бура мет, бичкн күүкнд кедү цаг йовснь, аль үзгүр йовсмь, ямаран ха- алһар йовснь—төрүц йилһән уга бәәсмн.

Саяна уулмудин киитн булгудас төрсн күчтә урсхулин дольган, нег- негән көөлдҗ наадсн мет, цаһан көөс цахрҗ күгдллдәд, зогсл уга ард- ардаон цувлдҗ гүүлднә. Цаһан хар хойр ширәр селҗ, тасм эрә һарһж ширдсн турваһас бүтҗ хахад, тус өөдән һарсн нигт хар утан, Енисей һол деер зеллҗ хаалһ татад, намрин теегт талрҗах цаһан будн мет, кермин ард цәәж үлднә.

Мөңк дөрвн цагт көкрсн өңгәр бәәдг ө-шуһу модн, киитн урсхулд хаалһ заасн мет, һолин хойр ам көөҗ, ,нүднә хара күрх һазрт солңһ- трна. Эн сәәхн йиртмжиг бичкн Барлан зүркн чигн оньһв. Төгрг хар нүдтә күүкн кермин палуб деер йиртмҗин дүр һәәхж зогсв.

Болв, ар үзгүр йовх дутм .йиртмҗ хүврәд, теңгр өдр ирвәс киитрәд йовна. Барла зәрмдән уудьврта дүр һарад, киитн урсхулур ширтәд, уха туңһасн бәәдлтә, бүкл частан чигн мел тагчг зогсдг бәәсмн.

Эн зеегтә хар нүдтә, хурц хәләцтә, уйн баһ наста, генн бичкн күүкн юуна тускар ухалҗ йовсн? Эврәнни бәәдл-җирһлин тускар тер ухалсн болхий? Уга. Мел уга! Тиигхд күүкнд бийинни өдгә цагин чигн, иргч цагин чиги җирһлин тускар ухалх томан уга билә. Эн догшн киитн урсхул бийән ар үзгин киитн полярн-бүс һатц бәәх балһснур авч йов- хинь чигн Барла төрүц меджәсмн биш. Тер өдрмүдт Барла Игарк бал- һсна бичкдүдин герт сурһмҗ авхар йовҗ йовхинни тускар чигн ухал­сн уга.

Тер, 1944 җилин хаврин сәәхн өдрмүдт нарт делкэ гиен Барлад- Енисей һолин киитн урсхул, эн көкрж үзгддг ө-шуһу модн, эн ик ца- һан керм деер йовх эс таньдг кесг зун улс бээсмн...

Тиигхд бичкн күүкн юнгад эңкр эк-эцгәсн хаһцад, баһ наендан юц- гад эн эс таньдг, күүнә улсла йовж йовхин тускар чигн ухалсн уга. Эн өдрмүдт хар нүдтә бичкн күүкн нарт делкән хойрдгч дәәнә көлд кедү миңһн иим, бийләһән әдл бичкдүд өнчрснә тускар чигн ухалсн уга. Күүкнд тиим тоолвр орх наснь ирэд уга. Тер ода чигн бичкн, ода чигн генн.

5. Барлан тодлврмуд

Болв, зеегтэ хар нүдтә күүкнә чееҗд, эврәнни насна кирцәһәр то- ■олх тоолвр бас бәәлә...

Эк... эк күн кенд эс эцкр! Барлад бүкл нарт делкә деер эңкр күнь- бас экнь. Экинни тускар ухалхларн, күүкн гүүнәр татҗ саналддг би­лэ. Зәрмдән догшн киитн урсхул чигн, ораһарн саглрсн ө-шуһу модн чигн билрәд, нүднә харанас хольҗад, аш сүүлднь, төрүц үзгддгән уур- ад, цугтан нигт хар буднд хүврдг бәәсмн.

Тер цагт бичкн өнчн күүкнә чееҗ экин туск тодлврмудар дүүрдг билә. Экинни сүл таалһиг тер мартад уга. «Барла, кукн, сәәхн иньгм, эмтнлә әдл өсәд-босад, ухата-серлтә сәәХ|Н гидг гиҗгтә ик күүкн бол. Уха дас, сурһуль дас, көдлмш кедг дас... Менд-амулң, гем-шалтг уга йов, сәәхн иным. Чамд хүв бәәх... Баавчнь... баавчнь...»

Тиигхд больницин өрәд дуд цаһан кенчрәр бүрксн орн деер кевтсн экнь дәкҗ үг келсн уга билә. Терүнә цааранднь келхәр седснь—эңкр күүкнүрн тәвл уга ширтҗ хәләсн хәләцднь бичәтә бәәсмн. Тагчг кевтсн экин нүдн: «менд-амһулң бәәһич, сәәхн иным. Чамд, Барла минь, дәкҗ баав уга...»гиҗ арһул келон болла. Экин хурц хәләцтә хойр хар нүднд тиигхд цегән өңгтә ик-ик дусалмуд мелтхлзлә... Терүг күүкн төрүц мартад уга. Тер нульмсиг Барла ода бийнь үзә...

58

Күүкиг бишрксинь медчкәд, залу күн омг өгч келв:

— Гем уга, кукн, санаһан бичә зов. Манад бас чамла әдл ним бичкн күүкн бәәнә... Дән удл уга зогсх. Тер цагт мадниг яһж бәәхинь медҗ- әнч?! Дарунь тер, бор шинелиннь хавтхас шикр һарһад, Барлад бәрү- лв. Шикриг зөрг угаһар авад хавтхлчкад, күүкн эс таньдг күүнд ханлт өргси бәәдлтә, тагчгар толһаһан гекв.

— Ид, идхнчн, күүкн. Юуһинь эмәнәч. Бидн эврә улсвдн. Би бас сибиряке. Ташр деернь, нег керм деер хамдан йовнавдн,—гиж салдс жөөлн дууһар келв. — Нернчнь кемб, күүкн?

— Барла,—гиж күүкн арһул хәрү өгв.

— Барла?.. О-о, сәәхн гидг нертә күүкн бәәжч,—гиҗ арһул болһам- жтаһар келчкәд, эн нериг сәәнәр тодлҗ авхар салдс кесг дәкҗ дав- тв:—Барла... Барла...

Бас нег өдр давб. Тер өрүн салькн ар үзгәс үләжәлә. Эндр өрүн салькн ца-цаһасн жиңнсн серүн. Барла ик холагшан хәләһәд, тагчг зогсжала. Ода терүнүр хуучрад ирсн бор күлттә залу өөрдж ирв. Агчм зуур тер, Барлаһур ширтж хәләһәд, күүкнә зовлң-жирһләр соньмссн бәәдлтә, тагчг зогсв. Дарунь тер:

— Күүкн, альдаран одҗ йовнач?—гиҗ генткн сурв.

— Би?.. гиж, эмәсн дүртәһәр, дәкн хултхлзж энд-тендән хәләһәд, арһул хәрү сурчкад, Барла, эврән чигн меджәхшв гисн докья өгсн кевтә, хойр ээмән хүмв.

— Гем уга. Ода чигн бичкнч...—гиҗ залу күн, Барлаг үүмсинь ме- дәд, адһж келв:—Керм маниг зуур хайхн уга. Одх һазрурн эрк биш күрхвдн. Нә, нернчнь кемб?

— Барла... Мини нерн Барла,—гиж бичкн күүкн, урднь иим сурврт кесг дәкж хәрү өгсндән, зөвәр зөрмг бәәдлтәһәр келв.

— Барла болхла—-Барла болад чигв бәәхгов. Му нерн бит. Дәкәд чи эврән бийчнь чигн зеегтә хар нүдтә, сәәхн өкәр күүкн бәәжч,—гиж залу күүндвртән уттхж, улм арһдҗ эвлсн жөөлн дууһар келв.

Җөөлн зүркнәс төрсн үгмүдин чинр кен чигн күүнд түргәр медгднә. Эн бүлән үгмүдин чинриг бичкн күүкн чигн оньһв. Эс таньдг залу күү- нә келон үгмүд Барлад омг чигн өгв.

«Селвг уга цецн уга, буульмҗ уга—баатр уга». Эн кезәңк хуучн хальмг үлгүрт келгдсн цецн үгмүд мел йирдән, хара бәәхәр келгдсн биш. Әрүн-цевр седкләр, цаһан санаһар өр-өвчн, иим үгмүд тиигхд Барлад ик гидг кергтә билә. Тиим, әрүн-цевр седкләр келсн үгмүд кен чигн күүнд үлүдхшлм...

— Экчн керм дотр йовну, Барла?—гиж, күүкнә эк эн керм дотр йовх гиж тоолад, залу күн дәкәд сурв.

Барла, ю келхэн олж эс чаден бәәдлтә, үүмсн дүр һарад, тагчг болч- кад, аш сүүлднь арһул толһаһан заальв.

— Л-а чи эктәһән йовж йовхшийчи?—гиж сурвр өгн, цааранднь экинни тускар күүндвр һарһҗ болш угаһинь медчкәд, эс таньдг күн күүкнд санань зовб.

— Баав... мана баав...—гиж арһул келчкәд, күүкн, гүүнәр татҗ са- налдв. Дарунь Барла арһул толһаһаи заальв. Көөрк, көөрк, эн бичкн күүкн өнчн бәәдлтә»—гиж санчкад, экинни тускар сана орулсндан бийән бурушаҗ, тер ода улм санань зовҗ, адһҗ цаарамднь келв: «Чи ода йоста сәәхн, ик күүкн болад ирҗч. Кедүтәвч?»—«Би тавтав». — «Хәрнь, би чигн тиигж ухалжалав. Нанд бас бичкн күүкн бәәнә».

Дарунь Барлад тер, бәрхд амр болтха гиһәд, бичкн нәрхн моднд су- улһсн, такан дүр һарһж кесн улан ширтә конфет өгв. Эс таньдг күүнд барун һар угаһинь Барла ода шинкән оньһв. Күүкнд ода эврәнни экин авч ирдг кампадь тодлгдв. Иим, такан дүр дуралһҗ кесн конфет Крас­ноярский базрт экнь арсмчнрин һартас хулдҗ авдг бәәсмн.

60

Зеегтә хар нүдтә, уйн баһ наста бичкн хальмг күүкнә зовлң дөч күрсн идр наста, баатр мет, күдр, бат, ик цогцта орс залу күүнә эврә зовлңгинь сергәж, терүнә зүркиг бас мерж өвдкәв. Хуучрсн бор күл- ттә, барун һаран дәәнд өгсн залу күүнә чеежд эврә зовлң бас бәәлә...

Ода терүнд дәәнә түрүн жилмүдлә Ленинградт болен хар мөртә блокадин өдрмүд нүднд хәрү үзгдв... Ода терүнә зүркнд хойр жил дундур хооран бичкн күүкнәнни—Натан келен үгмүд хәрү ирҗ соңсг- дсн болна...

Залу күүнә чееҗ негнь негнәсн әәмшгтә тодлврмудар дүүрв...

— Папа, а па, чи меднчи? Дән эклхәс өмн манад хот-хол дала би­лэ. Тиигхд би цугинь иддг биләв: конфет, балта, өрм, цаһан тосн, ма­хи... Дәкәд юн билә?..—күүкн сәәнәр тодлж авхар баахн зуур тагчг болв. — Э-э, өндгн, альмн... О-о, зәрм нердинь нам мартчкв... Папа, уй тер ирис! Басл әмтәхн билә! Ода дән болжана... Дән-сән биш, па­па,—гиҗ Ната мел өөрнь зогсжах мет, күүкнәнни келсн үгмүд эцгин зүрк ивтлж, ода бийнь соңсгдна...

Эс дәәлдсн — сән, папа. Тедн юңгад дәәлдәд бәәдг болхв?.. Папа, теднд келхнчн, «дәәһән төгсә»—гиж кел. Катусхн яһна тер дәнь! Па... чи кел, бичә март, нә-йи?..

Хойр жил дундур хооран күүкнәнни келен үгмүд эцгин чеежд ода бийнь төөнрәд, ца-цааһан зәнгдрәд, чеежинь ода бийнь шатаһа, зүрк- инь ода бийнь менрәһә. Тер һашута үгмүдиг мартдг чидл уга. Тер үг- мүдиг эцгнь—һарһсн эцгнь—кезә чигн цагт мартҗ чадшго!

Тиигхд ленинградцнр фашистнрәс төрскн балһсан харсхар юуһан чигн эрвлл уга ноолджаемн. Болв, бичкн Натан тоолврт өдмг—хамгин пк тер билэ.

Залу күн бас нег дәкҗ гүүнәр татж саналдв. Терүнә дотр бийнь улм-улм бүтв. «Кемр мана Ната бэәсн болхла, көөрк-көөрк, ода минь эн хар нүдтә күүкнәс элэд, дола күрчксн күүкн болх билә»—гиҗ тер ухалв.

Хойр жил дундур хооран үзгдсн зовлң ода залу күүнә зүркиг дәкн шарклулв... «Тер асхн би герүрн хэрж аашлав. Гергн күүкн хойрм ге- рин үүдн тус, һаза зогсжала. Намаг үзчкәд, Ната, «Папа! Папа аашна! гиж байрлж хәәкрн, нааран адһж гүүв... Минь тер цагла хар мөртә товин сумн хаһрсмн... Бүкл орчлң деер нанд хамгин үнтә улс тер хойр билә...»

Дарунь залу күүнд дәәнә көл тодлгдв. Тенд эн кедү экин нульмс үзсн, кедү уульсн ду соңсон!

«Дән-дажг гидг юмн йир кедү күүнә жирһл таслна,—гиж залу күн ухалҗ зогсжана.—Нанд гергн күүкн хойрм ямаран эңкр билә. Өрәсн һаран геечкәд ирсн бийнь, намаг ирхлә, тедн яһж байрлх билә ги- нәт...»

Ода терүнә хәләц бичкн Барлаһур дәкн тусв... Зеегтә хар нүдтә бичкн күүкнә нигт хар үсн, ар үзгәс үләсн киитн салькнла наадсн мет, маңна деернь сәрвкҗ делсжәнә. Ода тер ик тачалта бәәдлтәһәр, нарн һарх үзгүр ик холагшан хәләж зогсжана. Залу күн, бичкн күүкнә дүр һәәхәд, баахн зуур дәкн уха туңһасн бәәдлтә тагчг зогсв. Барлан дүрәр тер икәр бахтв: «Әмд күн гидг-эн! Ямаран бат бәәдлтәһәр зогсҗана! Эн күүкнд эврәнни туск хүв бас бәәх. Хүв күн болһнд бәәх зөвтә...»

— Наар. Хотан ууж ав, — гиж Барлаг баахн күүкд күн дуудв. Барлаг тер Игарк балһсна сурһмжин герүр күргҗ йовсн күүкд күн бәәж.

— Нә, би бас орнав. Не, менд-амулң йов, Барла,— гиж келәд, залу күн бас бәәрән темцв.

61