Эс таньдг күүнә олж келснднь бахтад, бичкдүд бас пиш хаһрж инэ- лдв.

— Дэкэд болхла... Тер көгшәлә бидн дала керг чигн угавдн. Цаг күртхлә, йирдән орад, .мендләд һархар седлэвдн...—гих; Вера Иванов на бичкдүдт иткүлҗ келв.

— А... эс гиж би минь ода гүүж одад зәңглчкх билэв,—гиж бичк- дүдин бас негнь һундрхв.

— Бидн теегәс цецгүд цуглулхар йовнавдн,— гиҗ толһа деерэн улан күсм боосн бичкн күүкн Вера Ивановнур хэлэж келв.

— Өцклдүр мадниг теегт кедү цедгуд цуглулсинь меднт? Тенд цеп- гуд дала,— гиж бас бичкн күүкн цецнв.

— Сән- сән. Хаврин цагт теегәр йовна гисн-әвртә сээхн юмн. Ташр деернь, энтн күүнә эрүл-мендд чигн туста. Теегәр йовад, цевр аһар ки- иләд, бәәхлә, түргәр өсхт,— гиж Вера Ивановна сурһмж огв,—Бичкн- дэн теегт наацхдан би бас дурта билэв. Иовтн, йовгн, наадтн. Зуг цаглаһан герүрн ирхән бичә мартн. Дегәд удан йовхла, эк-эцгтн тадниг хәәлдәд, үүмлдәд бәәх...

8. Байрин нульмсн

Барла Цеценовна, Вера Ивановна хойриг тав-зурһа күрсн дүңгә бичкн күүкн тосж һарв. Санхд, эдниг тер терзәр үзсн болх зөвтә.

— Герүр ортн. Мана ээж герт бәәнә,—гиж, тедниг ямаран кергтә- һәр ирсинь мел медчксн кевтә, күүкн цеңнж келв.

Мендән медлцснә хөөн, күүндвриг Вера Ивановна эклв.

— Бидн тана хажуһар давж һархар йовлавдн. Болв, тана бичкн ачтн мадниг мел күчәр гилтә гиичлүлв. Ачтн күндч, ик гидг ухата, кер- су күүкн бәәж,—гиж Вера Ивановна күүндвр һарһхин төлә зөрц ке- ләд оркв.

— Э, керсү юмн энтн. Гиич ирхлә, мана өрк-бүлд цуһарапаснь икәр байрлдгнь эн,— гиҗ герин эзн медәтә күүкд күн адһм угаһар, санамр келж сууна.— Тадн холас йовнт?

— Бидн районас йовнавдн. Тана совхоз хәләхәр һарлавдн,—гиж Вера Ивановна арһул, болһамҗтаһар келв.— Та ачнртаһан иигәд, гер- тән бәәдг улс билтәлмт...

— Э, бидн тиим улсвдн... Герәс хол һардг улс бишвдн. Иигәд-тиигәд, ю-бис ахулад, хот-хол белдәд, эднлә шуугад бәәтл өдр чилж одна,— гиж бичкн күүкн көвүн хойрур хәләж келв.— Көвүн бер хойрмдн көдл- шт йовна. Тигәд бәәнәвднл ода... Түрү-зүдү уга, му биш...

Барла Цеценовна барун һаринни баһлцгт зүүлһәтә часан хәләв.

— Тадн нам һархар бәәдг болвзгот? — гиж герин эзн күүкд күн саглсн дүртәһәр, адһҗ келв.— Тиигж болдви? Ач күүкн гиичлүл... Би­ко... Тегәд юн болж һарчана? Уга, уга. Цә ууһад һартн. Герт орҗ ирсн хөөн цә уух кергтә. Хальмг улсин йоснь тиимлм. Нә бичкн зуур амрад сууҗатн, би частхн зуур бурд гилһәд буслһчксв, — гиҗ келн, күүкд күн, суусн столасн босад, баахнар сүзглдҗ доһлад, нег бичкн өрән секәтә үүдәр үзгджәсн керогаз темцв.

Медәтә күүкд күүнә чирә зүснд өңгрсн җилмүд тодрха темдгүдән үлдәҗ. Маңнагинь көндлң керчҗ зөвәр олн лавтрха татасд шигдҗ. То- лһаднь зөвәр ик буурл орад ирж.

Эн күүкд күн «Барла» гисн нер соңсхла яах гиж дотран санҗаһад. Вера Ивановна: «Барла, бидн цә күләж чадхий?» гиж, мел зөрц келәд оркв. Тер ода герин күукд күүнүр хәләв.

...Эндү һарсн уга: «Барла» — гисн нерәр ик гидгәр соньмссн дүртә, цааран хәләһәд зогсҗасн күүкд күн, негл ардасн чочасн мет, адһж нааран хәләв.

68

— Сәәхн гидг нертә күүкн бәәҗ энтн... Барла,..— гиж тер адһм угаһар, үрвж келв.— Манад бас Барла гидг күүкн бәәлә.

— Э-э... Әдл нертә улс дала,— гиж Вера Ивановна юм эс медсәр келҗ сууна. — Ода тер күүкнтн...

«Я йир, келхлә туужнь дала,—гиж герин эзн күүкд күн керогазла- һан ноолдн бәәж келжәнә.—Бас нег шуһуднь багтад, көөрк, эрүл-до- рул, менд-амулң йовдг чигн болх гиж тоолдг биләв. Күләнәв-күләнәв. Ода нам цөкрәд бәәвв. Цагнь дегәд удж одв... Хөрн жил...» Ода тер күүкд күн утар татж саналдв.

— О-о. Тертн зөвәр удан цаг болж одж. Күүкән яһс-кегсинь та нам эврән чигн сәәнәр эс меддг биләлмт?..— гиж Вера Ивановна өр-өвдсн дууһар келв.

— Тиим болж һарчана гиҗ келл уга юн гихв ода... Худл келж биш- яһснь би нам эврән чигн сәәнәр медхшв... 1944 җил би күүктәһән, Бар- латаһан болхгов, Красноярскд бәәләвдн,— гиҗ күүкд күн үрвәд, ар- һул, үгмүдиг цүврлдүлҗ келв.

— Тегәд, тер жил би икл гидг зеткрлә харһлав. Больницд кевтвв. Бүкл һурвн жил гилтә орнасн өндәж босж чадсн угав,— хойр көлм хо- юрн таг ширләтә билә,— гиж медәтә күүкд күн, хая-хая керогазурн, хә- лән бәәж, үрвәд, арһул келж зогсжана.— Юуһинь ода келәд бәәхв... Хойр көлән хойраһинь гееж дуусвв. Э-э... Тер кевтән, тегәд, эмчнр сән болад, эдгсм тер...

— Дәкәд?..—гиж Вера Ивановна зовлңгинь хувалцсн, җөөлн дуу- һар сурв.

— Нә, дәкәд яахв. Күүкм уга. Олдхш. Би мөч тату улсин герт бәә- ләв. Күүкм, Барлаг болхгов, альдаран гинә?.. Ик хол һазрур, ар, кии- тн үзгүр бичкдүдин герт сурһмж өгхәр йовулчкж гиҗ соңсвв. Мини ме- дсн-зуг тер билә. Ода яахв. Соңсчкад бәәв-арһ уга. Эврән-орна күн. Нанд терүг асрдг арһ угалм. Эврән бийән асрулҗах күн-кү асрж бол- хий?.. Тер кевәр, эндр өдр күртл ә чигн уга, чим^н чигн уга бәәһәм тер. «Өмн сард цаас бичүлләв... Я, урднь чигн бичүлә биләв. Тегәд хара бәәхәр бичүлчклләвл...» Күүкд күн дотран арһул шуукрад, утар татж саналдв.

«Мини эк мен бәәдлтә» гиж Барла Цеценовна байрлж сууна. Тиим тоолвр Вера Ивановнад чигн орв. Болв, йирин зовлнта чеежиг өңгәр шарклулж болшго. Эндү эс һарһхин төлә, эк мен бишиһинь сэн гидгэр, лавлж медх кергтэ. Тегэд чигн илднь һарһж келх минутан тедн ода чи­гн хооран сааһа.

— Цагнь тертн зөвәр удавцр болад одҗ. Болвчн орчлң гиен у юмн. Бас нег шуһуднь, менд-амулңг бәәдг чигн биз. Цөкрхм биш. Урднь бичкн болад, таниг хәәҗ олж чадл уга чигн бээсн болх. Ода ик гижгтэ күүкн болхгов тер. Ода тертн танд нам, үзсн бийнь, таньгдш уга, сээхн ик күүкн болен,— гиж Вера Ивановна келв.

— Тиим болл уга. Мана Барла намаг дигтә хөртәд, 1939 жил һарла. Ода бәәсн болхла, күүкн хөрн тав орчкен болх зөвтә билә. Болв, үз- хнь,— мел зөвэр уухнас чигн таньх билэв.

Вера Ивановна, соңсжанч гиен бәәдлтә, Барлаһур дораһур нүдән чирмв.

— Тана залутн болхла, дээнд йовен болхгов?..— гиж Вера Иванов­на мел айстан гилтэ соньмссн бәәдлтәһәр сурад оркв.

— Бас-уга. Терүнәс ики кезәнә цөкрәд хуурлав. Дөчн негдгч жил дээнд одла. Дөчн дөрвдгч жил уга гиен цаасн ирлэ,—гиж эмгн арһул келв.

Күүкд күүнә хол зәңгдрәд, келен үгнь чичрңнәд, дотран үүмсн бәәдл һарад, манна деернь бас нег хурнясн немгдәд одв. Ода терүнә зүркиг

69

хөрн җил хооран ирсн барзасн хойр тиизтә, улан карандашар һар тәв- сн мет, болһамҗта хәләцәр нег-негнүрн хәләлдв... «Эк... Эк» — эднә

Эн медәтә күүкд күн-мини эк лавта боллта гиж Барла Цеценовна ухалҗ сууна. Тиим тоолвр ода Вера Ивановнад чигн орв. Ода хойр кү- үкд күн «юн гиҗ саннач, эк эсий?» гисн сурврт батлҗ хәрү авхар сед сн мет, болһамҗта хәләцәр нег-негнүрн хәләлдв... «Эк... Эк!» — эднә хәләц тиим билә.

Илднь, һооднь келх цаг болчкв. Эн буурл үстә, герин эзн медәтә кү үкд күүнд: «бүкл хөрн җил хәәҗәсн, нам хәәж олҗ чадад цөкрж одсн күүкнчнь чини хаҗуд, минь эн өөрчн бәәнә. Күүкән чи нүдәрн үзжәнәч, хәләҗ ав, төвкн» — гиж келх кергтә бәәсмн. Иим үгмүдиг амрхн, кел- нә үзүрәр келҗ болхий? Ташр деернь, эндр, эн часла, минь эн агчма келх кергтә...

Эндү һарх учр уга. Цугтан келгдҗ одла. Экин тускар соньмссн сурв- рмудт хәрү авгдҗ одла. Ода цуг ил. Вера Ивановна болн Барла Цеце­новна экин тускар, өрк-бүлин тускар цугинь илткәд, цәәлһәд, медэд авчкла.

Болв, герин эзн медәтә күүкд күн наадк-цаадкинь ода бийнь сээнэр оньһад уга. Эврэ эс болв чигн «Барла» гисн нер сонсчкад, эн өрәд тиим нертэ, бас тиим ут хар күмсгтә, ик хар нүдтә, нигт хар күмсгтә семгр чирәтә баахн күүк үзчкәд, дотран тер үүмжәсн чигн болх. Зуг герин хаҗуһар һарч йовад, тавн наста бичкн күүкнә седкл тевчэд, мел айстан гилтә орж ирсн (Вера Ивановна тиигҗ зөрц келлүс) күүкд улсиг бий- дән насни туршарт, күн болж үзәд уга байр авч ирсинь буурл үстә кү- үкд күн ода чигн медәд уга.

Минь эн агчм терүн нег икл гидг килмжән өгчәх төр-керогаз бәәсмн. Тиигән таслвр угаһар хәләһәд, зәрмдән сүдглзж ишкәд өөрдж одад, ю-бис чикләд-бәрәд, оралдж бәәлә.

Вера Ивановна болн Барла Цеценовна болхла, зуг эн, чееж дот­ран ик зовлңта, зүркндән шавта күүкд күүнә жирһлин тускар ухалж сууна. «Энүнә чееҗд дәкж зовлң бактдг зә уга. Минь ода илднь. нег чигн юм нул уга, келчкх кергтә. Медг, төвкнг, байрлг,— гиж тедн дот­ран ухалсмн.

Нэ, одал эклх кергтэ...

Вера Ивановна, Барла Цеценовна хойрин хәләц дәкн зөрлцж харһв. Тер-минь ода үзгдх .зөвтә үүмәтә минутин эклц билэ. Тер минутиг эн хойр күүкд күн эврэн бийснь эклхмн, эврэн бийснь үзлцхмн!

...«Эклҗәнәв! — гиж Вера Ивановна хэлэц келв.

«Эклтн! Би күләҗәнәв!» — гиҗ Барла Цеценовнан нүднд умшгдв...

— Йир яһна?.. Юн болх?!.. — гиж Барла Цеценовна дотран үүмжә- нэ. — Кемр эн буурл үстә күүкд күн-экчнь: «Мини күүкн биш... биш! ги- һәд хәәкрхлә?!..»

Ки заядар давхцад бәәнә... Герин эзн күүкд күн керогазур дэкн шидрдэд, бас нег эрәсинь эргүлв.

— Эклчкв!...

«Тес, батлҗ су. Наадкинь зуг нанд даалһчк. Эклҗәнәв!» — гисн хэ- лэцэр Барла Цеценовнур дэкн нег хәләчкәд. Вера Ивановна арһул хо- олан ясв. Үүмсән арһта болхнь эс медүлх саната, герин эзнүр, мел бий- лэнь эдл буурл үстә күүкд күүнүр хәләһәд, экләд арһул келв:

— Бидн невчк эвго йовдл һарһчквдн: таниг баахнар мекләд орксн бәәдлтәвдн...

— Герин эзн «Ю келхәр седжәдг болхв эн» гиж санчкад, дэкн дот рнь генткн кирд гиһәд, «нег хара биш үг келхәр бәәнәл эн» гиж тоолад. ик гидгәр алңгтрсн бәәдлтә нааран хәләв.

— Тана герин хаҗуһар һарч йовлавдн гиж би мел зөрц келләв,— гиж Вера Ивановна дэкн арһул дууһар келв — Танаһур ирхлэр-н, бидн хойр кергтә, ик гидг кергтә...

70

Дегәд үүмж одсндан тиигв-яһв—Вера Ивановна мисхл хоорнд тагчг болчкад, зөвәр чаңһ дууһар цааранднь келв: «Барла Цеценовна... Эи күүкнь... Минь эн күүкиг та зуг сәәнәр хәләһит!...»

Барла гиен нериг урднь соцсчксн, ода «Цеценовна» гиж соцсад, ме- дәтә күүкд күн, хорта моһаһар хатхулен мет, керогазин өөрәс хооран һарв. Керогаз нам арв дэкж чигн көмргдг — тер ода ухана өңцгд чигн үлдсн уга.

Герин эзн медәтә күүкд күн нег көлән наадкасн ахринь чигн март­ен бәәдлтә! Ода тер доһлсн чигн бәәдлтә—нам доһлж йовх чигн бээдл уга! — адһҗ ишкэд, Барла Цеценовнур аашна...

Өөрдж ирэд, тус өмннь зогечкад, хойр нүдәрн авч-идн гиһәд, ширтж хәләв. Нүдәрн биш, тер нам бүкл цогцарн хәләҗәх бәәдлтә! Әмн-шир уга юмн кевтэ, мел тагчг, өкәс гиһәд зогежана.

Чирә-зүснь болхла, минь ода экләд уульжах күүнә чигн бәәдлтә, тачкнад инәхәр белджәх күүнә чигн дүртә. Нүднь болхла... Баахн күүк- нэ цогц — махмудиг тер ик гидг өвткүртәһәр хатхҗана, эс гиж нам, цогц-махмудинь сәәхн гидгәр таалж, илжәх бәәдлтә...

Зогссн дүрнь-Барлаг минь ода цогцаснь шүүрәд бәрх бәәдлтәһәр, хойр һаран делж, сарсалһад, оркж.

Барла Цеценовна болхла... Энүнә дүриг нәәрүлж бичхд күчр! Ут-ут хар көмсг дор хойр хар нүдн шатжана! Медәтә күүкд күүг тер болһам- жтаһар ширтж хәләһәд, мел тагчг. Өмнән зогежах медәтә күүкд күүнә чирән хурнясн болһнинь, толһа деерк буурл үсн болһнинь шинжлжәх дүртә...

Вера Ивановна чигн ик гидгәр халурхҗана. Ода тер өндлзәд: «Хә- ләтн, күүкән! Энтн-тана Барла!» гиж хәәкрм дүңгә бәәнә.

— Мини күүкнә... Мана Барлан барун һартнь, ээмәснь невчк уруг- шан тәрәнә һурвн ормла цувлдж, зөвәр ик сөрв бәәх зөвтә. Барлаг әрә жил давен цагт ноха зуула,—гиж медәтә күүкд күн, хоолнь зәнгдрж, үг болһниг нег-негнәснь салһж, чичрңнсн дууһар келв.

Терүнә хойр халх деегүр ик-ик цегән дусалмуд урлдж йовна.

Вера Ивановна, дегәд халурххларн, тесж сууж чадад, өндлзә-өндлзә бәәж... Босад одв! «Барла!.. Барла!.. Уй, үзүлит тер һаран!..»

Барла Цеценовна өсрж боен, экән күзүдҗ теврн йовж хәәкрв:

— Бәәнә! Бәәнә. Баав минь!...