Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

—Эй, соңсҗанч, угайч, көгшн адусн!— гиҗ наадк нег хулхачнь дөөглв.

—Ях-ях!— гиҗ худлахар зөвүрләд, әрә цогцан көндәсн күүнә бәәдлтәһәр, маңнаһан ик альчурарн бултулҗ бооһад, девлиннь захан деегшән босхн, ормасн босв.

—Ээҗ, бичә манас ә! Бидн буудя авхас биш, чамд юм кешговидн. Өдмгин карточкар өрк-бүлән балһснд асрҗ болшгоһинь эврән меддг болхч!— гиҗ негнь цәәлһв.

—Бичкн күүкд кевтә бичә эвләд бә!—гиҗ наадкнь нөкдән гемшәв.— Өөрк модн күрзәрн эн мишгт буудя ке!—Тер Матрена Семеновнад күрз өгв.

Матрена Семеновна селмдән күрсн салдс мет байрлад одв. Мишгт күрзәрн нег цөөк буудя утхҗ кеҗәһәд, Матрена Семеновна зөрмг шиидвр авб. «Не, ода нег цөөк кечкәд... Дәкн нег кечкәд хойр, һурвн...»

—гиһәд, мишгт буудя кех болһндан, дотран тоолад бәәнә. Тиигә бәәтлнь, мишг дүүрәд ирв. «Күч-көлсән әрвллго урһаҗ авад, хавртан тәрәнә эк кехәр үлдәсн буудяг ичлго ирәд авчах аңгудыг би яһад хармнх биләв!» — гиҗ тоолн, һардк күрзән угзрад даладҗ бәәһәд мишгин ам бәрҗ өгчәсн залуһин зулаһарнь өгәд оркв.

Көлгн деерәс һазрт шивчксн мишгтә буудя мет күрд гиһәд, нетчн ә һарһлго, залу нуһрад унв. Хаҗуднь буудя ксҗәсн залу, нам юн болсинь медлго алң болад, саван хайчкад, нөкд деерән ирв. Уйн бәәдлтә хатмл залуг зурһан дундур пуд татдг цогцарн Матрена Семеновна деерәснь дарн унһав. Залу күн болад, зөвәрт авгдлго бәәв. Түргүр кевтсн залуг хумхарсн хулсн мет нәрхн көл-һаринь мошкад-молҗад нурһнднь авад ирв. Цааранднь яахан медлго, зөвәрт деернь дарад кевтҗәһәд, оһтрһун цәкллһн мет тольс гиһәд седвәр энүнд орв: «Эндр, асхн шидр негдгч бригадас буудя цеврлдг маши авч ирлә. Терүг дарулсн ут арһмҗ деесн токин захд зогсҗасн тергн деер бәәхмн. Ода яһҗ тер дееснд күрдг болхмб?»

—Бос, кишго ноха!—гиҗ закад, һаринь нурһнднь үүрүләд, токин захд бәәсн тергнүр тууһад авч ирв.

—Ээҗ, намаг тәвчк, би чамд мөңг өгсүв,— болад, хатмл залу эгзңнүләд уульн алдад бәәнә.

—Би мөңгнд хулдгддг күн бишв. Бичә ду һар,— гиҗ Матрена Семеновна уурлв.

111

—Буйн болх, намаг тәвтн. Би гем угав! Тер кевтсн күн күчәр машитәһим дахулад һарла!—гиһәд, залу шугшад ууляд ирв. Бийиннь уйн урһц-цогцарнь, борхшҗ залушргдад уга дууһарнь: «Ода бийнь хөр күрәд уга болна билтәл, эн»— гиҗ Матрена Семеновна дотран санв. Тергн деер кевтсн арһмҗиг Матрена Семеновна шүүрәд авхар седхлә, көвүн бийән цокхар бәәнә болһад, чирәһән халхлад, бөгдиһәд одв.

—Бичә ә! Би чамаг цокшгов.

Арһмҗин нег үзүрәрнь көвүнә хойр һаринь арднь күлв, талдан үзүрәрнь наадк залуг күлв. Цусн һооҗҗасн барун цохинь иләд хәләхлә, көндрлго кевтсн залу түңшәд бәәв. Хулха кен гиҗ амтшсн, түүрмәс хөөһдго, нертә хулхач-рецидивист күүг тиигҗ Матрена Семеновна бәрсмн.

Терүнә хөөн Саңһҗ Цаһан хойр биш, бүкл района әмтн Матрена Семеновнан тускар меддг билә. Тер хамгиг соңсад, үзәд бәәсн хойр бийән саглҗ, цогцан авч зулцхав.

* * *

Матрена Семеновна Альма хойр үсн, өвсән авч ирәд, Варя Молчановта һурвулн туһлмудан асрад, хашаһинь арчад һартлнь, үвлин ахр өдр чиләд, харңһу болҗ одв.

—Дав деер менд бәәцхәтн!— гиҗ Варя шуурһн харңһу хойрт барань тасрад, сальк үрүдәд йовад одв. Альма, яахув гисн бәәдлтә, тотхад зогсв.

—Не, йовий,— гиҗ Матрена Семеновна сана орулв.

—Уга, би экүрн оч хоннав. Тиигән одхшив,— гиҗ Альма келв. Хальмг берин экин гер Матрена Семеновнан бәәх һазрас талдан үзгт бәәлә.

—Йилһл уга, хамдан йовий,— болад, тер Альмаг сүвдҗ авад, сальк өрәд һарв.

—Та хәрхнтн, би эврән күрхүв. Күүкдтн таниг күләҗәдг болх,— гиҗ һурвн күүкднь гертән үлдсинь меддг Альма үүрән хөрв.

—Теднд юмн болхн уга. Хотнь бәәнә, гернь дулан. Би кесгәс нааран бергн Булһниг үзәд угав, йовдлын аюд орад һарнав,— болҗ Матрена Семеновна нег мөслҗ келв.

Альман эк Булһна гер селәнә дорд захд Копай-город гидг нертә һазрт билә. Тиигҗ нер өгдгнь иим учрта бәәсмн.

112

Хальмгуд нүүҗ ирсн җилдән, хаврин шар нарн мандлад, цасн-усн хәәләд, һазрин көрсн илдәд, көк ноһан шавшад һартл, бәәрн бәәсн улсин гермүдт багтад, теңгрин өвчн-шалтг уга күүкдтә-көгшдтәһән менд һарцхав.

Дулан болтха гиһәд, һазр малтад, деернь эвтәкн-эвтәкнәр дөрвлҗләд керччксн һазрин көрсиг давхрлулҗ эрсинь тәвәд, дәәнд кегддг блиндаҗмудын бәәдлтә һазрла наалдсн нег-негнләрн әдл арвн нәәмн гермүд, хаалһин хойр амар уульнц кеҗ бәрцхәв.

Тиим төләднь, хаалһар йовсн әмтн Копай-город гидг нер өгсмн. Тер цагас нааран нәәмн җил болҗ йовна. Копай-городт дала ик хүврлт болсн бәәдл һазаһаснь хәләхлә, уга. Зуг хаалһин хойр талас неҗәд гермүд, бүүләсн унсн көгшн күүнә шүдд мет уульнциг амхарулад, нурад унҗ одснь үзгднә.

Альман эцк — Нимә — әмтнәс хоцрлго, бас тиим һазр гер бәрҗ авла. Тер гертнь ода эмгнь, Булһн бәәнә.

Альма экиннь һаза ирәд, үкс гиҗ ишкәд, герин һазак үүднд күрәд цокв. Герин орала ниилсн хойр бичкн терзәс улң-улң гиһәд һал үзгднә. Кесгтән үүдн секгдхш.

—Цаг биш цагла кен ирҗ йовна?—Булһн үүдән секв.— Альма, ора шуурһн дотр яһҗ йовхмч? Ардчн йовсн кемби?— гиҗ эн хойрт алң болв. Альма урднь йовн гиҗ дасад бәәсн авъясарн харңһу сиинц давад, дорагшан ордг һазр кердгәр бууһад, дотрк герин үүд секв. Матрена Семеновна Альман хувцнас бәрн, бас дахлдад орв. Булһн үүдиг төдглчкәд, хәрү ирв.

Альман эцк әмд цагтан деернь кевтҗәхәр кеҗ авсн орс беш зөвәр зә эзлҗәнә. Герин хойр эрст хойр модн орн түшүлһәтә бәәнә. Деед бийдк эрстнь хот уудг стол зогсҗана.

—Ай, чи Семеновна билчи? Чамаг харңһуд таньсн угав,— болад, Булһн байрлв.

—Би, би, бергн Булһн! Кесгәс нааран үзлцәд уга, тана менд медхәр

ирүв.

—Хувцан тәәлтн. Би дарунь халун цә һарһнав,— гиһәд, Булһн өрәлдөрвнә орс келәр келәд, гиичнр ирснд ханад, бешин амнд бәәсн ик чуһу нааран тәвчкәд, цааһаснь бичкн хәәстә цә татад авч ирв.

—Альма, хотын хог үлдлиг һазак үкрт һарһад өгчклч,— гиҗ Булһн күүкндән келв. Цәәһән үсләд, тослад, цаһан хала кастрюльд йүүһәд

113

һарһҗ авчкад, стол деер тәвб. Бийнь герин бахнд өлгәтә бәәсн альчурар һаран арччкад, столын өөр ирҗ суув.

Булһн теглг, бийдән зөв нурһта, төгрг эвтәкн чирәтә, тәвн-җирн хоорнд бәәх наста, толһаднь зөвәр буурл орад одсн үстә, гиигн цогцта күүкд күн. Долан үрнәс үлдсн хойр үрнәннь негнь — Альма, наадкнь Сарң—ода арвн долата көвүн. Ниднәһә нәәмдгч класс чиләчкәд, школан хаяд, колхозд көдллә. Эн җил үвл трактористын курст МТС-т сурчана.

—Бергн Булһн, бийтн эрүл-дорул бәәнт?

—Бәәнә. Көвүһән гер автл гемнҗ болдви?— гиҗ Булһн хөкрлв.

—Тиигхлә, сән. Сарңтн яһҗ сурчана, гертән ирнү?—болҗ Матрена Семеновна соньмсв.

—Урдк сән өдрт ирлә. Сәәнәр сурчадгчн, зуг юмн-күмнлә харһҗ одвзго гиһәд әәнәв. Урднь гертәсн холд һарад уга.

—Учр уга. Көвүн күн гертәсн холд һархларн, залушрдмн.

Мана көвүн бас тиим бичкн цагтан цергт одла. Германьд церглҗәнә. Эндр-маңһдур тас сулдад ирхмн. Болзгнь чилв. Тер цагт хоюрн үүрләд, хамдан көдлх,— гиҗ эмгнә седклинь төвкнүлҗ, седклән келв.

—Тиигхлә, йир сән болх билә, зуг чини көвүнчн колхозд үлдх угаһинь яһҗ медхв. Ода цергәс ирсн баһчуд колхозд торчахмн уга, балһсд орҗ одцхана,—гиҗ Булһн маһдлв.

—Уга. Мини көвүн колхозас оңдан һазрур одшго,— болад, кезәнә шиидәд авчксн төр мет батар таслҗ, Матрена Семеновна иткүлв.

Тер хоорнд Булһн хавтхалҗ болһсн һуйр стол деер утлҗ тәвүрт тәвб. Цәәһән самрҗаһад, һурвн чолун ааһд кев.

—Халуһар, Семеновна, цәәһән у,— гиҗ келн,— эн хойр цаг биш цагла хара ирлһн биш. Ямаран кергтә болхв,— гиҗ Булһн дотран санлһнла, терүгинь медсн кевтәһәр, үүдн тал хәләчкәд, орс гергн келв:

—Альма Саңһҗла керлдәд күрч ирв. Яһад керлдсн, юн болсинь бийәснь суртн. Зуг Альма гем уга. Ардаснь неклдәд ирвчн бичә тәвтн.

—Ю, ичкевт! Тиим юмн бәәдв! Нег цүүгчкәд, күн салдв?— гиҗ Булһн әәмшв.

—Уга. Би салтха гиҗәхшив. Салхар седвчн Саңһҗтн амрар тәвшго, терүг Альмад дуртаһинь би меднәв. Зуг эврән гемән медтхә гиҗәнәв. Хөөннь тиим йовдл һарһхн уга,— гиҗ Булһнд селвгән өгв.

Тер хоорнд һазаһас ик чугу һартан бәрсн Альма орҗ ирәд, үүдн хоорнд һаран уһав.

114

—Не, цәәдтн ханҗанав. би хәрнәв. Күүкдм күләлдҗәдг болх,-— гиһәд, цә ууҗасн ааһан стол деер тәвчкәд, Матрена Семеновна ормасн босв.

—Өдрәр ирсн болхлачн, кесгтән тәвхн уга биләв, зуг ода ора болҗ одв. Күүкдчн әәцхәх,— болад, Булһн бас босв.

—Маңһдур-нөкәдүрәс мана көвүн ирхмн,— Матрена Семеновнан хойр цевр көк нүднь герлтәд одв.

Матрена Семеновнаг һарсна хөөн эк күүкн хойр сууһад, цәәһән ууцхав.

—Ю һарһна гидгчн энв?!— болҗ, даран-даранднь сорҗ ууҗасн халун цәәһән стол деер тәвчкәд, төгрг хар нүдәрн цольгурлад ивтлх бәәдлтәһәр күүкнүрн ширтв.

—Дала юмн болсн уга,— гиҗ төвшүнәр хәрү өгчкәд, Альма бийдән алң болв. Урднь, бичкн цагас нааран, экән тиим хәләцәр ширтәд оркхлань, ухаһан алдчкдг күн ода нам оңдан күүнлә күүндсн мет санамрдв.

Булһн зәрм экнрлә әдл болх-болшго юмнд «шаб» гиһәд, күүкдт һар күрәд, керлдәд оддго билә. Болв бичкдүд хоорндан гүвдлдәд, эс гиҗ оңдан хаҗһр йовдл һарһад, зарһ бәрлдәд ирхләнь, Булһн эн хурц хәләцәрн ширтәд оркхлань, күүкднь гемән сурдмн.

Тер дасчксн авъяс эндр өдр күртл Альман заң-бәәрин нег мөчнь болҗ шиңгрсмн. Тиигәд экдән төвшүнәр хәрү өгснәсн омгшад, юн деерәс авн цүүгән һарсинь, экнәс авн сүл күртлнь Альма цәәлһҗ өгв.

—Дала керлдәд-ноолдад одх юмн уга бәәҗл, залу гергн хойр терүнәс давуһар алс-булс авлдад одсн бийнь эвцлддмн,— гиҗ Булһн эврәннь седклән санамрдулхар болн күүкнәннь зүркн төвкнтхә гиҗ келв. Альма цәәһән ууһад чилән, босад ааһ-саван уһаһад хурачкад, хәрү столын өөр ирҗ суув.

—Өрүнд эрт босдг нөөрчн күрчәх, өөрк Сарңгин ор ясад кевтхнч,— гиҗ герин өмнк эрст түшүлһәтә бәәсн модн орнур зааҗ, күүкндән санань зовҗ келв. Булһн босад, эврәннь орна көлдк ширдг дорас хөөнә ноосар ээрәд кесн нег моһлцг утц авч ирәд, орс беш деерәс цаһан өөмс шүүрч авн столын өөр ирҗ суув.

—Сарң одахн МТС-әс ирхдән эн өөмсән үлдәчкәд йовҗ одла. Эннь хаһрҗ одҗ,— гиһәд көдлмш кехәр суув.

Альма хувцан тәәләд, Сарңгин орнд орад, олн зүсн кенчрин

115

кизәрмүдәр ниилүләд кесн зөвәр хуучн көнҗләр өргн күртлән бүркәд кевтв.

— Көнҗлин цаадк үзүринь бий доран орулад кевт. Өөрк герин эрсән үзҗәнч, даңгин иигәд чальбиһәд чиигтә бәәһәд бәәнә. Нөөрмүһәр бийән күргхч,— Булһн бийнь ирәд, Альман көнҗлинь сүүҗ дорнь орулҗ өгв.

Экнь хучаһинь ясх хоорнд, Альма нүднәннь булңгар халун җомба уусн эмгнә хурняста чирәһәс чиихлтҗәх көлсн мет чиигтә герин шалдарнь хуурад бәәсн эрс үзв. «Иим герт гемтә күн биш, эрүл күүнә бийнь гем авхмн»— гисн һашута тоолвр Альман зүркинь хавчв.

«Көөрк, мини эцкм иим чиигтә, аһар уга, һазр герт бәәһә бәәҗ, гемдән даргдад одв билтәл. Ода яахв, нанд тиигхд терүнд дөң болдг арһ уга билә».

Альман эцк Нимә сурһуль-эрдм уга болвчн, эврәннь төрскн колхоздан әвр күндтә, тоомсрта күн билә. Хальмг теегт әмтн урднь мал хадһлхдан эвтә-довта болхас биш, төмр, модна урч улс ховр билә.

Нимән һар эс орсн нег чигн тергн колхозд уга билә. Төмрин көдлмш кергтә болхла, дархн болад, модна көдлмш харһхла, сүкән авад орад оддг күн бәәсмн. Тер төләднь колхозин парвлян наадк специалистнрлә әдл тоомсртаһар күндлдг билә.

Дән экләд һурв хонхла, урднь кадровой дәәнә сурһуль чиләсн Нимәг цергт авад, эшелонд суулһад фронтур йовулв. Гертәсн һарад, негхн сар болад, Нимә чирәцҗ фашистнрлә харһв. Хойрдгч хонгтнь хортна сумн барун көкн дораһурнь орад, далынь ивтләд һарч одв. Кесгтән һолһата цусн мет үксн әмд хойрин хоорндаһур бәәв. Нәәмн сарин туршарт балһснас балһс, госпиталяс госпиталь болһныг кедә йовҗ, эмчин сәәнә уршгар эн эдгв.

Шавнь бүрлдәд эдгдг болвчн цоорсн нүктә оошг хәрү фронтур йовдг арһинь таслв. Тиигҗ дөчн хойрдгчд Нимә хәрҗ ирснь тер. Нимәг ирснд гер-бүлнь чигн, колхозин парвлян чигн байрлцхав. Тер цагт гемтә болвчн, сүк һартан бәрҗ чадх күн алтн зөөр бәәсмн. Нимә ирн көдлмшт орв.

Нимән нег седклин зөвүр болад йовдг күслнь — күүкн көвүн хойран сурһуль-эрдм сурһҗ, әмтнәс дуту улс бичә болтха гидг бәәсмн. Тиим седкләр дөчн һурвдгч җилд, арвн негтә күүкән Элст балһснд бәәдг наһцхднь күргсмн.

Булһна дү көвүн эврәннь специальностярн инженер билә. Зуг сүл

116

җилмүдт партийн-советск дааврта көдлмшт батлгдад, эврәннь специальностярн көдлҗәхш. Гергнь школын багш билә. Тегәд эн интеллигентн өрк-бүлд бәәхләрн, сурһуль сурсн деерән, эднә һольшг заң-бәәр дастха гиһәд, эк-эцк хойрнь ууһн күүкән хол һазрт йовулсмн.

Тер җилин чилгчәр хальмгуд нүүлһгдсмн. Тер нүүлһлһнд төрлтөрскнәсн, үрн-саднасн кесгнь салцхав. Бүкл җил шахуд нег-негән хәәлдә бәәҗ Альман эк-эцкнь Алтайд туссн болҗ һарв, күүкн бийнь наһцхан дахад Казахстанд туссн бәәҗ.

Хоорндан бичг авлцҗаһад, Альмаг дорнь үлдәһәд, цааранднь сурһуль сурһх болҗ шиидцхәв.

«Әмд бәәсн хөөн күүкәрн эмч, көвүһәрн агроном келго бәәшгов»— гиҗ Нимә келдг билә. Болв «санан хурдм — салькн хурдмб» гиҗ хальмгин үлгүр бәәдг биший. Түүшлҗ, Нимән санан күцхчн бәәсн болх, зуг сумн хаһлад һарч одсн оошг, эзнәннь санаһар боллго, эвкәд авад ирв.

Дуту-дунд хотта, дулан биш бәәртә, оньдинд омун чиигтә, колн-колң гисн герлтә герт, оошгин гем улм гүдәд ирв. Дор орад ирсән медчкәд, күр-дү көвүндән «Күүким авч ирҗ үзүл»— гиҗ Нимә бичсмн. Тиигҗ, арвн класс шинкән чиләсн Альма эцкән өңгрхин өмнхн ирҗ чирәһән үзүлсмн.

Түрү-зүдү цагт хойр кенз күүкдтә үлдсн белвсн Булһнд, цааранднь Альмаг сурһуль сурһн гихлә, чидлнь күршго болв. Тегәд Булһн күүкән дахулад, колхозд көдлдг билә.

Һо-тиньгр нурһта, һольшг сәәхн заңта, кевлүн төгрг чирәтә, керсү хәләцтә нүдтә, бийдән зөв сурһульта, бийрхг биш авъяста Альма баһчудын зүрк авлв. Нәр-нааднд энүг одхла, баһчуд аарглад авчкдмн. Альмад бийднь болхла, альклань болвчн наадад-шоглад, седклән сергәхәс биш, хәрд һарч, хөв-җирһлән хәәх санан-седкл орад уга билә. Экднь, Булһнд болвчн хойр-һурвн җиләс нааһур хәрд күүкән һарһх санан уга бәәсмн. Болв күүкдтә герәс гиич хөөһдго, күмстә һазрас керәс тасрдго гиһәд, хотн-хоша бәәснчнь, хол-ууҗмин улснчнь күүкнд әрк авч ирәд, амр өглго бәәв. Таньдг улсчн ирнә, тас урднь үзгдәд уга улсчн ирнә. Эн хамгнь экд ик зовлң болад ирв. Күүкн болхла, урдк кевтән кен-ян уга бәәнә. Эн тоотнь экин седклд ил. Күүкнь ода бийнь күүнд дурлад угаһинь Булһн меднә. «Урдк цагла әдл эк-эцкин келсәр болдг үрн-садн ода уга. Зүркн туссан эврән шүүһәд автха»— гиҗ Булһн сансн бийнь, һанзин толһан кир көвүтәһән, һанцхн ууһн үрән һазрин ууҗмд өгчкәд,

117

яһҗ бәәхв гиҗ сандг билә.

Дигтә иим хойр зүсн ухата, хоома седклтә бәәсн цаглань, колхозн кладовщик Дорҗ, герин күн Цаһантаһан нег асхн Булһнад ирв. Тер асхнднь Альма гертән уга, нег элгн-саднаннь герүр одла.

Эдн хойр эн герт урднь орҗ ирәд уга билә. Ирдго улс яһад ирҗ йовхм эдн гиҗ санн, Булһн сахняд, үкс цәәһән чанв.

—Мана колхозас авсн невчкн буудямдн чиллә. Өөрк боднцган идтн!—гиһәд, Булһн таавад шарсн боднцг хойр гиичин өмн цәәлә хамднь тәвҗ өгн, һуйр эс өгсндән эмәҗ келв.

—Гем уга. Бидн гертәсн хотан уучкад һарлавидн, зуг тана менд медхәр орҗ ирүвидн,— гиҗ Дорҗ эвтнь дарв.

—Кедү хам-хоша бәәвчн нег-негнәннь герт ордг цол болдго акад цагл эн. Дорҗ нам кесгәс нааран, көөрк, кенз күүкдтә күн, Булһн яһҗ бәәдг гилч гиһәд сура. Тегәд эндр асхн дахулад һарсм эн,— болад Цаһан, өр өвдсн күүнә бәәдлтәһәр, нааһад-нашад хайчкв.

—Тиим боллго, хам-хоша бәәсн улс нег-негнәннь эрүл-менд сурлцад бәәснәс сән юмн бәәдв,— гиҗ Булһн дахулҗ өгв.

—Бәртн, Сарңд белг авч ирләвдн,— гиһәд, Цаһан үгән дахулн һартан бәрҗ йовсн савасн стол деер дала целвг, тоһш, боорцг асхад оркв.

Сарң гиичнр орҗ ирхд, столын өөрәс босад, орна көлд одҗ сууһад, дегтр умшҗала.

Кесгәс нааран өдмг-һуйр амндан күргәд уга көвүн, ода стол деер асхчксн, тоснь чиихсн, көвкр шар боорцгуд үзчкәд, шүлсән зальгад, умшҗасн дегтр деегүрн нүдән столас авлго ширтв.

Сарңгиг боорцгт җилвтҗәхинь медчкәд, экнь стол деерк боорцгас хойр тоһш авч өгв.

—Наснь арвн дөрв күрч йовна, ода бийнь бичкн күүкдлә әдл,— гиһәд, хотд җилвтснәснь ичсн бәәдлтәһәр, экнь көвүнәннь мөринь цеврлв.

—Ода бийнь бичкн. Бидн эднә чигә настадан күүнә идәд хайчксн тарвсин хальсиг шалвртан арччкад, иддг биләвдн,— гиҗ Дорҗ келв.

—Дорҗ, ахлачла күүндәд эднд невчкн һуйр-буудя авч өгдг арһ угай,— гиҗ Цаһан залуһасн сурв.

—Кен медхв. Миниһәр болхла, ахлач буру гихн уга гиҗ медҗәнәв.

—Юн буру гих билә. Зөвинь кел. Хойр-һурвн пуд һуйр өгсәр колхоз чилн гиҗәхш,— гиҗ Цаһан йовулҗ өгв.

118

—Тиигәд дөңгән күргхләчн, йир сән болх билә. Энҗл бидн күүктәһән хоюрн көдлхләрн, әмтнәс тату өдр шиңгәхн угавдн. Мана күүкн бийнь уйн бәәдлтә болвчн, көдлмштән чидмг юмн,— гиҗ Булһн келв.

—Дорҗ дөң болх. Булһн, тана күүкн арвн класс чиләҗ гиһәд әмтн келәд бәәнә, тернь үнний?—болҗ Цаһан сурв.

—Э-э, тенд, Казахстанд, наһцхиндән, мини дүүһәнд бәәһәд, арвн класс чиләлә. Цааранднь сурн гисн бийн, эцкнь өңгрәд сурч чадсн уга,— гиҗ Булһн саналдв.

—Я, йир күүкн күүнд дала сурһуль сурад керг уга. Хәрд һарад, күүкд һарһад, хәәсән эргхләрн, сурһулян мартад хуурцханал эднтн.— Цаһан бийнь негчн җил сурһуль эс сурсндан сурһульта күүкд улст дурго болдг билә.

—Дорҗ, эднә күүкиг учетчикд, эс гиҗ контор эргәд көдлдг нег амр көдлмшт орулҗ болшго?— гиҗ, урднь келсн үг Булһнд эс таасгдсинь медчкәд, терүгән дарулхар Цаһан залуһасн сурв.

Булһн күүкндән цааранднь сурһуль эс сурһсндан бийән гемшәһәд йовдг билә. Арвн җилдән сурһуль сурсн күүкн, адгтан контор эргәд, нег бичәч-тооч көдлмшт ортха гиҗ дотран сандг бәәсмн. Зуг бийиннь санаһар юмн болшгоһинь медәд, тагчг бәәдг билә.

Тәгәд, ода Цаһана келсн үг энүнә дотран санснла ирлцҗ, Дорҗин келх үгинь күләв.

—Ахлач ах тооч хойрла күүндхгов. Тиим көдлмш Альмад олдх гиҗ меднәв,— гиһәд, Дорҗ зөвәр ик тоомсрта күүнә бәәдлтәһәр, амндк папиросин утаһан деегшән цоонгрулҗ һарһв.

—Зөвтә үгд зүркн ханна, зөв махлад толһа ханна гиһәд, эн өгәд бәәсн сүв-селвгдтн йир икәр ханҗанав,— гиһәд, Булһн дегд ханхларн, одак хойриг яһҗ тоохан медхш.

—«Күн дөңгәр, шовун далвагар» гидг хальмг үлгүр бәәдг бишв. Тиигхлә, бидн танд дөң болад оркснд юн төр бәәх билә. Тана күүкд өсхләрн, мадндчн тусан күргх. Ахлач, ах тооч ахтатн мана Дорҗин келсн үгәс һардмн биш,— болад Цаһан, би бас үлгүр меддүв гисн бәәдлтәһәр, эвтнь орулад оркв.

—Не, Булһн, бичә санаһан зовтн. Буудя-һуйрин тускар маңһдур зәңгән өгнәв. Альман тускар даруһас медгдәд бәәх. Эврән бичә йовад йовтн,— гиҗ Дорҗ келн, Булһниг неклдәд йовад йовх гиҗ саглв. Келсн үгән яһҗ күцәхән Дорҗ эврән бийнь меднә. Хаҗуднь йовсн Цаһанчн

119

хаалһинь меддг күн. Эдн бийән белдәд хәрцхәв.

Дорҗ эврәннь келсн үгдән күрв. Маңһдуртнь Дорҗин дү Саңһҗ өрәл мишг һуйр авч ирҗ, Булһна герт буулһв.

—Санһҗ, энүгичн авсндан һар тәвхмн бишв?—гиҗ Булһн сурв.

—Уга. Дәәдә һар тәвчкҗ,— гиҗ тернь бийәсн бодҗ хәрү өгв. Альмаг гиичәс ирхләнь, колхозин конторур дуудулҗ авад, бригадын

учетчикд орулв.

—О, хәәрхн, бурхн багшин гегән минь, эцкинь авдг болвчн, эн хойр кенз үринь деедс хәләһәд йовна!—гиһәд, бурхн-шаҗнд шүтдг Булһн улм зальврад, иигҗ келдмн:

—Күүкдин хөвәр, эн өр өвч әмтн түрү цагтнь дөң-нөкд болтха гиҗ заясн болхгов.

Хавр өөрдәд, һанцхн үкриннь хотнь чиләд, цасн дор даргдсн устгин ул өвснәс Булһн оч, бийәрн үүрч авч йовла. Тедүхнд йовсн Дорҗ үзчкәд, хаалһ керчәд тосҗ ирчкәд:

—Булһн, бийдән дала өвс үүрәд яһҗ йовхмт? Колхозас көлг сурҗ авчкад, ачулад авх билү!—гиҗ келв.

—О, ях-ях! Өрүнә Альма көлг сурсн бийнь бригадир өгсмн уга. Үкрән хоосн зогсашгон кергт, Альмаг үдин хөөн ирәд, однав гисн бийнь, эврән һарлав,— болҗ Булһн цәәлһв.

—Ай, ай! Манд келәд оркх билү! Бийәрн зөөҗ мал яһҗ асрдмб! Тиим биш. Мана Саңһҗин Олуйскас ирсн мөрн-цаннь зогса бәәхмн. Тана күүктә хоюрн одад ачад авч ирх. Би одад Саңһҗиг илгәчкнәв,— гиҗ Дорҗ келн, шурд гиһәд, герүрн һарв.

Удлго, Булһниг гертән күрлһнлә Саңһҗ мөрн тергәрн күрч ирв. Альма гертән бәәҗ.

Саңһҗ Альма хойр нег устгин ул малтад, цанын өрәлцә өвс ачад авчкв. Хойрдгч устгтнь ирчкәд, негнь цан деер һарх зөвтә болв. Тегәд, ачсар болхла, амр болх гиһәд, Саңһҗ Альмаг цан деер һарһхар седв.

—Уга. Чи эврән деернь һар. Намаг ачхла, зууран хольврҗ одх,— гиҗ Альма келв.

—Тиигхлә, би чамд деерк көрәһинь һарһҗ өгсүв,— болҗ Альман бәрҗәсн чичүр авхар седв.

—Бичә көндә. Эврән эрт цан деер һар!—гиһәд, һартан бәрҗәсн чичүрәрн мөстәд көрч одсн өнцгинь чаңһур бүләд, хуулад һарһв. Дораснь һарсн өвсиг цан деер хайҗ өгв. Өвсиг цанд ачсна хөөн Альма

120