Очр, Кермн хойр улан цусн, мел төрүн әмн-ширнь тасрад, цоксиг нам медл уга кевтв.

Эң хойрин дүрсиг зүркн шарклад төрүц хәләҗ болхш: Очрин зүн нүднь бүлтрәд судцндан торад, халх деернь унҗад бәәнә, Кермнә бәә- сн бийнь көк балм болад көөҗ одж. Тегәд зәәсң, орс хазгудар Очриг ухан сегән уга бийинь нутгин правлән тал туулһад приствд бичг бичәд йовулж оркв. Дәкәд хөөннь соңсхла Очриг кесг җиләр Сивр орулчксн болж һарв.

Кермниг, Очр правлән тал туугдсн өдр, хурла сарад авч одад хайч- ксн гелц, гецл уга цуһар зооглцхаҗ гиҗ зәцг һарв.

Генткн тольс гиж ухан орхла, көөрк Кермн хүвдән һундҗ дакад харин дажрмҗд дассн бийнь үнн седклән хурл-ховргт иткҗ, ицҗ, йов- снь хәрү эргҗ ирш уга болад-буурсар, кенәсчн тус үзшго бәәжв гиж бодад, хөөһдг уга зовлңгиг хөөнән дааҗ чадш уга болад, деесәр хоо- • лан бооһад үкж, — гиж келчкәд өвгн бирд тәвәд уульв.

— Минь тер Кермн кенд ямаран буру һарһсн болх билә. Кермнә һанцхн дутунь — угатя, өнчн домбр күүкн!... — гиҗ нульмсан ханцарн арчн, шугшн бәәж өвгн келв.

— Не, тегәд, Кермнә, көвүнь яһв? — гиж би өвгнәс сурвв.

— Ээ, көвүнә тускнь бас талдан нег тууҗ, — гиһәд невчк бәәҗә- һәд келв: — Кермниг үксн дарунь гилтә, нег бүрүл болж йовх цагла нанур нег манҗ гүүж ирәд: «Бембә, таниг багш шулун болдгар иртхә гилә» — гичкәд гүүһәд йовж одв.

— Ода багш ора болҗ йовх цагла нанар ю кехәр бәәдг болхмб, юмнд илгәхәр бәәдгҗәхн — гиһәд, бүсән бүсләд багшинүр ирвв. Ирх- лә — багш һанцхарн бәәҗ. Орҗ ирәд үүднә өөр сөгдәд, ю келхинь кү- ләһәд суунав. Багш, өмннь нанла инәҗ наач үг келдг уга, мини бәәх- бәәдләр төр авдг уга күн: «Бембә, амр, гем-зовлң уга бәнч?» — гиж сурна. «Зергәс, бәәнәв» — гиҗ медүлв би. Багш нань келдг үг уга кев- гә ширән татдгт юм хәәсн болад сууна. «Багш .намаг наар гилглтә?»— гиж сурхдан эмәһәд би тагчг сууһад суунав. Тиигжәтлм багш: «Бем- бә, нааран өөрдәд суулчн» — гив. Тиикләнь өөрдәд суувв. Багш босад үүдиг төдглчкәд, хәрү ормдан ирәд суучкад келв: «Нә, Бембә, байҗх санан бәәнү, йир?» Тиикләнь би «Байжлһнас кен зулх билә» — гиһәд юм-күм тоолл уга келвв. «Нә,тииклә чи, Бембә, хурл ховргтан, бурхн шаҗндан сән үүл бүтә, тииклә ик буйнта болхч, буйнта болен хөөн бай- жхчн чигн лавта.

— Зергәс, кетхә гиситн күцәсв, хурл-ховргас кезә болвчн чидлән бичә нөөсв. Зуг, зәрлг болтн, ю кехмб? — гиҗ би сурвв. Тииклә багш: «Түрд гижә түрүләд эн мөңг авад хавтхлчк, энчн дав деер чамд ко­рит болтха гиҗ өгчәх мөңгн, хөөннь дәкәд деернь бас өгсв» — гиһәд кенчр түңгрцгәр негн мөңгиг, шард гилһәд мини өвр деер хаяд өгв. Түүгинь атхчкад би йир ик байрта бәәнәв. «Бембә, мөңгән хавтхлчк, цааранднь соңс»—гиж багш келв. Мөңгән өзрлчкәд би багшин зә- рлг соңсхар бийән белдәд суувв. «Бембя, мини келен үг күцәх үгән эс өгвч чи? Бурхн-номин терт келсн үгәсн цуцрхла ик килнц болдгиг, дә- кәд тер күн хар тамин йоралд ик таава деер шаргддгиг меддг болхо- вч» — гиһәд багш герин эрст өлгәтә бәәх, тамин йоралд әмт зоваҗ бәә- хиг зурсн бурхиг хурһарн зан бәәж келв: — «Дәкәд болхла, Бембә, ми­ни келен тоотиг, эс күцәхлә эн насндчнь чигн му болх биший... би ча- маг нет өдрчн эн һазртчн бәәлһх угав» — гиж намаг хурһарн завдн бәәж келв. «Зергәс, зәрлг болтн, чидлән бичә нөөсв, зәрлгитн күцәсв»— гиж би келв. «Нә, тиим болхла эн,— гиһәд багш шимдәд келв,— чи ода үүнәс һарад мини заминд одад, манад бәәдг манжас тер Кермнә кө- вү авад эндрин бийднь күүнд медүлл уга тоньлһчк».

«Не, йов» — гиһәд багш җодварн әдс өгәд намаг һарһв. Багши- нәс йир яһж һарсн, ю тоолж һарсан медхшв, зуг һарн заминд орж ирн

4 Альманах № 4

49

көвүг авад «үкәрин толһа» гиһәд хурлин деед ар бийд нег толһа бәәдг- тер толһаһур авад һарвв. Толһаһур күрч ирәд Кермнә кевтх нүкнә шавр деер сөгдҗ сууһад... утхан һарһад.... көвүг алхан хәәхләм... кө- өрк, сарвлзад, аңһлзва... Минь тер дүринь үзчкәд... Уй, би көгшн бийәрн яһҗасм энв?! Ода эн нилх кенд хоран күргсн болх билә? Үнүгиг алхла буйн делгрх ухата юмб?! Юуна әм таслҗ би байҗхар седҗәхмб?!» — гих ухан дотрм генткн орв.

Тер кевтән утхан шивчкәд, багшин өгсн мөңгиг өврәсн һарһҗ хайч- кад, көвүг теврҗ авад, өрчдән шахад гер талан авад һарв би. Гертән ирн бийдән эркн кергтә юман мишкт кеҗ авад, көвүһән теврәд, тер сөөни бийднь йовһар хурлас арвн тавн дуунад бәәсн нег орс селәнд күрәд, нег таньдг орстан ирәд, невчк амрч авад, тер орстан зөвән ке- ләд улм цааран йовх көлг сурхлам: «Көлгм юмнд одла, асхндан ирх, те- гәд би чамаг үүнәс 17 дунад бәәх селәнд нег төрлдән күргүлсв, тер те­рли чамаг однав гисн һазртчн күргх. Асхн күртл күләҗә» — гив. Түн-» днь ханад асхн күртл күләхәр, сарад одад эрг- дүрг гиһәд кевтләв. Генткн хопр орс хазг, хурла һоньр, Хатуч ахта 5—6 мөртә буута улс ирн мини тәньл орсим «Бембә — өвгн хама бәәнә?» гиһәд гүвдв. «Ода ки өңгәр кү яһҗ гөвдүләд бәәхв, эдн хәәсн хөөн йирдән олхмн» — ги- һәд би өмнәснь һарвв. һарад ирхләм 5—6 күн намаг малядвл ирәд. Ке- лдг үгнь: «Көвүһән ас». Гүвдлһн дегәд ик болад доран харһцад унҗ очв. Генткн сергәд босхла орн деер кевтҗ би, өөрм нәәҗ орсм бәәж. Көвүн яһв гиһәд сурхла, «одакс авад йовҗ одв» — гив. Хөөннь көвүнәс зәңг-зә уга болв. Йирдән алҗ оркҗ.

Тиим юмн болен болжана!

Түүнәс нааран гелң, манҗ, зәәсң, байн улст дур уга болв би, — гиҗ өвгн төгсгв. Тер зууран диг һал үдлә ирх поштдан нохас шуугулад орад ирв бидн.

1927 җ.

ДОКРУНА БАДМ.

БАРЛА

1. Көләр одсн ирдг

Миңһн йисн зун дөчн негдгч жил. Намрин түрүн сар өрәлдәд одв. Ижл-Мөрн эргндән көкрәд, солңһтрсн сәәхн дүр һарч үзгднә. һолин ба- рун көвәһәр арһул, цев-цев гиҗ ишкәд, нег залу уха туңһасн бәәдлтә, үрвәд йовад йовна. Тер деед үзгүр хәләв. Минь эн кемлә тиигән хәләл уга бәәҗ болхий!

Намчрж улаһад сүүрлҗәх нарна толян эргндкиг улавтрҗ —оошкрсн өңгәр герлткҗ. Минь эн агчмла бүкл орчлң кевтән маасхлзҗ инәсн бол- на. Ямаран сәәхн дүр гинәт! Эн сәәхн дүр кен күүнә зүрк эс көндәх!

Өргн Ижл һол деер гилс-далс гисн өңгтә ут хаалһ-татгдҗ. Усн деер то-томж уга алтн чиндрмүд өсрҗ наадҗана. Ода терүнд бүкл нарт-дел- кә алтар хучгдсн болҗ медгднә. Усн чигн, һазр чигн, нам, аһар чигн алтн өңгәр ульңһтрҗ үзгднә.

Эн сәәхн йиртмҗ ода залу күүнә оньгиг йоста гидгәр авлв. һолиг тер дәкн нег утднь көөҗ хәләв. Деед үзгәс хойр давхр ик цаһан керм һарч ирв. Тер деерәс Әәдрхнүр йовҗ йовна. Терүнлә зөрлцж дорд үзгәс бас нег ик керм аашна. Эн керм бас цаһан ширтә. Худл келҗ биш, ода кер- миг ямаранинь сәәнәр хәләдг арһ чигн уга: һолин тал дундаһур ик гидг 50

алтн өөмҗ йовсн болҗ медгднә. Зөвәр өөрдж ирәд, хойр керм зерг гил- гә хәәкрлдв: нег-негләһән мендлсн деерән, давад һарч йовнавдн гисн темдгән авлцв.

Дарунь бичкн тоха арл һатцас ардан ут-ут барже чирсн буксир һа- рад ирв. һолиг көндлңгднь керчж, утднь чигн көөж, нег-негләһән дөр- лдсн кевтә, бичкн-бичкн шхуне чигн адһж гүүлднә. Энд-тенд неҗәдәр йовсн оңһцс нег ормдан зогссн болж медгднә.

Сәәхн гидг асхн! Минь ода һартан шир авхла,— зурач мел тер да­рунь зүүднд оршго сәәхи гидг зург зурҗ чадхмн, гиҗ эн залу ухалж йовна.— Сәәхн гидг өлзәтә бәәрн. Иҗл-Мөрн һол! Энүнә тускар әмтн кедү сәәхн ду һарһсн, кедү сәәхн зург зурсн!

Суужах нарна сүүр улм оошгрж-улавтрад йовна. Аш сүүлднь нарн, Иҗл һолд булхсн мет, улм уругшан орв. Болв, терүнә сүл герл ода бийнь пүднә хужр хаңһаһа.

һолин көвәһәр баахн залу ода бийнь мел тагчг, пегн-хойр гиж ишкэд, үрвәд арһул йова. Ухалхла, чеежд тоолврмуд олн...

Өссн-боссн һазр кен чигн күүнд эңкр. Төрскн Иҗл-Мөрн һолдан Бар- лан эцг бас дурта. Эн өргн һолин көвәһәр кеду иим сәәхн асхн эн йов- ла! Эн, энд төрәд,энд өсж-боссн күн. Эигпь чигн, өвкнь чигн эврәннп насан энд эләсн улс.

Хар-баһасн бәәж өссн-боссн һазран Барлан эцг йилһән сәәнәр мед- нә. Минь эн йовж йовсн хаалһарн энүг кедү җил йовсн болһнат? һолии тал дунд, «уснд булххмб-бәәхмб» гисн дүртә, бичкн арл үзгднә. Энүг Барлаи эцг бас өдр болһн уздг.

Эндр эн баахн залу көдлмшәсн эрт сулдв. Терүнә учрнь: зуг өрәл час хооран энүнд цергт мордх цаасн ирсмн. йосар болхла, эн-дәәнә за- квр. Эн закаг тер эрк биш күцәх зөвтә.

Маңһдур...- маңһдур хар-баһасн йовж дассн хаалһар дәкҗ тер йов- шго. Ижлин көвәһәр, эн сәәхн дүр һәәхж, дәкж кезә йовхан баахн залу эврәи бийнь чигн меджәхш. Тегәд чигн терүнд эндәс һарч йовхд амр болен уга...

Барлан эцг тогтнад зогсчкад, йовж йовсн хаалһурн хәрү хәләв. Тииг- лән хәләл уга яһна гинәт: тенд эн минь ода дурта көдлмшән, эңкр үүр- мудәп үлдәлүс.

Ода терүнд заһсчнрин шуугсн дун соңсгдв. Кедү дәкж соңсгдсн дун гинәт! Эн заһсчнр-бийләнь зовлң-жирһләи олн жилин эргцд хувалцсн улс. «Эндр заһсн сәәнәр һарх зөвтә», — гиж дотран тер ухалв. — Сәәхн гидг асхн.

Шүүгүлин бригадас цааран дууна үлүхн һазрт зеллж урһсн өндр- өндр уласд үзгднә. Уласдин саглрсн орань шин сүүрлжәх парна толянд ода бийнь оошгрж улаһад, сәәхн дүр һара. Терүнә өөр школын гермүд бәәнә. Энд бичкндән Барлан эцг бас сурһуль сурсмн.

Барун талагшанднь, һолин эрг деер гилтә, зөвәр олн гермуд үзгд- нә. — Шаргат гидг хотн. Терүнәс хол биш кезәңк тавн суврһта хальмг сүм бәәнә. Суужах парна толяд цугтан иигән цуглурсн мет, суврһднь алтна өңгәр гилвклднә. Барлан эцгиг бичкн цагт, терүнә экнь иигән ирж, бурхнд мөргдг бәәсмн.

Баахн залуһин оньг дәкн шүүгүлүр тусв. Заһсчнр ик шуугата бәәнә. Өдр болһн соңсгддг, дасчксн шууган! Ода энүнд минь эн шууган дотр, көдлж дассн һазртан, үүрмүдләһән хамдан бәәсн болж медгдв.

«Оңһцс көвәһүр өөрдҗ йовна. Шүүгүлән татҗ авх цаг, өөрдҗ одсн бәәдлтә. Ходад дотрас заһс шүүрдж авчах цаг басл сергмҗтә,— гиҗ тер ухалв. — Мана һазр басл сәәхн зөөртә, ик гидг заһста бәәрн. Энд йир ямаран заһсн эс харһна! Шүүгүлиг зуг нег эргүләд татад авад ирхлә— ямаран болв чигн заһсн торна: ик-ик бекрмүд, хорвс. пуд толһата җа- алс, «ясн уга» ботаха... — цуһар харһна. Хаврар май сард мә йовхла, ямаран гинәт! Тер цагт зуг—зөөхән кел!..»

4*

51

Залу утар татж саналдв. Яһв-кегв, долан-нәәмн жил хамдан, нег ааһ-савас хот ууһад гилтә, зовлң-җирһлән медлцсн улсас салҗ һарна гиен терүнд амр биш болв.

Бригадурн дәкн нег хәләчкәд, Барлан эцг арһул-арһул ишкәд, ур- вәд уралан һарв. «Мана заһсчнр чиирг-бат улс, заң-бәәрәрн чигн сээхн улс» — гиж эн ухалв.

Минь одахн күртл йиртмжин ик күчтә миңһн-түмн прожектормүдин герләр падржасн деед үзг, агчм ирвәс өңгән гееһәд ирв. Көвәһәс ик хол биш үзгджәсн бичкн арл чигн билрәд, бурн-барң гиж әрә-әрә.үз- гдәд, харңһуд булхж йовна. Цөн әмсхл хооран тус өөдән хагдҗ өсрәд, альвн сүүлән нарна тольд гилвкүлҗ наадҗасн цурх заһсн чигн номһрсн бәәдл һарв.

Болв, һол саак кевәр сәәхн бәәһә. Энтн Ижл-Мөрн һоллм! Эн һолас му дүр һархий?!

һолин дундаһур зөрлиж һарсн керме ода бийнь хәәкрлдә.

Усн деерк ода шинәс, сөөһин бәәдләр кеерв. Альдаран хәләв чигн — шам. Басл сәәхн дүр! Ики тер-улан өңгтә шамс падрж шатлдв. Тедн кермд батта хаалһ-усна гүүниг зааҗах панрмуд. Энд-тенд урң-урң гиж бичкн-бичкн шам шатна. Неҗәдәр йовх бичкн оңһцс...

Минь тер үзгджәх баг шамс хэләлтн! Күн болһна зүүднд оршго сээ­хн дүр! Эннь болхла,— әмтн йовдг хойр давхр ик керм. Барлан эцг эн сәәхн дүриг хар баһасн үзә.

Гер өөрдәд ирв. Болв, залуһин чеҗиг олн зүсн тоолвр ода бийнь эзлә. Өсж-боссн һазр... Эңкр гер-бүл...

Хол хаалһд йовҗах күүг-кен чигн күүг-эрк биш нег төр үүмүлнә. Барлан эцгин хаалһ — бас ут, бас хол, бас зовлңгта...

Ода тер эңкр өрк-бүләсн, төрл-саднасн, сән-сәәхн бәәсн үүрмүдәсн болн бичкнәсн таньдг-үздг улсасн салад, өссн-боссн һазрасн, дурта көдл- мшән ардан үлдәһәд, дәәнд одҗана.

Терүнә толһад йир ямаран ухан эс орв, ямаран юмн эс тодлгдв... «Зуг, дәәнә өмхн, март сард, бидн күүкнэнни, бичкн Барлананни һарсн өдр темдглләвдн. Ода, мана күүкн һун орчкв —гиж залу күн тодлв.— Тиигхд Барла яһҗ кеерлә... Дән чиләд, намаг хәрү иртл, сәәхн күүкн болж одх...»

Дарунь Барлан эцг, дән экләд цөөк хонсна хөөн эврәнни нег, бас заһсч үүрән, яһж мордулсан тодлв. «Ода болхла мини бийинм селгән ирв, — гиҗ тер ухалв. — Маңһдур Хальмг Базрт күрәд, цаасан диглчкхв. Маңһдурин бийднь намаг йовулад чигн оркх. Цааранднь... цаадкнь — дәәнә хаалһ...»

«...Ода яахв — дән! Дәәнд тиигтлән би һанцарн оджахш. Мана Әкти- вин сельсоветәс кедү сәәхн көвүд, залус мордв. Теднә зәрмснь нам эврә сән дурар одвш. Би теднәс юуһарн дутув? Кемр нанла әдл һал болен наста сээхн залус эс мордхла, катуссн фашистнрлэ кен дээллдхмб? — гиж тер дотран ухалж йовна.

Усна көвәһәс хол биш моторин э тачкнв. «Мана бригадур заһс ав- хар йовна» — гиж тер бодж тоолв.

Ики деер теңгрт сар өөмж йовна. Терүнә герл, һол дееһәр мөңгтрсн ут хаалһ татж. Теңгрт, ик деер, түрүн оддуд чирмлдв. «Орчлңгин ораг» тенгрин уйдл дигтэ хойр энг кеж шаглад оркж. Суверен сээхн өңгтә, пегән аһарта, тогтун, сээхн асхн!

Альдв, дүңнхд ик хол биш, ценней сээхн айста дун сонсгдв. Барлан эцг мел дарунь хойр чикэн өгв. Залуһин дотр бий ода байрар дүүрв. Яһсн сээхн асхн гинэт!

Эн дууг нидн зун района олимпиадт тер бийнь чигн дуулемн. Ода тер, дурта дууһан дуулжасн сергмжтә күүнлә дөрлдсн мет, бийнь эврэн эклэд дуулв:

52