Бовлдан игҗ келн гүрглдән сүүлиг зөвәр утар таслҗ авад, гүргл- дәг һазрт тәвчкв. Терүг үзсн Бамбуш санань зовҗ хәәкрв:

— Яһҗанчи? Үкж одхла...

— Үкдмн биш. Сүүлнь дакад урһҗ оддмн... Хәләһич. — Бовлдан таслҗ авсн сүүлән бөдүн бийәснь өөдән кеһәд бәрхлә, тер иигән- тиигән шарвадад, шавдад бәәв.

— Әмд, әмд!—гиж Бамбуш өврмж кев.

Тег генткн харңһурна. Хөөдин нег захнь үзгддгән уурв. Ора шидр йовад идшлж йовсн, нег ормдан баглрад доран эргҗ өвс хазлдв.

Бамбушин әәснь күрнә. Хар теңгр деерәснь дарсн болна. Көвүн үүриннь чикнд шимлдв:

— Бидн хойр хош тал йовхмн болвза?..

— Ю келжәхмбчи!.. Ода һал шатахмн. Лавиг тууль келҗ өгтн гиж сурхмн...

—Тууль?

— Э, тууль. Мана аав дала тууль меднә.

Бамбуш тууль соңсхдан йир дурта. Ээжин меддг туульсиг цугтнь - келүлҗ авад, тсднь чилхлә, кесг давтҗ соңсна. Тууль соңсхар байрлсн Бамбушас әәмшг зулж одв.

— Аав, һал шатаж болхий? — гиж Бовлдан зөвшәл сурв.

— Болх.

Хойр көвүн хамхул, арһс цуглулв. Удл уга теегт ик һал дөрвкәд шатв. Аав хәврһдән йовсн дорваһасн мишг һарһад,, һалин көвәд делгч- кәд, кецәлдәд кевтв.

— Аав, тууль келж, өгтн,—гиҗ Бовлдан сурв —Бамбуш соңсхар бәәнә.

Аав хәрүднь үг келсн уга. Хавтхасн түңгрцгән һарһад, һанздан тәмк нерәд, ик һалас хуучн шарлҗна ишәр һал салһж авад, һанзан сорад татв. Аавин амнас һарсн утан бас теңгр өөдлж цоонглв.

— Тууль соңсхар бәәцхәнт? — Аав хойр көвүг эргүлж хәләв.

— Э.

— Э,аав, — гиж хойр көвүн дегц келв.

— Би, таднд, хәәмс минь, тууль биш, йосн тууж келҗ өгсв.

— Келҗ өгтн, — болад дакнас хойр көвүн урлдҗ келцхәв.

— Саахн радио ду дуулад төгсхлә, Бовлдан сурвч: дууч бас баатр болдви гиҗ. Тер сурврчн нанд өрчдм төөнрәд үлдв. Ода күртл ухалад йовнав. Кукн, ачм минь, соңс. Чи, Бамбуш, бас медҗ ав. Дәәч. дууч гисн йилһл уга юмн. Дәәч чигн, дууч чигн төрскән харслһнд итклтә болдмн, баатр йовдл үзүлдмн. Би таднд ода тиим нег дуучин тускар келҗ өрнәв. Кезәд чигн тер күүнә тускар бичә марттн.

15. Аавин келвр

— Миңһн йисн зун дөчн хойрдгч җилин август билә. Немшин чон- муд Теңг һолиг һатлад, мана өргн Хальмг тег тал дәврв. Төмр, цө, болд хамгар акспдсн гитлерин ааднр өмнән ха-рһсн тоотиг күүчәд йовб.

Бидн хәрү цухрад Хальмгин хотл балһсн Элстур орҗ ирвдн. Бич- кдүд, көгшд хамгиг Әәдрхн тал зөөһәд һарһчксн бәәҗ. Зуг нег герин һаза, ачлһ ачдг машинә өөр кесг улс хурсн үзгдв. Дәәнә цагт әмтн ба- гар хурх зөв уга. Бидн тер улсиг көөхәр ирхлә... күүкд күн машинд сууж өгчәхш.

Баахн-баахн, арвн тав, арвн зурһа күрсн көвүд тер күүкд күүг күчәр машинә кабинд түлкҗ орулад, үүдинь чаңһар цокҗ хааһад, кө- вүдин негнь шоферт хәәкрв:

— Көндә, машиһән.

Ачлһна машин күчңгдсн бәәдлтәһәр хахад-цахад, ардан көк ута пүргүләд йовад одв.

— Юн күүкд күмб? — гиҗ мана командир сурв.

— Артистк.

— Кемби?

— Инҗин Улан.

— Юн болва?

— Подпольд үлднәв, немшнрәс өшәһән авнав гиһәд йовхар седсн уга, — гиж, өрәсн һарта баахн хар улан залу цәәлһв.

Манла күүндҗәсн улс адһн-шидгн йовж одцхав. Тедн ополченцнр бәәҗ. Элст балһсиг немшнр эзлхлә, тер баһчуд Әәдрхнә Партизанск школд орад, хөөннь гитлерин нохасд амр-зая өглго бәәв...

Болв би таднд тер баһ наста партизанмудин тускар келхәр бәәх- шв... би мана ачта артистк Инҗин Улана һарһсн баатр йовдлин тус­кар келхәр бәәнәв...

Аав Дорҗ унтрж одсн һанздан дакнас һал орулад, көкәҗ көкжәх бичкн күүкд кевтә, һанзиннь сурулиг кесгтән «чом-чом» гиһәд көкәд бәәв. Хойр көвүн аавин амнас нүдән авлго хәләһәд сууна, зуг Бовл- дан бәәжәһәд-бәәжәһәд һалд шинәс хамхул, арһс хаяд оркна.

һал зәрмдән зөвәрт өткн утан цәәҗ һарчаһад, генткн авлцад ша- тад одна. Тер цагт аав Доржин күрл мөңгн чирә, сүүрлҗәх нарн мет мелмәһәд улаһад одна.

— Аав, шулуһар цааранднь келхнтн?—болҗ Бамбуш сурв.

Аав адһм угаһар сурулан бас цөөк көкчкәд, цааранднь эклв:

— Бидн хәрү цухра йовҗ Хулхт гидг һазрт ирәд тулад зогсвдн. Мана командир Иван Чернов келҗәнә:

— Не, дәәчнр, манд ода ээҗ Ижләс цааран һазр уга. Немшнриг бидн уралан тәвх зөв угавдп...

— Иҗләс цааран һазр уга!

— Немшнриг шүдәрн тулад болвчн энүнд үклинь олхмн!

— Хәрү цухрсн болх! — гилдж мана дәәчнр хәәкрлд...

Аав Дорҗ имтр сахлан иләд, кецәлдҗ кевтсн ормасн босад, зәмләд суув.

— Тадн, баһчуд, медх зөвтәт. Би таанриг баһчуд гиж зөрц келжә- нәв. Тадн, өдгә цагин бичкдүд, ик улсла әдл керсү ухатат. Тегәд кел- җәнәв: күүнд хамгин һашута юмн, төрскн һазран өшәтнә һартөгчкхлә. Түүнәс үлү догшн юмн нарта орчлң деер уга. Түүг медҗ автн, бичә марттн.

Хотл балһсн Элст — өшәтнә һарт. Мана Төрскн орн-нутгин хам­гин тарһн, өлзәтә һазрмуд, Ленинградас экләд Кавказ күртл — бас немшин үлмәд. Тииклә яһ гинәт. Бидн, эгл дәәчнр, өдр болһн дәврлһ кехиг некдг биләвдн.

Немшнрин өмнәс ик күчтә кехәр бәәхиг тигхд бидн меджәсн ута би- ләвдн.

Нег дакҗ Иван Чернов келжәнә:

— Эндр сө Элст тал разведчик тәвх кергтә, йовх күн бәәхлә, эврә сән дурар йовх зөвтә. Даалһвр амр биш.

Нег чигн күн хәрү өгчәхш .Элст күртл хойр зун дууна һазр. Ил тег. Нүдән амрах, бийән хоршлх модн, хулен чигн уга. Керг амр биш.

— Би йовнав, — гиж би келжәнәв.

— Уга, би...

— Би...

Дәәчнр мини үгмүд күләжәсн кевтә, цуһар нег дууһар хәәкрлдв. Мана командир үг келлго инәһәд блиндажас һархар седв. Үүднд күр- чкәд, хәрү эргәд зәңглв:

— Эндр концерт болхмн.

— Альд?

— Энд.

— Энд?

3*

35

— Э, энд... Блиндажд...

Асхнднь өмн захас хойрдгч, хамгин ик блиндажд цуг дәәчнр цуг- лрв. Дөгәж келхлә, зүн ундг зә уга. Өмн эрәдт санитар күүкд сууна. гиж дуучин эклсн дун, блиндажд биг-биг, хухр-хухр гиҗәсн улсиг таг- чг кеһәд оркв. Сүүләрнь дууч «Экин туск частр» гидг ду дуулв. Өмн эрәдт суусн күүкд биш, харңһуд бәәсн бидн чигн нүднәсн һоожсн нульмсан арчлдад, нудрман атхлдад, шүдән аралдад бәәввдн.

һазр деер күүнд хамгин эңкрнь — ээж. Ээҗ элкндән тееһәд, өрч- дән шахад, асрад-өргәд кү кенә. Ээҗәс эңкрнь уга. Уга? Уга биш, бә- әнә. Төрскн бәәнә. Эн ээҗ—цуг мана ээҗ... Күн болһн эврә, һанцхн ээжтә болхла... эн ээҗ цуг улсин һанцхн ээж... Эн Ээҗиннь төлә цуон чигн, цогц чигн, әмн чигн харм биш. Ээҗ... ээж... Төрскм минь...

Дууч дууһан төгсәв. Агчмин зуур негчн күн ду һарсн уга. Генткн, боодгасн алдрсн догшн урсхулта һолин усн мет, блиндаж дотрк шууг- ад, ниргәд одв. Дәәчнр дуучиг өргж авад, маштг блиндажин өркд күргәд, хәрү хавлж авад бәәв.

Тигхд би түрүн болҗ Инжин Уланиг үзләв. Шууган невчк төвкнх- лә, Улан тал орс баахн күүкн өөрдәд һаран өгәд мендлв.

— Би бас артистк болх күслтә биләв.

— Нернчн кемби? — гиҗ Инҗин Улан сурв.

— Наташа... Качуевская...

— Альдасвчи?

— Москваһасв...

— Йир сән. Би Хальмгин хотл балһснасв, чи мана бүкл Әрәсән хотл балһснасч... Чи, Наташа, аштнь артистк болхч, — гиҗ келәд Улан орс күүкнә алтн үсиг илв. — Түрүләд Төрскән өшәтнәс харсх, цсврлх кергтә, тер цагт тер күслчн күцх...

Наташа дуучин һариг тач авад халхдан шахв.

Би әмтиг түлкәд, тохаһарн заагла йовж бас Улана өөр күрвв.

— Дү күүкн, эн бичгиг мини өрк-бүлд күргҗ өгч чадхвчи? — гиж сурад, урдаснь белдсн бичгән хавтхасн һарһад дуучд атхулвв.

— Аштнь күргж өгхв. Өшәтән түргәр дарчкад, та шулуһар өрк- бүлләһән харһх болтн.

— Яһҗ медхв, харһлго чигн бәәхв...— Юңгад тигж келсән медх- шв. Келм минь эврән келчкв.

— Юңгад игж му саннат? —- Улан төгрг хар нүдәрн намаг ширтв.

— Эндр развдекд йовҗанав, — гиҗ дуучин чикнд би шимлдвв.

— Разведкд?

- Э.

— Альдара-н?

— Келҗ чадшгов. Дәәнә нуувч...

— Тана командир кемби?

— Капитан Иван Чернов.

Инҗин Улан блиндаж дотр шуугж бәәсн әмтсүр эргэд, сурв:

— Тадн дунд капитан Чернов бәәнү?

— Бәәнә.

Мана командир, гимнастеркан хормаһаснь тач ахулад, ормасн боев.

— Би танла кергтэв,—гиж дууч келв.

— Соңсжанав.

— Нуувчин керг.

Командир дуучиг дахулад һарв. Удсн уга, манд зәңг ирв: Инжин Улан Элст тал разведкд одҗ гиҗ.

Дола хонсна хөоннь дууч-разведчик хәрү ирв. Нег чигн дээч мадн дундас Уланла әдл тиим тодрха зәңг авч ирж чадшго билэ. Мана ко- мандовань дуучд ханлт өргв.

Хәрү Хальмг Базр тал йовҗаһад дууч сурв:

— Наташа яһла? Харһхмн бәәж.

36

Капитан Иван Чернов картузан толһаһасн авб.

— Иткҗәхшв! — гиҗ зүркн ишкрмәр хәәкрәд, Улан мана коман- дирин өрчәс авб. — Яһад эс хадһлж чадвт!

— Тана хөөн энүнд кучтэ ноолдан болв. Наташа сүүлин әмсхүл күртлән шавта дәәчнр дәәнә һалас зөөж һарһв. Аш сүүлднь күүкн бийнь немшнрлә бәәр бәрлдәд, баатр кевәр...

Инжин Улан капитана келен сүүлин үгинь соңссн уга. Доран суу- һад кесгтән уульв. Дакад, толһа деерәсн шувтрсн альчуран чиклод бооҗ авчкад, нег мөслҗ келв:

— Би таднла үлднәв!

— Уга, манд таниг энүнд үлдәх зөв уга,—болж капитан Иван Чернов цө дууһар хәрү өгв.

— Төрскән харсхдан би кенәс зөв сурх биләв! Би үлджәнәв.

Мана командир нан тал эргәд закв:

— Дәәч Далаев! Артистк Улан Инджиеваг Давсна Худг күртл һарһтн.

Капитан блиндажас һарч одв. Улан, арһ уга, дәәнә закан хату бо- лад, суусн ормасн боев.

— Наташин цогц альд бәәнә?

Бүрүл болҗ одсн цаг билә. Инҗин Улан Наташин цогц деер... тәвсн төмр махлаг үмсәд, хажуһаснь атх һазр хавтхлж авад һарв...

Аав Дорж келврән төгсәһәд, ормасн босад, хөд талан хәләв. Сар кезәнә мандлад һарчксн бәәҗ. Түүнә һарлһиг хойр көвүн медсмн уга.

Делвәһәд идшлж йовсн хөд геснь цадад кевтр талан — хошур цү- врлдәд темцҗ йовхнь сарулд үзгдв.

Суулһнас орхшж одсн нурһан тинилһхин кергт көгшн хөөч гирл- гән түшәд зөвәрт зогсв.

— Тер дуучиг үзсн болхнь, — гиж, сөөһин тагчгиг эвдж Бовлдан күсл кев.

— Улан Бадмаевна мана сән таньл. Мел манад ирнә. Би иим ба­атр күн гиж меддго биләв, —болж Бамбуш саначрхв.

Тедн цүврлдсн хөөдин ардас дахад, хошур һарв.

16. ҮНН

Аав Дорж ик өрлә тергнд мөр зүүв. Бовлдан ээҗәсн сурв:

— Би бас Бамбушиг һарһнав?

Ээж хәрү өгхин орчд, өргәрн өвгн талан заав.

— Аава, би бас...

— һарһ, һарһ, —гиж тосж аав зөв өгв. Хойр көвүн, дегд байрлх- ларн, теврлдәд одв.

Цаһан Усн деер Бовлдана эк, эцг бәәж. ' Гериннь хаҗуһар һарч йовад, көвүн аавасн сурв:

— Манаһар орад һарий.

— Цаг уга, — болҗ өвгн хүүхрлв.

— Нанд хойр чиндһн бәәнә. Негинь Бамбушд белг өгнәв.

— Чини нег чиндһәр тер ю кех билә.

— Тииклә...

Тергн Бовлдана герин һаза зогсв. Эцгнь көдлмшдән йовж одсн бә- әж, экнь ааһ-саван уһачкад, бас хәрхәр бәәж.

Бамбушиг герин эзн күүкд күн теврәд үмсв. Хот кехәр седхлә, хадм эцгнь зөв өгсн уга. Чиндһән Бамбушд белглнәв гихлә, экнь келв:

— Өг, өг...

Хойр чиндһиг нәрхн бураһар кесн земблд тәвж өгв. Бовлдана эк Бамбушин ээжд тос, борцлсн мах илгәхәр сахньв. Хадм эцгнь бериннь өгсн тоотиг гертәсн авч һарсн сәрсн дорвад дүрәд, гертәс һарв.

Хаалһд йовад Бовлдан үр көвүндән заавр өгв:

37

— Чиндһн ноһанд дурта. Кемр ноһан уга болхла, морковь, свекл, хавст өгч болҗана...

Хаалһин хаҗуһас нег бичкн бор шовун генткн хагдад өөдән һарч- кад, аһарт дүүжлгдәд, хойр далваган сервәд, дуулв.

— Өрән торһа жиргжәнә, — гиж Бовлдан цәәлһв.

Яшкуль өөрдәд ирхлә, аав Дорж Бамбушас сурв:

— Эцгчн аавинчн цогцур дахулҗ одви?

— Аавин цогц альд бәәнә?—Бамбуш дегд чочхларн, тергн деерәс унж одн алдв.

— Ай, ай,—гиҗ аав толһаһан зәәльв,—Эн цагин баһчуд эн болҗа- на. Хамгин түрүн көвүһән тиигән, аавиннь цогцур авч одхмн билә.

Тергн Яшкуль селәнә уульнцар гүүлгҗ һарад, терүнә дорд ар үзгт, хойр дууиа шахуд бәәсн цомг хәләһәд хатрв.

Тенд, цомг деер, цаһан чолуһар кесн бумблв харгдв. Өөрдәд ирхлә, бумблвин, теңгрүр зөрсн ракетин бәәдлтә, шовһр үзүрт ик улан одн хадата бәәснь үзгдв.

— Тер бумблвин дор, Бамбуш, чини аавин цогц бәәнә,—гиж көгшн хөөч, ташмгта һарарн цомг тал зааҗ келв.

Бамбуш тергнәс һәрәдж бууһад, бумблв тал һарад гүүв. Ардаснь Бовлдан дахв. Аав Дорж мөрән шавдж өгв.

Көвүн гүүж ирәд, нәрхн төмрәр кесн хашан үүдиг тәәлж, орхда-н адһад, деегәрнь һәрәдж орад, киитн чолун бумблвиг теврв.

— Аав, аав минь,—гихәс оңгдан үг көвүнә амнас һархш.

Томан орснас авн Бамбуш аавиннь тускар медәтә улсин, эк-эц- гиннь, ээҗиннь келсиг соңсна. Өрүн болһн гишң, ээжәсн түрүлҗ серәд, аавин зургла күүндхдән дурта...

— Аав минь, аав минь...

Бовлдан гүүж ирәд, хашан үүднә төдгинь тәәләд орв. Терүнә ар- дас дахлдн аав Дорж тергнәсн, баахн күн кевтә, гиигнәр һәрәдж буув.

— Бамбуш, яһад цецгәс көләрн ишкнәч, — гиҗ көгш-н хөөч керлдв. Көвүн ода ирж, тер бумблвиг эргүләд тәрсн цецгәс үзв.

Аав Дорҗ махлаһан авад бумблв тал һурв мөргв.

— Күүнә цогцд бас мөргдви?—болж Бовлдан аавасн сурв.

— Күн болһна цогцд биш... Бадмин цогцд мөргх кергтә. Тадн, кө- вүд, бас мөргтн.

— Яһад?—Бовлдан алң болв. Ааван мөргжәхиг ач көвүнь түрүн болҗ үзҗәнә.

— Яһад гихлә, мана отгин хальмгудиг түрүн болж шин бәәдлүр, Советин йосна өмнәс көтлсн күн—эн... Бадм болдмн. Мөргтн, мөргтн, ачнр минь... Тадн биш таднас болх әмтс... отгин толһачнр энүндтн мөргнә...

Бамбуш аав Доржин келҗ бәәхиг соңсҗ бәәхмн уга. Тер бумблвин өндр ора тал давшж һарад, деернь бәәсн одиг киилгиннь ханцар арчв.

Дорд үзгт, һазрин цаад бийәс девшҗ һарад, арвн делм дүңгәд өөд- ләд орксн шарһ нарни толяс тер одн, олн зүсн өңгәр сольңһтрсн болж Бамбушд медгдв.

— Аав ач хойр игж харһлцх гиж би кезәдчн сандго биләв. Бадм ода чигн әмд болж медгднә... Әмд... Э, Бадм әмд... Бадм олн-әмтнә зүрк- нд...— Аав Дорж игж келәд, бийләһән бурад бәәнә. Дакад тер хавтхасн шагшгта түңгрцгән һарһж авад, хар модн һанздан тәмк нерәд, һал орулад татв.

Бумблвин ора деерәс бууж ирәд Бамбуш көгшн хөөчәс сурв:

— Мана аавиг кен алсмб?

— Кулакуд, — гиж аав Дорж хәрү өгв.

— Кулакуд гисн кемби?

— Кулакуд?..

Көгшн хөөч хәрү өгхин орчд, тергн талан одад, тәвлһ иштә ташм-

38