— Не, баһчуд, ода тадн эс көшсн болхла маниг дахад тер бээсн бумблв ортн.

Очр Бадмаевич Яшкулин дорд-ар үзгт бәәсн цомг деерк ик цаһан бумблв тал заав.

— Уга, бидн кешсн угавдн.

— йовий.

— Одни,— гилдж бичкдүд хээкрлдв.

Бамбуш өрүнә тиигән одлав гиж эцгдэн келжэхмн уга. Аавинь доги тал бас дакад одх дурнь күрчәнә.

Чапай герүрн гүүж одад суулһта ус авч ирв.

— Энүгән яһнач? — гиж Бамбуш сурв.

— Комсомольцнр бумблвин өөр цецгэс суулһла. Бидн тедниг өдр болһн услдвдн,—гиж Чапай цәәлһв.

— Тенд кенэ цогц бээхиг меднт?— болж Очр Бадмаевич соньмсв.

— Ик баатр күүнә,—гиж Арлтан хәрү өгв.

— Тертн чик. Баатр күүнә. Бамбушин аавин цогц.

Очр Бадмаевичин келен үг бичкдүдиг алң болһв. Тедн Бамбуш тал жилвтж болн бахтж хәләв.

Бумблвин өөр Очр Бадмаевич эцгиннь туск тууж келж өгв. Бамбуш сүүләрнь келв:

— Би эн тоотичн цугтнь меднәв.

— Чи?

— Э, би... Аав Дорҗ келж өгв. Яһаж алсинь бас меднәв.

Очр Бадмаевич тагчг болж одв.

— Баажа, чи намаг түрүн өдр нааран дахулж эс ирвчи,— гиж Бамбуш, хәрү йовж йовад, эцгәсн сурв.

— Түрүләд чамд амрч авх кергтә билә...

18. Аав юңгад инәмсглнә?

һаһанд бәәсн һурвн өдр, һурвн часла әдл түргәр давб. Бас чигн бэ­эсн болхнь... Уга, Бамбуш цааранднь тесҗ бәәж чадшго билә... Элст... ээҗ... баав сангдна.

Бамбуш шин үүрмүдиннь тускар санна. Арлтан... Чапай... Данара...

Көвүнә тоолвриг машинә дацшан эвднә.

Очр Бадмаевич, керг-үүлән күцәчкәд, йовудин машинд көвүтәһән сууһад, герәдән хәрж йовна. Бамбушин өвр деер бә^х зембләс хойр чиндһнә бор сахлмуд үзгднә. Көвүнәннь ухарльг чирә, гүн тоолврта бәәдл үзчкәд, эцгнь мусг инәнә. Бамбуш эцг талан шахлдна.

Хаалһ көөһәд бәәси дууна модна бахнс өмнәс тосҗ ирәд, торс ги- һәд ард үлдәд йовна. Холагшан, тег тал хәләхлә — һазр эргсн болж медгднә. Өөрхн һазр, усна буульг кевтә, эргәд уга болж одна, хол һазр уралан гүүсн болж медгднә.

Бамбуш эцгәсн сурна:

—• Баажа, чи мана аавин зургиг меднчи?

— Альк?

— Ээж ман хойрин хорад өлгәтә бәәсиг?

.— Меднә.

— Мана аав мел инәмсгләд һарна Зургт болад тигжәнү?

— Уга. Аав жирһлдән тиим күн била. Оньдин инэмсглэд йовдг, серг- лн күн билэ,— гиж Очр Бадмаевич көвүндән цәәлһв.

— Юңһад?

— Юңгад гихлә... олн-әмтнд икәр дурта билә. «Инәднәс хажуһин улсд байр үүддмн. Байр үүдсн улс урмдта болдмн. Урмдта улсд көдл- мш кехд, керг күцәхд гиигн болдмн»,— гиж чини аав келдг билр. Болв мана аав цуг улсд инәд белглдми биш. Өшәтн, хортн болхла, мана аавас шүрүн, догшн, өршәңһү уга күн уга бәәсмн.

41

— Юңгад?

— Тедн әмтнә бәәдл-җирһлд харш болдг билә. лорлтан халдадг би­лэ. Мана аав шин бәәдлин, шин йосна, шин җирһлин төлә ноолдҗ йов- ла. Иргчүр шундг, шүлтдг билә...

Бамбуш улм эцгүрн шахлдж, өгнә. Аш сүүлднь тер келнә:

— Мана аав йоста баатр бәәҗ.

Терчн үнн. Цуг әмтн тигҗ келнә.

— Меднәв.

Бамбуш дакад тагчг болҗ одв.

Бахнс урдк кевтән тосҗ ирәд, торс гиһәд давҗ одна, һазр машинэ хойр бийд торлзад, эрлзәд, эргәд ард үлдәд йовна. Тенд-энд хөөнә хош- муд үзгднә. Зәрм-зәрм һазрт худгин заңһ харгдна. Түүг Бамбуш тосхл- тин кранмудла дүңцүлнә. Болв кранмуд —ик, заңһс — бичкн.

Дууна модн деер һәрдс сууна. Тедн машинәс әәхш. Зуг негхн һәрд арһулхан нисж, һарад, теңгр өөдләд халяд одв. Тер бәәдл чигн Бамбу- шин тоолвриг сәәнәр аадрулхш.

Көвүн дакн-дакн аавиннь тускар санна. Тер эцгәсн сурна:

— Аавиг алгдхд чи кедүтә биләч?

— Арвта.

Бамбуш дакҗ сурвр өгхш.

Машин тегш хаалһар җирлзәд йовна. Ора болад ирв. Нарн улаһад, ики холд, һазрин захд бултх бәәдл һарв.

Бааҗа чигн ду һархш. Бамбуш бас тагчг. Көвүнә чееҗиг һанцхн тоолвр эзлнә. Мана аав баатр бәәҗ... баатр бәәҗ.

Машинә өмн балһсн үзгдәд бәәв...

♦ * ♦

«Өрнд кевтсн өвгнәс, орчлң эргсн көвүн» гидг үнн бәәж. Бамбуш һурвн хонгин дунд дегд олн зүсн юм үзв. Тер йовдл, тер хаалһ эцг кө- вүн хойрин хоонрдкиг өөрдхв, залушг иньгллһ үүдәв.

Герин эрсд аавин зург урдк кезтән инәмсгләд бәәнә. Ээҗ, урдклаһан әдл, тер зургиг арчҗ бәәһәд, кесгтән хәләһәд, нульмс һарна.

Бамбуш ода ааван сәәнәр меднә. Яһҗ медхв, тер ода чигн әмд бәәх би­лэ... кемр кулакуд эс алсн болхла. Бамбуш ода өрәл сар болад, түрүн болҗ школын үүднә эрк алхҗ орх. Бамбушин өмн ик җирһлин өргн зам секгдҗәнә.

Тер замар йоу кергтә. Аавла әдл оньдин инәмсгләд, әмтнд байр үүдәх кергтә... ’

Элст, 1963 җил, июль —

Москва, 1964 җил, февраль.

Монта Бадмаевич Дедеев (1905—1937 җҗ.)

У гатя күүнә көвүн. Баһасн авн баяну дин, мал хэрүлҗ, хар көлсәрн ахдан нөкд болҗ өслә. Ахнь, Дедеев һавҗ, улан гвардеец, Манцин кецд советин йос тогтахин төлә ноолдад, йосан тогтаһад колхозин тосхлтд гүҗрҗ орлцҗ йовла. 1943 җил немш фашистнр Дедеев Һавҗиг хаҗ алв.

Монта Бадмаевич Дедеев 1905 җил төрлә. Ленинградт рабфак төгсҗ ирэд олна үүлн — советск партийн халхар көдләд — кесн көдлмшгәрн, заң-бэәдләрн олн эмтнд оошагдщ йовла. Манцин нутга Исполкомин ахлач. Облисплкомин ОМХ-н толһач, За­пади райком партии негдгч сеглэтр. Хальмг Обкомин хойрдгч сеглэтр болад иим ик үүлд церглҗ йовла.

1937 җил Сталина эрк шил дегдлэц йовсн цагт ховин зүүләр бәргдэд алгдҗ одла. Монта Дедеев олна үүл дааһад церглн йовҗ—хальмг литературин төлҗлтд орлцҗ

42

йовла. Орс келнәс Максим Горький, Чехов эднэ келврмүд орчулдг, эврән бийнь келв- рмүд бичдг билэ. Ода Ленинск үнн делгрхлә — Монта Бадмаевич Дедеев үүл эс һарһснь йилһрәд, цеврдәд; өңгрҗ одсн бийинь КПСС-н ЦК шиидврэн хәрү партии зер- гләнд босхгдв.

Терүнә бичсн юмсиг хдәҗ олна гидг ода берк болҗ оде... болв, түрүн олдсн «Белг» — гидг келврнь барлгдщ бәәнэ.

ДЕДӘН МОНТА.

БЕЛГ

(келвр)

Басң өрүн өмн күртл нәәрт йовҗ оркад хәрҗ ирхләрн угатя хар геринни иргәр шаһаһад хәлэв. Экнь босдг кемдән босчксн һулмтинни үмс хураҗана. Герт орх дурнь уга болад геринни барун бийд, өрүн суүдр тусдг һазрт арһс хучсн ширдг делгәд, бишмүдәрн дер кеһәд кев- тв. Хотна захар мәәләд — мөөрәд мал идшләд һарч йовсн әәг Басң соңсад кевтнә. «Баһасн гертән малый ард йовҗ дассн би ода цергт мор- дад орс-терсин һазрт одхларн яһлта бәәнәв. Чавас, баһдм эцгм юң- гад сурһульд эс өгсн болхмб», — гиҗ кесг тоолвр тоолҗ бәәһәд нөө- ртән диилгдәд унтҗ одна.

— Не, кукн бос! — гисн ду соңсад Басң өндәхләрн, деерән зогсад серүлҗ бәәсн эцгән үзв.

— Удан унтад үр көвүдәсн үлдвзәч, — гиҗ санад чамаг эрт се- рүлв. Әәмгин правлән деер көвүд эрт цуглрх зөвтә. «Нәәрәс күмнд тө- рүн тус уга», — гисн сурһмҗин, килмҗин үгән эцгнь көвүндән келв.

Басң үкс босад гертән орад ирхлә экнь хаалһин хот-хол белдн, нүд- нәнни нульмснд күч күрч эс чадсн хухрңҗнҗ бәәнә. Барун биид ясата Басңгин орн деер әәл-хошан байн Серкә, Түҗмбә гелңгтә хоюрн сууна.

— Салдсд мордҗ бәәх хотн-хошан көвүн гиһәд чамла мендлхәр ирв бидн, иим удан күн унтдви, нөкд көвүдәсн үлдхлә яһнач гиҗ зуһу дуу- һар Түҗмбә гелң келв.

— Не, көгшн ээҗнь көвүнәнни хаалһ йөрәтн. Түҗмбә гелң бидн хойр негдәд цаһан мөңгн һуута мирд шүтәһәр белгән өгч бәәнәвдн. Ко­ммуна уха зүл уга, әмндән шалтг авл уга ирх болтха, — гиж. келн Се- ркә байн үкс гиһәд Басңгин күзүнд бурхан өлгәд оркв.

— Эк-эцг хойран теврҗ үмсәд, гертәсн һарч чадл уга бәәх темдгән медүлл уга, нүднәнни нульмснд әрә күч күрәд, юу-бисән үүрч авад Басң әәмгин правлә темцәд һарна. Түҗмбә гелң, Серкә байнтаһан кер- гән күцәсн улс болад, керсү инәцәр һош-һош инәлдәд, альхан шудрл- дад хәрцхәнә. Аав, ээж хойрнь ардаснь хәләлдәд үлднә. Басңгин ба­ран ирмг һатц орж харань тасрна.

Улан цергин казарм у болн сарул. Уга ядуһин көвүдиг ухаһинь сө- ргҗ тавшулна. Тодрха сурһулин герл толһан экнд хадгдад, тоолврта эсвтә Басң тоомсрта кундтә болна. Гармуль, домбрин айсд һаңхж биил- дгләрн әдл һартан авсн үүлән Басң күцәдг заңта. Дегтр, газет журна- лиг шинҗ чееҗләд, деегшән өөдләд, тенчх хаалһдан дегц ишкәд, онь- дин наадта инәдтә, нәәрлсн, шоглсн нәәхлзгсн Басң бәәнә.

Нег дәкҗ эврәнни эскадронта Басң баньд бийән уһахар одна. Түжм- бә, Серкә хойрин белгиг хувцан тәәлхләрн күзүнәсн мөлтлхән мартчкад, бий уһадг өрәд орж ирнә. Үр көвүднь үзәд алң болдг болна — Басң энчнь юн әмни сәкүл?

Нам юунас ичжәхән ухалл уга Басң йир икәр үүрмүдинни чирәд ичәд хәрү эс өгнә. Дәкҗ күн үг сурл уга, нәр-нааднд тохраһад тарц- хана.

Аяртнь Басң —юңгад би тиигтлән ичүвви, бурхн номд шүтсн күн юңгад эврәнни сүзгәс ичж.әхмби? — гиһәд алң болад селвәд ухална. Тер олн тоолвр заагтнь генткн Түҗмбә, Серкә хойрин йөрәл сананднь орна.

— «Коммун уха зүл уга... менд ир...»

43

Эн йөрәләр шинҗлхлә коммунист улс ик му ухата, эмтнд хорта улс болх учрта, авад эднә үүлдҗ йовх үүл, делдж йовх кергинь хәләхлә- эднәс үлү олнд сә мөрәдгч күмн көрстә һазр деер уга. Түжмбән олнд халдасн, халдах хойр тусинь хурһ дарад тоолхла тертих юмн төрүн медгдхш. Әркнч гихлә әркнч, аля болн көзрч, хулха худлин зүүтә юм- нас һардго заңта, күүкд кү үзхләрн күңкрхәһән цокж оцрдг, әм-махч болҗ Түжмбә һарна. һазр деер һанцхн Түҗмбә болхла маш ик байр бәәҗ. Түҗмбәнр-түмн лавшган делскгсн Басңгин нүднд үзгдсн болж медгднә.

Кедү чинән эн* хамгиг ухалх дутмнь Басңгин ухань оралдад цеңг- гисн чик завср-тәлврт күрхнь берк болад бәәнә. Лавта гидгәр негинь олҗ эврәнни коммунист толһачта күүндсл чигн, — гиҗ Басң шииднә...

— Чамла нам кесгәс нааран күундхәр седә йовсн бийм—цол зав уга болад күүндл уга йовлав, ода сән гидгәр күүндий, — гиҗ түңшүр нер авсн Баатр толһачнь Басңд келҗ өөрнь суув.

— Орчлңд хортн йир олн. Мек, худл хойрар хортдуд бийинни ол- зин төлә: «бурхн ном, шажн-гидг юм зааһад, харңһу әмтиг улм харң- һутрулна. Кишг-буйн бурхнд икәр зальврхла ирдмн: байн-нойн улс урд төрлдән өгәнчнр, сән үүл үүлдж йовсн улс — тер ачан ода эдлжәнә; кишгтә күмнлә күн деңцдмн биш; нойнла наадсн толһа уга — гиһәд харңһу улсиг байн нойнас әәдг сурһад, хурл ховргт бәрц бәрүләд, бәә- сн цөөкн эдлвринни хогинь таслад хайна. Ховргудчн юуни үүдәр болв чигн әмт меклнә. Бөөләд-зурхалад, эмчләд, күн меддго бәәтхә, эврән бийснь меддго кесг үг довржннад келлдәд, ик керг күцәҗәх дүрс һар- һад, чиигтә чимг өвчтә күүнә махла хойриг дүүҗләд сүмс дуудад, олн зүсн әләрн харңһу әмт меклнә.

— Эн хамг әәлиг бүрн төгсднь меддг ховргуд уга ядуһин күч-көл- сәр җирһх деерән, байн улста негдж теднә улм икәр байжхднь нөкд болдгинь олн әмтнд цәәлһҗ медүлх кергтә.

Эдү мет хортн һазрин аль-өнцгтнь болв чигн бәәнә.

Күн, нарн дорк орчлңд һанцар зүткҗ мел жирһж чадш уга. Демәр демнхлә деесәр чолу утлх зөвтә. Бурхн, ном-шаҗн әмтә күмнә жирһлд төрүн керг уга. Эрдм-сурһуль делгрхлә цань юмн кергтә биш. Биисәрн зүткәд күчән негдкәд җирһнәв — гиснь җирһләрн жирһҗ болхмн. Мана коммунист улсин, бәрсн бәрг ухалсн ухам бидн, әмтиг күчинь негткәд, сурһуль-эрдминь икәр делгрүләд, цуһараһинь әдл җирһлтә, әдл болһх ухан! Тер бәрг-уханасн бидн хооран цухрш угавдн. Мана зүткж йовх үүл-әмтнд туста, әмтнә җирһл мөрәлкгч үүл, — гиҗ толһач Баатр цәә- лһврин цөөкн үгән төгсгв.

— Не, менд хон, дәкн эс медсн-чидсн юуман сурн бә арһ чидләрн цәәлһҗ өгә бәәсв, — гиһәд салв.

Толһачин келсн үгиг негн күртлнь тодлҗ авчасн Басңгд толһанни экн өмнкәсн сарулар көдлсн болж медгднә, өмн асхна негинь олҗ эс болен ухана завср-тәәлврнь ода илднә, толһадан орсн кесг тоолвр тод- рхадулхин эркд Басң босад Ленинә нертә өрән терзинь татад сууна.

Хаврин җөөлн салькн чирә цокад ирвлзнә. Иозур-җитх уга теңгрт нирмж бәәх оддудин то-томҗнь тасрад бәәнә; әмтнд зовлң тарагч Тү- җмбәнр оддуд мет олн болҗ оркад, керсү ухата ца-цааһан кишва уха­на көрңгтә болҗ Басңгд шинҗлгднә. Эн хамг му-му йовдл дотрнь илдх дутм өрнь өвдәд, олн ахнр дүүнртән сана-нь зовад, бәәс-н чидлән өршәл уга әмтнә дәәс дарх шиидвр Басц чееждән товчлад, ухаһан туңһаһад бәәнә. Босҗ һарад унтдг өрәдән хорҗңнад ун- тсн үүрмүдинни өөгүр, орнань өөр ирәд, кевтхәр седҗ йовад, асхн бо- лһн зальврад шүтдг авьясарн мирд шүтәндән мөргх селгән ирхлә, үкс гиһәд авдран уудлад цаһан мөңгн һуута мирд шүтәг авад — чини нерн деерәс чамас иштәһәр кедү түҗгр, му ухата улс, әмт меклҗ, әмтнә зо- влңгар эврәнни җирһл кеҗ йовна* Нарт делкән амулң күсгч нүдәр уз- 44

гч гегән-болхла тиим хорта йовдл юңгад һарһулнач, чи хоосн шаврч, Түҗмбә, Серкә хойр намаг харңһуһар йовтха, бийсинни һарһж бәәх ааль бичә үзтхә гиһәд меклхәр, сохр кевтм йовулхар чамар нанд белг өгсн юмн сәнҗ. Чамас бичә болг, — гиһәд ухалн терзүр гүүҗ ирәд Ба­си, дөрвн давхр герин деерәс, мирдиг дордин орнд терзәр тәвб... Тегәд Түжмбән өгсн мирд шүтән терзәр һарад тарв-болж хамхрсна хөөн Бас- ңгин чееҗ уудв.

1928 җ.

И АРМИН НИКОЛАИ.

КЕРМН

(1906—1937 җҗ.)

Теегин элстә хаалһар, хойр мөр татсн гюштин тергәр мини йовж иовх цаг сөөһин нөөрәсн теегиңхн шинкән нүүхлзҗ босҗах цаг билә. Хаалһин хойр амар урһсн өвсн-тинилһәд девсчксн ик-һара, көк шав- гпсн үстә кевсин өиг һарад бэәв; көмрчксн хәәсн мет теңгр сарул-чил- гр, зуг нарн һарх үзгнь невчки цуснд әрә захарн будгдсн көвкр цаһан көвң мет үүлтә. Теегин өрүн салькн хая-хая сер-сер гиһәд, көк ноһа көндәһәд, унта кевтх сәәхн цецгүдиг серүлхәсн әәһәд-хулхаһар әрә иләд таалн серҗңнәд бәәнә. Нарн шиңкән экләд һарч йовна. Хойр мөрн ар- һул, көлән әрә даасн өңгтәһәр, көләрн хаалһин элс әрә бүргүләд, чикән делдилһчкәд үрглҗ йовх өнгтәһәр, негн, хойр гиһәд йовб. Өмннь кесг үг келж йовсн мини җолач — Бембә өвгн дун-шүн уга болад, җолаһан тохадан өлгчкәд, хойр һарарн элкән теврәд доргшан хәләһәд сууна. Кө- гшн юмн саатулгдад унтж одв яһв гиһәд тагчгар хәләхлә, өвгнә нүд- нәс нульмсн цалд-цалд гиһәд асхрад, хурняста халхарнь һооҗад, бу- урл сахлднь ирәд торчаһад — ик-ик дусалар, нульмсн өвр деернь дусад йовб. •

— Бембә, үг келдгән юңгад уурв-та? — гиж, тер ульҗасинь эс ме- дсн болад, ода юн болад одень энв гиж санн сурв би. Хәрү өкин ормд өвгн җолаһан һартан авад, уурлсн бәәдлтәһәр чаңһур бий талан татч- кад мөрдиг хойр-һурв шилвүрәр ораһад оркв. Санмср уга йовсн мөрд чонас үргсн мет өсрәд тогляд авад һарцхав. Тергн, иигән-тиигән дәвләд хаалһин амар бәәсн нүкн, толһа болен юмс ормасн тасрад хооран зул- сн болад; ардан хәләхлә заг уга бүтү тоосн шарвр өңгтә будн болад хутхлдад бәәв. Өвгн улм, улм мөрдән шилвүрәрн ораһад, юмнас зулҗ йовх бәәдлтәһәр мел гүүлгәд йовна; тергн мел нисәд йовна; шүрүн салькн, өмнәс чирә цокад шуугад, ки давхцулад йовб. «Ода эн өвгн яһна гидгнь энв, нанд уурлж йовхмб» — гиж, өвгнә уульжасиг нам мар- тчкад би санвв. Тер зууран өвгнә уульлһн дакад мини сананд орчкад толһаһасм һарч эс өпв. Тегәд тернь -нанд ик төр болад, йир ю эс бодҗ гоолвв? Эмгнь үквү, аль көвүнь үквү? Аль түрү-зүдү дегд ик болад уульжахмб, аль йирдән заячдан һундад уульжахмб, — гиһәд дотран санад йовнав.

Тергн өмнк кевтән нисәтә, салькн өмнк кевтән шуугата. Нарн теңг- рт наалдҗ одсн ик һара улан бүркәсн кевтә өндртән ээмлә цацурад һарчкв. Хаалһин хойр хәврһәс зәрмдән царцаха, зәрмдән шовун үргәд нисәд һарад йовна.

Зөңдән тиигәд гүүлгәд орквдн. Өвгнчн тагчг, бичн тагчг. Хоорндан иүүглдчксн юмс кевтә хоюрн тус-тустан, эврә-эврә ухаһан тооллдад тагчг дун уга суунавдн. Тиигәд зөвәр удан йовчкад — өвгн мөрдән та-

45

тад йовдңнулад, игж эклв: «Кукн, намаг дун угаһар, дәкәд чини сур- сн үгд хәрү-.өрү угаһар мөрдән цокад гүүлгәд йовхла, яһж адрҗ йовх өвгмб гиҗ санҗадг болхч: уга, тиигж санх юмн биш» — гиҗ келчкәд әвгн тоолсн дүртәһәр маңнаһан зүн һарарн бәрәд доргшан хәләһәд суув Тигәд невчкн зуур бәәжәһәд: «Дотрм ик ур, зовлң бәәнә... Кезәнк хуучн цагин түрсн-зүдсн, ухандм орад дотр бийдм му болад, тегәд чееҗән невчк серд гилгхәр мөрдән үктлнь гүүлгсм тер» — гиж өвгн келв. Нү- днь ус гүүһәд дәкәдчн уульх бәәдлтәһэр хара зөңдән чирмгдәд йовна.

— Өвгн, өмннь ямаран йовлат? — гиҗ би, күүндх дүрән медүлн, өв- гнүр өөрдәд, көлән унжулад, зерглҗ сууһад сурвв.

— Ямаран болх билә, ик бичкнәсн үкр туһлин сүл сәкәд, даң кеер нарнд шатад, хур цаснд цокгдад, уух идх уга унтх-дерлх уга, кеер йов- ад-кец дерләд, «эврә» — гих ээҗчн уга, эцгчн уга, эңкрлх негчн күн уга, даң күүнә дажрмжд, даң күүнә өмн сөгдсн йовлав, — гиҗ ик гид- гәр һундсн күүнә дууһар өвгн саналдн келв. Тер дунь зүрким догдлу- лад, өвгнд санаһим зовулад: «О! көөрк, көөрк!» — гиһәд өвгнә буурл толһаһинь теврәд уульхдм күргн гив.

—Орст заргдж йовлт? — гиж бийән невчк төвкнүлчкәд сурв би.

— Уга, әңг дотран... хурла үкрч йовлав, — гиж «хурла» гисн үгиг арандан зун өвгн келв.

— Өвгн, «хурла» гисн үгиг «чама-туң!» гисн дуутаһар келдгтн юмб?—гиж сурн би, хавтхасн тәмк һарһад цааснд оравв.

— Учр бәәнә... Ай, эн хурл ховргин өмн цагт болвчн, ода болвчн һарһад йовсн йовдлмудинь цәәлһәд, дарья кеһәд оркж болшго юмб?— гиһәд өвгн, «бәәх учран» күцәҗ цәәлһл уга хәрү бийәсм сурв.

— Болдгнь болхмн, зуг одачн эрт... Та өвгн, хурл-ховрг дарья бол- һхар седәд йовнат, түнәстн ик килнц һархмя бишв?—гиҗ би, кәгшсн күн хурл ховргт дур угаднь: алң -болн бәәх учринь шулун медхәр се- дәд, сурсн үгднь дуту-дунд хәрү епн, суров. 1О.Н килнц бәәх билә?!

— Килнцинь ноха идг, теднә килнц мини килнцәс ик гиҗәлү!.. гиһәд бухад цегләд, тенгр-һазр негдәд одв. «Пуф! бидн ик һәргтә сәнҗвдн. Гелң, бурхн-ном гичкхлә: «о, дәрк, о, хәәрхн», цааһан мел төрүн юм тоолл уга «ээ тиим» — гиһәд маңнанни арен шолвртл теднд цуһараднь мөрглдәд, хавтхан гүвтләи бәрц бәрәд, тенәд йовдг биләвдн, — гиж ө-вгн аман бәрәд, толһаһан зааляд, улм-улм һундсн дууһар келв.

Ода иигтлән гелигүдт уурлад йовх, гелңгүд танд ю кев?.. Гелңгүд олнд буй хураха-р йовх улс гииәлм,—гиж би зөрц келвв.

— Гелңгүд нанд ю кесмб? Иир гелңгүд һанцхн нанд биш олн әмтнд кесн му юмнь дала. Гелңгүд ода бийнь әмтнд кедү му юм кеж, кедүһинь меклҗ йовна?! ода бийнь эн биший! Урднь болхла теднә меклдгнь, хаа- дг- боодг уга, үзүр-йозур уга бәәсн биший! йир гелңгүдин эс орлцдг һа- зр уга бәәсн юмн. Эмч-домч кемб? Гелң! Зарһч кемб? Гелң! көвун гер авх, күүкнә нас хәләх, күн үкхлә буй кех, му зүүд тәәлх, эн тоотиг хәләх күн кемб? Бас, гелң!Көзр кен наач, бузр-була юм кен кеҗ! Саак, гелң орлцата.

Мөн, эн тоотд эннь худл гиҗ келх күн һарх уга: мел цуһар үнн! Күү нәс мал-мөңг авхларн — «нанд кергтә гиҗ» — авдг уга, аанан саак хурл, бурхан зааһад авдг.

Тер орҗ ирҗәх мөңгнь мел төрүн ки зөңгдән, гелңгүдәс көлс һарһҗ көдлүлл уга, гелң мел төрүн хара орн деерән гедргән элкән иләд, май- гарн сальк хавлад кевтә кевттлнь орж ирҗәх мал-мөцгн биший!... Мөң- гнь хамаһас ирнә?.. Харңһу манас! Тер мөңгиг бидн яһж олҗанавдн? Бас тер гелңглә әдл йохаһад кевтн кевтҗ олну бидн?.. Уга, тер мөңгн манд ик зовлңтаһар олдна. Кеду унтл-кевтл уга, кеду му заяһан эдлж хот-хол уга, бийән болн бичкн күүкдән гер бүлән өлскҗ, шактан күрч олдг мөңгн болхв тер. Тиигәд, олсн мөңгән гелң-багшд бәрчкәд, тед- нәс кедүвчн тус үзхш бидн. Түүг ода бийнь, мана арин хальмг мед- 46

хш. Өмнк кевтән гелңгүдт мөргәд, мал мөңгән бәрәд, тедниг асрад бәә- нә. Мини бийм чигн, наила харһсн йовдл эс учрсн болхла, гелцгүдин төлә, тедниг харсад залаһан таслад бәәх биләв, зуг гелңгүдин цаадк мууһинь нүдәрн үзәд, һарарн бәрсн төләдән би теднд дур уга болвв, — гиһәд өвгн, һанзинни үмс өвсәр хучлад уңһачкад, тәмк нерж авчкад, ута пурҗңнулад, ик холд бәәх юм хәләҗәх кевтә, нүдән әрә бүрлзүләд, юм ухалад суув.

— Өвгн ямаран учр деерәс гелңгүдт дур уга болвв гинә-та? — гиҗ дәкн сурв би.

— Келхлә бүкл тууҗ, болвчн келсә би, — гиһәд өвгн тергнд делгәтә ишкә дорас шоваҗасн өвс татж авад, һартан имржәһәд келв: — Мана әңгд Манжин Шоварг гидг күн бәәсн юмн... Мал гих юмнас төрүн хоо- сн, геснә тежәлән басл тиигәд күн-мүүнд заргдад олдг бәәсмн... үрнәс бичкн көвүн, күүкн хойрта бәәсн юмн... — гиҗ келчкәд, унтрҗ одсн һанздан өвгн һал кеж авб.

Тегәд өвгн цааранднь келв: — Тер Манҗин Шоварг эмгтәһән хоюрн, күүкдинни бас нег зовх саамнь харһж кевтәл, нег акад гемәр невчкн зуур гемтҗәһәд өңгрҗ одв... — гиҗ келчкәд чирд гиһәд нульмчкад, ханцарн сахлдан торсн шүлсән арччкад, цааранднь келв: — Шовар- гин ард көвүн күүкн хойрнь му хаһрха жолмта, идх-уух уга гилтә үлдв. Көвүнь күүкнәсн ах болдг билә, тернь тегәд залу нерндән күүнд зарг­дад дү күүкән асрад бәәжәтл, зуг удан тиигҗ жирһж чадсн уга... — гиж уульңсн дууһар өвгн келв.

— Уй, тер Кермнә һанцхн хәләсн ахнь уйн баһ насндан, чик хог- хол идл уга, чик нөр чигн авл уга, үрглжд чиг-боранд орад, киитн-нөө- тнд даара көрә йовж, аш сүүлднь тер хамгнь ик гем болҗ, көвүн эк эцгинни ардас одв... Тегәд арднь арвн хойрта Кермн күүкн, хааран- яаран одхан медл уга тенэд үлдхләнь, тер Кермнә нег авһнь, санань зо- вад Кермниг гертән авсн болжана... Ях, йир, авһдньчн дала юмн уга бәәҗ... угатя, дөрвн көлтә юмнас ор һанцхн үкртә, күүкднь олн тиим юмн билә, — гиж зовньн саналдж өвгн келв. — Тегәд Кермн, — өвгн цааранднь келв, — авһиндән нег җилин дунд бәәһәд, авһ бергндэн юмн күмнднь нөкд боллцад бәәв. Нам авһнь угатя болвчн, бийнь олн күүк- дтә болвчн—ик цаһан саната, ховдг-харм уга, Кермнә үлү амн бодад бәәсәрнь бийдән аца авш уга күн билә. Зуг, Кермнә муулин хөвәр, тер авһинни тежәл кежәсн һанцхн хәләсн үкрнь моом ирәд үкж однал.

Тегәд, Кермнә авһнь «эврә улан махч күүкдән яахв, күүнә күүк яа- хв» — гиж уульж-дуулжаһад, 15-та Кермн, 12-та эврәнни көвүһән, ма- нахна һазр дааш уга хойр байнд өгч зарулен болҗана. Тер хойр байн, көвүн күүкн хойриг зархларн,үн шаң гих юмн уга, өдрә тежәлинь өгәд зарсн болҗана. Өдрә тежәл гиҗ: хоосн хар цә, эс гиж уснд зуурсн аад- мг бишв!.. Эн хотиг би меджл бәәхгов... — гиһәд эврәнни урд өцгрж одсн, үкр хәрүлдг цагинни бәәдл үзжәх бәәдлтәһәр өвгн сууна. Хойр мөрн үрвәд, зәрмдән зогсад, хаалһин амнд урһсн иоһа таслад иджәһәд, бийснь хаалһарн цааран йовдңгарн йовад йовна...

Кермн, арһ уга — өвгн келәд һарв: — Хааран одхв — гижәһәд, ав- һинни одж, заргдтха гисн Сарңһа Хатуч гидг байнд одж заргдла. Сар- ңһа Хатучин көвүд ода бийнь дала юмс бәәнәл, — гиһәд шилвүрин ишәр ар үзг тал зааһад келв. — Өңгәр көлс хәәжәх байн амрад одв, — гиһәд өвгн цааранднь келв: Кермниг гертән орулж зарад, зовадгин цең- гәр зоваҗ, зардгин цеңгәр зарж авб. Тер байнд Кермн юуһинь эс кеж- өгчәв? Эс кесн юмн уга! Цугтнь кежәв. Тер бийнь Кермн ай шоодвр, заслһн, цоклһнд бәәжәв. Көөрк, Кермн өрлә босад үкринь сааһад, цәә- һинь чанад, арһс-хорһсинь хармад, арс-көрсинь идәләд, әркинь не- рәд, киртә хувц- хунринь уһаһад, Хатучин бичкн күүкдлә оралдад, Хату­чин баавһан толһад бөөс нислж өгәд... иигәд нег амрх цол уга бәәв.

Кермнә тендәс авдг юмнь ур-цухл, уснд зуурсн аадмг. Эн болад бәә-

47

снь эн. Үндм худл бәәхлә, теңгр эн, — гиһәд деегшән хәләһәд, өвгн теңгрәс юм сурсн бәәдлтәһәр һаран намчлв.

Нарн өрүн үд кецәв: теңгр цевр, үүлн уга. Тег өмнк кевтән хаалһин хойр бийәр көкрәд ксвтнә, деернь негчн әмтә юмн уга. Хая-хая салькн сер-сер гиһәд үләнә.

— йир тегәд байн күн юмнд ханхш гидгнь үнн, — гиҗ өвгн дәкәд келәд һарв. — Кермн авһинәсн өмсҗ ирсн негхн шин бишмүдтә билә. Тер бишмүдинь «эн бишмүдәр Кермн кеерч юмнд одн гиҗәхш», — ги- һәд Хатуч эврәнни күүкндән авад өгчкв. Уй, мөн тер өнчн күүкнә һан- цхн бишмүдинь булана гидг ямаран ичрән алдсн, хәәр-бәәр уга йовдл болх тер! Орх нүкн уга, одх һазр уга Кермн көөгдхәсн әәһәд, кедү һун- дж, кедү арань зуугдж уурнь күрв чигн,ду һарл уга тагчг бәәлә. Ти- гәд зовн- тасрн хойр җилин дунд Кермн Хатучинд бәәһәд оркв. Тер зуу- ран Кермнә үзсн зовлң деер немгдж энд-тенд жиирхә зәңг һарад, Кермниг күүнд мордулхар бәәдгж ‘гиҗ күүндцхәв. Тер зәңгнь өңгәр зәңг биш бәәҗ. Хатуч байн нег дал күрсн байн өвгнд зун арслң өртә бәәсн, тер өрән мөңгәриь өгхдән мөцгән хармнад, өрнәнни орчд Керм- ниг бодҗ өгх болен болжана. Кермни бийнь болхла Хатучинд бәәдг хөөч Очрас талдан күүнд одш угаһар санжала. Зуг, тер ухаһан күүид һарһҗ келәд уга билә. Очрнь хөрәд эргн -наста көвүн било. Очр Ке-рм хойр'хоорндан йир эцкр—’нег-негнэнни ухаг нүднәнь хәләцәр медлцдг било. Тегәд эн хойр нег-непнәсн салш уган дурн, хоорндан элгн-садн болчкла. Күүкн тедниг көндәх гих санан угаһар, әрүн седклии үндсәр ханьлсн хойр иньгин йосар бәәж билә. Элвг 8—9 сарин дунд бидн иим бәәнә бидн гиҗ Хатучд келхдән әәһәд, хоюрн тагчг бәәсн болжана. Тер саамдан Кермн Очрас саатсн, көөрк түүгән эздүдәсн нууһад әәһәд ик гидгәр түрв.

Заята юмн заята, төрх цагнь өөрдхлә Кермн тагчгар хотнас сө, әм- тн унтсн цагт, талдан һазрт одж төрхәр бултад һарад йовж одв... Өоүн- днь цуһар босна... Кермн уга. «Али Кермн» боллдад хәәлднә — Кермн уга. Эн кевтэн Хатуч бухад цегләд, хәәкрәд Кермниг эндрин бийднь хәәһәд авч иртн гиһәд дөрвн үзгтән элч тәвәд хәәлһнә. Тегәд элчнр һарад хәәһәд Кермниг кеер салад шинкн һарсн көвүтәһинь олж авад Хатучур авч ирнә. Тегәд Хатуч Кермн көвү һарһсиг соңсн хурл тал кү илгәв, хурла багшиг наар гиж авхулад: — «Багшин зергәс, манад бәәсн Кермн күүкн зәңг уга деерәс көвү һарһчкв, яһна гидгнь энв?»—гиҗ ме- дүлхлә, багшнь келжәнә: — «Энтн алмс баавһа бәәж — гидгнь эн. Үүнәс һарсн көвүн даву шулм болх, хурлур илгәчктн, бидн килнцинь номин зааврар һарһсвдн» — болна.

Тер кевтән, тер өдртнь Кермниг хурлд авч ирәд, ээжәснь һарсн кев- тнь нүцклчкәд, нег күчтә һоньрин нурһн деер Кермниг гедргән хәләлһҗ үүрүләд, сүм эргүләд йовулчкад хөрн-һучн гелң, манж, гецлмүд, ташмг, бура, бүсәр белг-бекәрнь, аль харһсарнь хәәр-бәәр угаһар цокҗ бәәтл хурла багш, әәмгин зәәсн, Хатуч һурвн өөрән орс хазгудта һәәхәд: «Сәәнәр цоктн», «өвткүртә һазрарнь цоктн» гилдж цокулв.

Көөрк Кермн, түрүн авгтан хәәкрәд—чишкәд һар көлән сарвлзулж йовла, зуг цоклһн ут болад, менрәд әмн-шир уга болв. Тер бийнь багш сәәнәр цоктн гиһәд заката...

Кеер, Хатучин хө хәрүлж йовсн Очр эн зәңг соңсн, дотр бийнь будн- цаң, болад, зүркән дарж ядад, эзнәсн әәж йовсан мартад, хәрүлж йов­сн хөөһән дорнь хаяд хурлаһур гүүһәд күрәд ирнә. Хөрн, һучн «бур- хн-шевнриг» иигән-тиигән кеһәд, зәәнрүләд Кермндән күрәд алдулад авн гихләнь, эрк шил зүүсн багш, зәәсң, Хатуч һурвн, өөрән бәәсн орс хазгуд түкрәд, Очриг бәрҗ күлүләд, уха сегәһинь алдтлнь цокж хайв^.

Бас ухан-сегән уга Кермниг Очрин өөр авч ирәд хайчкад, цуһар тө- гәлҗ зогсчкад ноос савжах юмс кевтә дәкәд эн хойриг савад цокцхав.

48