Бадмин Алексей. Алтн Шорад Даргддго. 1990

—Нанд керго. Бийстн уутн,— гиҗ Шестаков керчв.

—Зәңг йөрәһәд, негиг уучкх болвзат? Бидн танд сән зәңг авч ирүвидн.— болҗ Чопоров инәмсглв.

—Сән зәңгиг әрк угаһар чигн соңсҗ болҗана. Келә бәәтн?— гиҗ Шестаков далаһар эс байрлсн дүрстәһәр тедүкнд одад суув.

—Манад әрк ууҗаһад күүндсн үгмүдиг та меднт, угайт?— гиҗ Саңһҗ сурв.

—Сәәтәр медҗәхшив. Согтҗ очв,— болҗ Шестаков хәрү өгв.

—Не, би келә билүв танд, Иван Григорьевич! Тиигтән йир согту биләт,— гиҗ, Саңһҗ адһҗ орлцв.

—Әрлһич цааран! Бидн экнәс авн күүндсн бәәнәлм. Николай Иванович орҗ ирхдән эрүл биләлм,— болад, Чопоров үүрән хазв.

—Тегәд юн болҗана?

—Юн болх билә. Бораев ахлачдан удан торхн уга. Икәр тәвхлә, нег җилд көдлх гиҗ эс күүндлүвидн?— Чопоров Шестаков тал ширтв.

—Э-э, тиим күүндвр билә. Мартад угав.

—Бүкл җилдән биш, негхн сард көдлчкәд, цааранднь Бораев ахлачин орм дааҗ чадшгонь ил медгдҗәнә. Та, Николай Иванович, байрин хүрм кеһәд, нег чирк уучкх болвзат?— Чопоров өмнән бәәсн әркән өгв.

—Уга, эклсәрн тадн уучктн. Дегд халун бәәнә. Би ууҗ чадшгов...

—Не, тиим болхла, тана дурн!—гиһәд, Чопоров чиркән Саңһҗинла харһулад, хойрдад уучкв. Стол деер бәәсн көк хаярас карҗңнулад җаҗлн бәәҗ:— Бораев амтан барчкв! Икәр тәвхлә, ода нег сард көдлх! Ахлачин ям дааснь терүнд болх!

—Юн болҗ одв?— гиһәд, Шестаков орн деерәсн босад, икәр соньмсв.

—Би келә билүв! Эн зәңгин төлә нег шил биш, бүкл яршг әрк ууҗ болхмн гиҗ,— Чопоров эврәннь келсн үгдән инәв.

—Медҗәнч, Николай Иванович, хойр зун гектар өвснә хадлһ хойрдгч бригадын һазрас оңдан совхозд, олна хургин зөв угаһар хулдчкҗ. Дәкәд бас хойрдгч бригадт зу шаху гектар тәрәг эртәр хадад унһачкад, цаглань хураҗ чадлго, эн ик хурин хөөн тернь дорасн урһад үрҗ одҗ. Минь эн хойрин тускар бичхлә, Бораевин толһань өсрхмн. Кенд бичх... Ю бичхинь... би меднәв,— гиҗ, Чопоров сольр нүдән чирмҗ байртаһар инәв.

—Не, ода медвт, Николай Иванович?

351

—Цааранднь яахмб?— гиҗ Шестаков сурв.

—Яах билә? Бичдгинь би бичәд авч ирсв. Та дәкәд нег цөөкн күн һар тәвхлә, болх. Наадкинь би меднәв... Ю кехән...— Чопоров элк хатад инәв.

—Тадн чиләвт?— Шестаков хойр нүднь һал асҗ, ормасн босв. Дер бәәдлинь эс үзсн Чопоров шилтә әркиннь шавхр чиркдән кен йовҗ келв:— Хәрнь тер, Николай Иванович, һанцхн өвснә хадлһна һазр олна хургин шиидвр угаһар хулдсндан, селәнә эдл-ахун устав эвдсн болад, адгтан һурвн җиләр түүрмд суух...

—Кишго нохас, намаг хулдҗ авхар ирвт?! Эврә эндүһән эртәр эс медсн мини гем! Олна селвгт орлго, орчлңд андрсн тана үг соңсад бәәсн мини буру! Тегәдчн теднәсн тасрад, тана теврлһнд үлдсн бәәҗв: Колхозин чидл күрлго өвсән хураҗ чадад, тәрәһән үрәһәд бәәхлә, та хойрт байр болҗану?! Хөөннь нүдндм үзгддг болвзгот, гертәсм уга болтн!—Шестаков стол деерк шилинь шүүрәд авб. Тер хойрнь әәһәд, үүдиг түлкн зулв. Николай Иванович ардаснь дахлцн һарад, һартан йовсн шилән хаша һатц шивчкв. Үдин хотд ирҗ йовсн гергнь залуһиннь бәәдл үзчкәд әәв.

—Юн болҗ одв? Согту болвзач?

—Уга. Амндан нег балһчн әрк күргсн угав!

—Теднлә яһад көөлдҗ йовхмч?

—Гертәс батхнс көөҗ һарһҗанав. Хот деер суухларн, өтән цацна,— гиҗ залунь тогтунар келчкәд немв.— Андреевна, шулун болдгар мини хувц һарһҗ ас! Би хойрдгч бригад орнав, трактормуднь цуг гишң хамхрҗ.

—Хувцнчн белн, Коля,— гиҗ гергнь җөөлнәр келәд байрлв.

***

Җил ирвәс орчлңгин бәәдл хүврҗ йовна. Ниднин сентябрин чилгчәр цасн орсн болхла, энҗл декабрин эклц күртл һазр харар бәәв. Хәрнь сүл хойр өдрт зогслго деерәс архайг цасн киисв. Әрвҗго салькн көдлхлә, күн һарч болдго шуурһн болхмн. Тегәд Адуч эндр үдин хөөн малын хашахаацс, кемрҗән шуурһн шуурхла, күрх хот бәәх угаһинь эргҗ хәләҗ йовла. «Удлго миңһн йисн зун тәвн зурһадгч җил чилхмн. Ашнь йир байрта. Колхоз гүртмдән гектарин хөрн хошад центнер буудя авб. Малын эдл-ууш бас му биш. Хаврин тәрәнд бүклдән күрх һазран цасн

352

ортл белдәд авчкв. Бүкл сардан күрх малын хот фермс деер зөөчксн бәәнә. Болв кеер бәәсн өвсиг чилгр өдрмүдлә зөөһәд авчксн болхла, сән болх билә. Дәкәд экнә буудя цеврлһн гиһәд дала көдлмш бәәнә»— Адуч дотран иигҗ ухалн, нег хашаһас талданур одҗ йовхлань, әмсхсн, адһсн бәәдлтә ах тооч гүүҗ ирв:

—Адуч Очирович, таниг телефонур дуудҗана.

—Кен?

—Светлов. Альдас болвчн олҗ автн гив.

—Юн бачм кергв?.. Хамдан йовхмн, Петр Петрович,— гиһәд, ахлач хәрү һарв.

—Би соңсҗанав!—гиһәд, Адуч стол деерк телефона трубк өргв.— Менд, Иван Иванович! Хаша-хаацс эргҗ хәләҗ йовлав. Сән. Малд күрх хот бәәнә. Кедү часла? Яһсн адһмта кергв? Тана герүр һоодан ирхмб? Соньн юмб? Нәр кехәр бәәнт? Машиһәр йовҗ болшго, хаалһ бөглчкв. Мөрн цанар ирнәв. Нег час болад, зурһанла күрхв. Сән!— гиһәд, ахлач трубкан хәрү ормднь өлгв.

—Петр Петрович, би ода Олуйск орҗанав. Тарасов Шестаков хойриг конторур дуудчклав. Намаг бичә күләтхә. Оратҗ ирхүв,— болад, тоочдан келчкәд, Адуч адһмта һарч одв.

Өндртән күүнә һар күршго, бүтү харһа хашан үүдиг Светлов бийнь секҗ өгәд, мөрнә хазарин җолаһас көтләд, деерән ората, цантаһан орад зогсм у сег дор авч ирәд, амһаһинь һарһад, бахнас уйчкв. Адуч цан деерәсн нег сүүв өвс авч одад, мөрндән хаяд өгчкәд, татуринь сулдхв...

—Не, менд!—гиһәд, Светлов Адучин һаринь атхчкад, цаснд даргдсн садын модд заагур дахулад, хаша дунд онц бәәсн улан тоосх герүр ирв.

Һаза көлән арчад орхла, үүдн хоорнд Зоя тосад, Адучин хувцинь тәәлҗ авб.

—Кесгәс нааран үзәд угав Адикиг. Не, ода мендлҗ болҗана! —гиһәд, Адучин пальтоһинь өлгчкәд, хотын үнр һарсн халун һарарн чаңһур үүриннь һариг атхв.

—Эн гертн йосн хаана өргә кевтәмб?—болҗ дөрвн үзгтән һарсн, шил үүддинь зааҗ Адуч инәв.

—Партин райкомин негдгч сегләтр хойрхн хорад бәәхлә, ичкевт болх гиһәд нааран орлавидн,— гиҗ Светлов шоглв.

—Хааһурнь иим шивә келгүләд авчксмт?

—Ваня чамаг наадлҗана. Энчн Темниковин бәәсн гер. Тедниг

353

нүүхлә, эн үвлин эклцәр орлавидн,— гиҗ, Зоя цәәлһҗ өгв.

—Хәрнь терүнлә әдл күн бәәх гер бәәҗ. Төгәлңдән әмтә юмн оршго. шивәлә әдл хашата. Үгин хоорнд, альдаран көдлмшт һарч терчн, Ваня?— болҗ Адуч соньмсв.

—Шипулинск районд усн теермин директорт орҗ. Эн гертчн орхмн биш гиһәд, Зоя намаг алн гив. Зуг арһ уга, мана бәәсн гер ясгдх болад нааран орувидн. Мадн бәәхд дегд ик. Мана хөвәр районд шин прокурор ирҗәнә. Бас хойрхн бүл күн. Тер хойр өрәһинь эзлхмн,— гиҗ башрдсн бәәдлтәһәр Светлов Адучд цәәлһҗ өгв.

—Темниковд тер көдлмшнь дала болхгов. Сапрыкиниг альдаран һарһад шин прокурор илгәсмб?— гиҗ Адуч соньмсв.

—Сапрыкинд юридическ медрл уга бәәҗ, тегәд һарһчкв. Һучн доладгч җил әмт буру-зөв уга икәр авчасн цагт эн көдлмштән орчкад, татлда-мааҗлда йовҗ тесҗ, Партин Хөрдгч съезд хуучн ааль-мекәр көдлҗ болдг теднә арһинь таслчкв...

—Хот белн, нааран орцхатн,— гиҗ Зоя хаҗудк хораһас тер хойриг дуудв.

—Олуйскд ирсн бийнь, манад юңгад эс ирнәч?—гиҗ Адучиг стол һатц сууһад авчкхла, Зоя сурв.

—Урднь Олуйскд ирхләрн, танаһур орлго кезә һарсн болхв? — болҗ Адуч бийән харсв.

—Октябрь сард хургт ирхдән намаг дуудсн бийнь эс ирлч?— гиҗ эндәснь Иван нүдән чирмн келв.

—Э, терүг мартчкҗв. Тиигхд арһ уга болв. Тәрә хураҗасн цаг билә.

—Не, Зоя, терүгинь тәвәд өгчкхмн. Тиигхд энүндчн лавта цол уга билә. Зуг ода хойр хүв уутха,— гиһәд, Светлов графинтә чаһрас һурвн чиркст дүүргәд кев. Эңкр Адик, Зоя бидн хойр, үүрмүдчн, эн чиркән чини төлә өргҗәнәвидн,— гиһәд, Светлов босад зогсв.

—Яһсндан мини төлә өргҗәхмт?— болад, Адуч ормаһад, чирктә чаһран атхн бас босв.

—Эңкр иньг минь, эндр чини төлә эн чирктә чаһр өргх ик учр бәәнә. Бидн кесг җиләс нааран чамаг таняд, халун-киитн угаг хувалцҗ, хамдан көдлсндән, ах дү мет чамд дуртавидн. Эндр эн байрта зәңг авн невчк гейүрвидн. Юңгад гихлә чамаг манас салһн гиҗәх бәәдлтә. Оңдан халхарнь болхла, бидн һол зүркнәсн чини байриг хувалцҗанавидн. Эн ик итклиг чи эврәннь күч-көлсәрн, элдү сәәхн седкләрн, өр өвч зүркәрн,

354

альк чигн хату зовлң үзсн бийнь ленинск партьдан агчмин зуурчн эс өшрсндән эдлх зөвтәч. Чамаг Москваһур КПСС-ин ЦК дуудулҗана гиҗ нанд партин крайкомас эндр зәңглв,— гиһәд, Светловиг келәд ирхлә, Адучин чирәнь хүврәд, зүркнь бульглад одв.— Ямаран кергәр дуудулҗахинь бийснь сән медхш. Болв сәәнәр тәәлх кергтә. Миниһәр болхла, тана автономиг хәрү босххин туск төр тәвгдҗәх бәәдлтә.

—Тиимчн биз. Зуг намаг яһад дуудулҗадг болхв?—болад, Адучин дун чичрсн болв. Иван Иванович үүриннь далас теврв.

—Чи Адик, әәҗәх бәәдлтәч. Эс медгдх юмн уга. Кемрҗән тана автоном шинәс тогтахар бәәхлә, һардх кадр альдас авхмб? Тегәд бүрдәлһнә цагт алькинь чигн чидх-чадх улсиг цуглулҗадг болх,— гив.

—Чини келсн үгиг би иткҗәхшив. Юңгад гихлә нанас оңданчн чидхчадх улс дала болх. Хойрдврар, намаг альдас тенд медх билә?— гиҗ Адуч алмацв.

—Чини негдгч сурврт хәрү өгхд амр. Чамаг ямаранчн көдлмш дааҗ чадхиг һанцхн би биш, мана партин крайком меднә. Хойрдврар, урднь деерәс ирсн сурврин хәрүд чини туск характеристик илгәчкләвидн. Тер күрәд, эн дуудвр ирҗ йовхмн,— болв.

—Үнәртнь келхд, бурхна нилчәр, чини дөңгәр болҗ йовх төр гиһич!—гиҗ Адуч инәв.

—Мини кесн нилч уга, бурхна тускинь медҗәхшив,— болад, Иван Иванович шоглв.

—Эңкр иньгүдм, тадн эс бәәсн болхла, бурхна чидл күршго билә. Миниһәр болхла, эн чирксән мана ленинск партин ЦК-н төлә өргхмн!— гиһәд, Адуч үүрмүдтәһән әркән уув.

—Эн байриг чамд соңсххар тиим бачмар дуудуллав. Дәкәд эндр хөрн һурвн часин поездд Зоя экүрн одхмн. Тегәд һурвулн эн асхн суухар адһсм тер,— гиҗ, Иван Иванович цәәлһҗ өгв.

..Хойр иньг Зояг поездд суулһад йовулчкад, хәрү Светловинд ирцхәв.

—Адик, чи нам сө адһҗ йовхар манад хонад, өрүндән хәрх болвзач?—гиҗ Светлов сурв.

—Эн теңгрин өңг үзҗәхшвч? Сөөнь өрәл давулчкад, боран орх бәәдлтә. Тиигҗәһәд шуурһнд боогдад, хәрҗ боллго бәәхлә, җаңһр. Маңһдур керг дала,— болҗ Адуч сег дорас мөрән көтләд һарһв.

—Эврәннь ормд кениг үлдәхәр бәәнәч?— гиҗ сегләтр сурв.

—Миниһәр болхла, Медведев Викториг үлдәхмн. Төвшүн,

355

көдлмштән шунмһа, әмтнлә ээлтә көвүн. Дааҗ чадх,— гиҗ ицлтәһәр хәрү өгв.

—Би буру гиҗәхшив. Дәкәд харһтл, менд бә! Нөкәдүр йовсн цагтан дәврәд ир. Би чамаг хаалһичн йөрәһәд һарһсув,— болад, Светлов үүриннь һариг чаңһур атхв.

Адуч конюшньд мөрән үлдәчкәд, дассн авъясарн конторурн ирәд, хавтхдан йовсн түлкүрәрн үүдинь тәәлв. Эн ямаран ора ирвчн, түрүләд, конторур орад почтас ирсн цаасд хәләчкәд хәрдг билә. Эврәннь кабинетдән орн, шаминь шатаһад, столурн ирв, һурвн-дөрвн конвертсин деер телеграмм бәәнә. Москваһас ирҗ.

«Хальмг автоном тогтахар КПСС-ин ЦК-н Президиум шидрәһә шиидвр һарһв. Чамаг теврҗ үмсҗәнәв Бамб»

Бамб, хальмг бичәч, эврәннь специальностярн болхла, зоотехник. Киргизьд газетд көдлҗәһәд, ода тендән институтд көдлҗәнә. «Яһад Москва орсн болхв тер?—гиҗ түрүн авгтан Адуч алңтрв. — Бас нанла әдл терүг дуудулсн болх»— гиҗ дотран шиидв.

Негхн өдрин туршарт иим ик байр учрх гиҗ кезә Адуч сансн болхв?

—Арвн һурвн җилин туршарт ик баһ уга хальмг күн болвас, эврәннь зүркн дотран хадһлад йовсн күцл ирв! Зөвтә-бурута угаг зовасн, аврлт уга зүрктә Сталинә эркшллһнә цагиг зөргтә кевәр илдксн деерән, терүнә хар гөрәр наасн му нериг хальмг келн-әмтнәс авч хаяд, алдр Ленинә хәәрлсн автономан авч, ах-дү республикүд дундан амртн-җирһтн, хальмг улс, гиҗ зөв өгснь мини төрскн парть бишв!— болҗ Адуч дегд байрлчкад, хургт келҗәх мет өргмҗтәһәр келв.

Кабинетын булңд бәәсн тумбочк деерк радиоприемникәс Кремлевск курантын цоксн дун чилхлә, Советск Союзин гимн эклв.

Генткн Адучин хәләц стол деерк календарьт тусв.

—Декабрин тавн өдр эклв. Советск Конституцин өдр!—болҗ Адуч дәкн чаңһар келәд, хәрү эргхлә, үүдн хоорнд ик девл көдрсн Молчанов зогсҗана.

—Федор Васильевич, ямаран байринь медҗәнч?!—гиһәд, Адуч гүүҗ одад, иньгән теврв, хойр нүднәснь заядар байрин нульмсн асхрв.

356

Бадмаев Алексей Балдуевич ЗОЛОТО В ПЕСКЕ НЕ ЗАТЕРЯЕТСЯ

На калмыцком языке

Редактор Т. А. Михалева Художественный редактор С. Э. Котинов

Технический редактор К. П. Белова Корректоры М. А. Чоянова, Т. О. Алубкаева

ИБ № 1276

Сдано в набор 16.03.90. Подписано в печать 13.06.90. Формат 60x84,16. Бумага типографская № 1. Гарнитура литературная. Печать высокая. Усл. печ. л. 17,67. Усл. кр.-отт. 17,84. Уч.-изд. л. 20,95. Тираж 1000 экз. Заказ 726. Цена 1р. 50 к.

Калмыцкое книжное издательство. 358000, г. Элиста, ул. Революционная, 8.

Республиканская типография Госкомиздата Калмыцкой АССР, 358000, г. Элиста, ул. Ленина, 245.

Бадмаев А. Б.

Б 153 Золото в песке не затеряется: Роман.— 2-е изд., перераб. и доп.— Элиста: Калм. кн. изд-во, 1990.— 302 с.

ISBN 5-7539-0071-2

Действие романа охватывает трагический период в истории калмыцкого народа, когда он был выслан в Сибирь с лишением всех граҗданских прав.

Судьба Адучи Бораева — героя романа во многом похожа на тысячи судеб таких же воинов-калмыков, которых отзывали с фронтов и направляли на строительство «гигантских объектов индустрии», к каковым относилась и Широковская ГЭС, унесшая тысячи жизней, покалечившая сотни судеб.

После окончания войны Адучи пришлось выдержать еще один экзамен на нравственную зрелость, мужество.

Б4702260201— 019

М126 (03) — 90

ББК 84.3 Калм