозникүдт шинәс огородынь кемҗәлҗ колхозин шнуровой дегтрәр диглҗ һаслв. Урднь колхоз эклҗ бүрдхд наадк чледлә әдл Медведевихн бас найн сотх һазр авла. Дәкәд һучн йисдгч җил шнуровой дегтр бичх цагт, тиигхд колхозин ревкомиссин ахлач бәәсн Пантелей Иванович нанд дөчн сотхчн болх гиҗ баһрулла. Терүнләнь гергнь чигн зөвшәрлә. Тиигдг учрнь, колхоз буудя-һуйр, боднцг күртл күч-көлснә өдрт өгдг билә. Ода болхла, шнуровой дегтрт ик огород бичәтә йовснь чидәд, баһар бичәтә бәәснь шордцхав.
Теднә негнь Матрена Семеновна билә. Эднә огороднь наадк улсинәс баһ болсн деерән, меҗә таслҗ болшго гиһәд, гериннь өөр бәәсн юм тәрхд эвго, өвснчн урһдго, чиихәд деернь давсн һарч оддг халцха һазр орулад, герин өнцгәс авн кемҗәләд дөчн сотх дөрвн өнцгтнь һастҗ өгв. Урднь болхла, эднә огороднь дора салан ам көөһәд, йир сән һазрт билә. Тегәд эднә сән һазрин өрәлиг хаҗудк һанц эмгнә огородт немҗ найн сотх кеҗ өгв. Юңгад гихлә эмгнә өңгрҗ одсн өвгн — Волков Илья Семеновичин нерн деер найн сотх огород бичәтә бәәҗ.
Эмгнә көвүнь, Волков Семен Ильич, дән чилснә хөөн цергәс ирәд, көгшн экән гертән үлдәчкәд, гергән күүкдтәһинь авад, Олуйск орад нүүҗ одла.
Эн үвл дегәд икәр цасн орад, ташр деернь сүл дөрвн хонгт шуурһн шуурчксн, Олуйин кец дахад бәргдсн селәнә гермүд Медведевин герин өөрәс хәләхлә, көрлә көр болад үзгдхш. Зуг шовһр трубаһаснь һарсн утань деегшән цоонгрна. Матрена Семеновна гертәсн һарад, энд-тендән бәәсн гермүд үзчкәд, түрүн авгтан сүрдв. «Шин соломар бүрксн гермүдин ораһинь авад, колхозин малд зөөҗәдгҗ»— гиҗ шуурһнла көдлмшт һархдан әмтнә келсиг соңсла. Зуг эндр өрүн үзсн тоотнь, тер соңсврар болхла, кесг холван болҗана. Энд-тенд кесг гермүд, чонд шуучулсн малын көврдг мет модднь ирзәлдәд үлдҗ. «Дәәнә цагин бийднь колхоз кедү түрү-зүдү үздг болвчн, иигҗ гермүд оралсн хуучн соломд күрч дор орсн уга билә. Кезә ясрх колхоз болхмб? Җил ирвәс сән болс гиһәд күләцхәсн бийнь, далаһар өөдлсн бәәдл һархш. Малдчн үвлд күрдг хот уга, әмтндчн шин урһц һартл иддг теҗәл уга»— гиҗ санн йовҗ Матрена Семеновна колхозин конторт күрәд ирв.
— Аңһучин өмнәс аң эврән гүүҗ ирнә гиһәд, дуудсн кевтә санаһар ирснтн сән болв,— гиҗ, конторас һарч йовсн Санһҗ тосҗ келв.
138
—Би ахлачла кергтәв. Көвүм цергәс сөөнә ирв. Невчкн һуйр-буудя сурҗ, бичүлҗ авхар седләв,— гиҗ Матрена Семеновна зөвән күргв.
—Ахлач уга. Олуйск орҗ одв.
—Кезә ирхмб?
—Эндр-маңһдурт иршго. Цааран оңдан районур йовҗ малын хот сурхмн.
—Хөв уга күн бәәҗв, ода көвүндән яһҗ невчкн өдмг олҗ өгдмб,— гиҗ Саңһҗиг сонстха гиһәд зөрц чаңһар келв.
—Яһҗ медхв. Ода энүнәсн тер экнә буудя бәәсн амбарур одтн. Үүдндк көринь авч хайх кергтә. МТС-ин агроном иртл, үүдинь һарһад, дотрнь цасн орсн болхла, цеврлх кергтә. Танас урд хойр кү тәвчкүв,— болҗ кладовщик заавр өгв.
«Буудя-һуйр авсн болхла, шулуһар хәрҗ, хот бел кехмн бәәҗ. Ода адһад яахв. Одад, невчк цасинь хайлцҗаһад хәрслч»— гиҗ санад, колхозин амбармудын өмн бийд бәәсн бүркәтә токур һарв.
Колхоз долан амбарта билә, зуг арвн миңһн гектар һазрт күрх буудян экн теднднь багтдго бәәсмн. Тегәд, тер амбармудас талдан бригад болһнд неҗәд соломар бүрксн бүтү токта бәәсмн. Эн токин көринь малтҗ, үүдинь һарһулхар Саңһҗ тедниг илгәсмн.
Матрена Семеновнаг амбарур ирхлә, өмннь хойр күүкд күн үүдн туск цасинь малтҗана.
—Семеновна манд нөкд болхар йовдгчн,— гиһәд, Козлова Таня цас хайҗасн модн күрзән түшәд, өмнәснь байртаһар тосв.
Эн, наснь әрә арвн нәәм күрсн, утулң, цевр, цаһан чирәтә, экцләд хәәчлсн алтн болсн шар үснь ар гиҗгәрнь отхта, боз төгрг нүднь оньдинд инәмсглсн, болх-болшго юмнд һочкндг, нәәрсг-шогч күүкн билә.
Хаҗуднь харһа мет хавтха, гесн-гүзәнчн уга, өрч-өҗгнчн уга, шаазһан хоңшар мет шовһр хамрта, һурвлһ шовун мет төгрг нүдтә, һучн-дөчн хойрин хоорнд бәәх наста Груня Кравцова көдлҗәнә.
—Шуурһнд даргдлго бәәвт, Семеновна! Басл күчр юмн болв, — гиҗ келәд, Груня нурһан тинилһхәр һоорч зогсв.
—Мана гер шуурһнд даргдсн уга,— гиҗ хәрүцн, Матрена Семеновна һазрт кевтсн күрз авб.
—Күн сүрдм шуурһн болв энтн. Тер бийнь, эн залус әрк хәәһәд, нам бийдм амр-зая өгсн уга,— гиҗ Груня саналдв.
—Кен әрк хәәһәд йовна?— болҗ Таня соньмсв.
139
—Әмтн баһий? Шуурһнд көдлмш бәәхш, әрк зальгхас талдан ю кецхәхв тедн,— гиһәд, бийиннь үг йовулҗ өгәд, нөкднрән соньмсулсн күн болад, амрад одв: — Урҗин цаад өдр Гопан Васьк кладовщик Санһҗ хойр өрүн ирчкәд, асхн әрә гиҗ хәрцхәлә. Нам Саңһҗиг бергнь ирәд чирҗ хәрв. Өцклдүр өрүн бас гүүҗ ирв. Әрк уга гихнь болхш. Эврән хәәһәд, бултулчксн нег агдан әрким олад авчкв. Кишго ноха! Асхн күртл согтад, шалвртан алдтлан ууһад унҗ одла. Согтчкад, намаг теврәд үмсхәр седв. Ичр уга юмб, Альмачн медхләрн, маниг алх гихлә, көөһәд хәрүлчкләв гиһәд, андһар тәвәд бәәнә. Дәкәд бергнь ирәд, чирәд авч одв. Бергнәснь үнн худлынь сурхла, юм келхш. Өрүнә үнн худлынь медхәр давс хәәсн болад одхла, Санһҗнь һанцхарн орн деерән кевтнә, бергнь күүкдтәһән эврәннь орн деерән нөөрсҗ, экнь хотан кеҗәнә. Гертән ирәд, хотан уучкад, Копай-город орув. Тенд нег күүкн өртә билә. Альмаг экиннь герин һаза бәәхинь үзүв. Салҗ одснь үнн кевтә.
—Юн салх билә, экүрн кергәр одсн болх. Бидн өөрнь бәәнәвидн, негчн цүүгсинь соңсад угавидн,— гиҗ Таня Грунян ховиг итксн уга.
—Тегәд худл келҗәнә гиҗ медҗәнч?
—Уга. Саңһҗ худл келҗәнә. Өцклдүр Альма бидн хойр көдлмшин хөөн хамдан экүрнь одлавидн. Экнь эвго болҗ, дүнь МТС-т курст сурчана,— гиҗ цааранднь Груняг хов бичә тархатха гиһәд, Альмаг харсҗ, Матрена Семеновна күүндврт орлцв.
Тиигҗ Матрена Семеновна саглх учрнь иим бәәсмн. Груняг зүс-зүркн угаднь күн һолад, күүкәр көгшрәд, һуч һарад дөчнд өөрдв. Җил ирвәс энүнә дотркнь улм әмтнд хордад, үлү үзәд, хов цацдг болв. Теднә көвүн эднә күүкнд әрк зөөхәр бәәх зәңгинь соңсчкад, негнәснь нег буру олҗ авлго бәәдмн биш. Тегәд хоорнднь орад хов цацх. Кемрҗән терүнә ховинь төрт авлго баһчуд ханьцвчн, хөөннь юуһар болвчн цоклдулҗ цүүгә татдмн. Тенд хойр күн цүүгҗ, энд залу гергн хойр ноолдҗ гих зәңг соңсхларн, сууҗ-бәәҗ чаддго бәәсмн. Тер заңнь насн ирх дутм улм һазр авад бәәв.
Груня урднь эктәһән хоюрн бәәдг билә. Дәәнә цагт экнь өңгрәд, селәнә захд маштг шавр герт һанцхарн үлдв.
Дән эклснәс авн эн шикрин свеклар әрк нердг болв. Бийднь туста бригадир, эс гиҗ көлг толһалдг күн болхла, әркиг өңгәр өгдг билә. Оңдан улст мөңгнәс, эс гиҗ һуйр-буудяһас хулддгинь селәнәхн цуһар меднә, эврән бийнь чигн нуухш. Наадк улс хүрм-гиичд әрк нерхлә, милицнр
140