Нарн ул а ж сүүрләд, Намчлад сәәхн суужана. Наркомин заавр атхад, Нәрхн шарм морджана...

2. Менд бәәтн

Нарна толян терз болһнла мандлж наадад, өрә болһнур ивтрв. Тең- грт чимкж авх үүлн уга! Каңкнсн цевр аһарта, сәәхн гидг өрүн. Ижл- Мөрн һол төвкнүн мелмлзж, солңһтрсн сәәхн дүр һарч үзгднә. Дорд- өмн үзгәс серҗңнсн салькнд дольган әрә-әрә эрәтрж, адһм угаһар гүү- лдж ирәд, эргән цокж, арһул шуугснь соцсгдна.

Хувцан үмсәд, бүсән батлж бүсләд, белдәд авчксн баахн залу гергн күүкн хойрурн хәләв.

— Нә, менд-амулң бәәтн. Эцгән бичә марттн. Би ирхв. Эрк биш ир- хв, — гиж келәд ууһн күүкн Барлаһан эцгнь ик хойр һарарн теврж өргәд, миньчхр улан халхаснь өкәрлж үмсв.

Барлан эк, Девә, зовньсн дүрәр залуһурн хәләв. «Менд амулң йовж ирич хәәмнь. Мадниг бичә март. Барла бидн хойр —эк күүкн хойрвдн. Бидн кезә чигн нег-негән хайхн угавдн. Чини тускар бидн хамдан ухалхвдн. Нә, сәәхн менд йовҗ, менд ир,— гиж уйдсн дууһар келн, күүкд күн арһул нүднәсн һарсн нульмсан арчв.

Залунь зовньж гергнүр хәләв. «Нә, бичә уулич. Би үкхәр йовҗах- шлм, би дә дәәлхәр йовжанав. Ташр деернь, хортан диилхәр йовжанав»,— гиж келн, дарунь күүкнүрн өөрдәд, хойр халхинь илн бәәж өкәрлж таалв: — Намаг иртл ик гидг күүкн болж өс.

Ода эк күүкн хойрур дәкн нег хәләчкәд, «нә, менд бәәтн» гиж келн, эцг һазаран һарв...

3. БИЧГ

1944 жилин хавр. Барла ода тав күрчкв. Ода тер эктәһән Красноярск балһснд бәәнә. Экнь заводт көдлнә.

Нег дәкҗ Барла һанцарн гертән нааджала. Генткн үүд цокв.

— Кемб? Баавий? А-а баав биший... Мана баав көдлмштән йовна,— гиж бичкн күүкн адһс гиҗ келв.

— Гем уга, күүкн. Тәәлчк, үүдән. Танад би бичг авч ирвв,—гиж төд- гләтә үүдн һатцас күүкд күүнә дун соңсгдв.

— А-а, бичгий? Тертн мана баажаһас ирсн болх. Мана баажа дәәнд йовна. Та, меднт?.. Мана баажад орден бәәнә,— гиж бичкн күүкн, үүд секн йовж, цеңнсн, серглң дууһар келж йовна.

— Сән, сән. Чи нам зөрмг, әвртә күүкн бәәжч. Бичгән экдән өгхән зуг бичә март. Эн бичг лавта эцгәстн чигн ирсн болх. Не менд-амулң харһий, күүкн,— гиҗ келәд, бичг зөөдг медәтәвр күүкд күн адһс гиж хәрү һарв.

— Нә, нә, би мартхн угав. Мана баав көдлмшәсн удл уга ирх. Ба- ажаһас бичг ирхлә, баав оньдин байрлна, — гиж Барла, үүдән хааһад һарч йовсн күүкд күүнә ардас, цеңнсн дууһар келв. — Нә, менд бәәтн...

Экнь шиңкән ирв. Көдлмшин хувц-хунран тәәләд өлгчкәд, күүкнү- рн килмҗтә нүдәр хәләһәд, ээмәснь арһул өргәд, хойр халхинь сели үмсж өкәрләд келв: «Өлссн угайч, сәәхн иньгм? Өрүнә үлдәсн өдмг боднцг хойран идвчи? Көдлмшин хөөн заводт хург болв. Тегәд невчк удҗ одсм тер. Күүкән күләжәхинь медәд, баавнь мел гүүдләрн гилтә ирсм эн. Э-э, сәәхн иным...

— Ага, би чамаг күләвв, баав. Бааван гертән бәәхлә, нанд-сән.

53

— Барла, эндр би мөрә авв. Тавн метр эдәр мөрәлгдвв. Терүг, нанд сәәнәр көдлсн төләдм өгв,—гиж экнь байрта, серглң дууһар келв — Ташр деернь, сәәхн сииц! Нә бәәсжәлч, кукн. Баавнь күүкндән әвртә гидг сәәхн бишмүд уйад орксв...

Элцкәдән орад, зөвәр хуучрад ирсн сумкас эк ода эрвәкә эрәтә си- нц һарһад, нег захаснь Барлан өмн суңһҗ бәрәд, уйгдх бишмүдиг дав зуур эдәрнь зөвлж хәләв. Барла болхла, шин бишмүдән, мел уйулад өмсчкснлә әдл, ИК гидг байрта бәәнә. Зокамҗта сәәхн эдәр уйсн шин хувц-хунр кенд эс байр болна...

Бичкн Барла ода хойр дам байрта бәәнә: негдвәр болхла, экнь- гертән, хойрдвар болхла, сәәхн гидг сиицәр бишмүд уйулҗ өмсхмн. Зуг, тегәд чигн эндр ирсн бичгин тускар күүкн мартад орксн бәәдлтә.

Болв, ода Барла генткн, мел оңгдан дүр һарад одв: чирә-зүснь икәр әәсн күүнә чигн, байрлсн күүнә чигн дүртә: Барла хойр урлан имкрҗ зууһад, хойр һаран аһарт деләд, нүдән галилһәд, шус гиҗ экүрн хә- ләв.

— Уй, би мартҗ оркҗв! Баав... Манд бичг ирв. Нә, умш, баав,— гиҗ келн, экдән тер дөрвлҗн конверт бәрүлв. — Энчн мана бааҗаһас ирсн болх. Би меджәнәв. Эрк биш мана баажаһас ирсн бичг! Эн бичг авч ирсн күүкд күн бас тиигж келв: «Лавта тана эцгәстн чигн ирсн болх» гиҗ келв. Терчнь меджәх, баав. Терчнь пошт зөөнәлм, пошт зөөдг күн эс медх билү...

Девә, зөвәр өндр нурһта, цаһан чирәтә, хурц хәләцтә хойр ик хар нүдтә, һазаһас хәләхд, шинкән һуч күрсн наста күүкд күн. Бичгиг тер ик гидгәр адһҗ, байрлсн бәәдлтәһәр авв. Болв, дөрвлҗн конвертиг һартан бәрн, күүкд күүнә чирә хүврсн дүр һарад одв. Ик гидгәр үүм- сн бәәдлтә.

Энүнд юн бичәтә бәәх гисн хәләцәр күүкнүрн арһул, болһамҗтаһар хәләчкәд, дөрвлжн конвертиг эк икл гидг саглсн бәәдлтәһәр секв. До- трнь, бичгиг дотрагшан хәләлһҗ, дөрв хуһслж эвксн цаһан цаасн үзгдв.

Цаасиг секәд хәләтл, Барлан экин дотр бий кирд гиһәд одв.

Зуг мисхл хоорнд гилтә терүнә толһад олн зүсн тоолвр орв...» Урднь ирсн бичгүд, цаасиг һурвлҗлад эвкәд, эврән кесн конвертмүдтә ирдг билә. Тер конвертмүд төрүц иим биш бәәсмн. Соньн жигтә юмн... Цааснь бас оңдан. Эн бичгин цаасн дегәд сәәхн, дегәд гилгр, дегәд хату» гиҗ тер алңгтрв.

Ода бичгиг умшхин төлә, дөрвлҗлж хуһслад эвкон цаасиг секәд, цаад бийдкинь хәләх кергтә болв... Цаадкнь, бичгин нүр халхнь бол­хла...

Цаасна нүр халхд юн бәәхинь, юуна тускар келгдсинь медх кергтә.

Барлан эк кен бичсинь, ю бичсинь эрк биш медҗ авхар адһв. Ода тер дөрвлжлж эвксн цаасиг умшхар шиидв... Болв, ямаран үүл учрв гинәт... һарнь өрггдхш...

Күүкд күүнә чееҗиг негнь негнәснь әәмшгтә тоолврмуд дүүргв. «Хар мөртә зәңг авч ирсн бичг!» иим тоолвр толһан экнд хадгдв. Болв, «эн бичгт күн сүрдәд, әәһәд бәәх дала юмн уга чигн биз. Мини залу, справк болму-ю болну, тиим нег йирин кергтә цаас чигн илгәсн болх... Болв, ямаран чигн цаас би сурулсн уга биләв. Мини залу бийнь болх­ла, мендин бичгәс оңдан, талин цаас кезә чигн илгәһәд уга...—гиҗ тер чееҗләһән күүндв.

— Баав-а, баа... мана бааҗа удл уга ирхий? — гиҗ Барла экүрн хәләҗ адһм угаһар сурв.

Экнь арһул толһаһан гекв.

— Баава, дән чиләд угай? — гиҗ күүкн дәкн келв. — Кемр дән уга болхла, мана баажа ода гертән бәәх эс билү. Дән сән биш. Дәәһән чиләтн гиһәд, мана баажа теднд келәд оркхн яһна...

54

Бас нег агчм өңгрв. Экнь, тагчград зовньсн дүр һарад, күүкнәнни бишмүдин зах ясв.

— Дән чилхлә, мана бааҗа күрәд ирх э.сий, баав? Бааҗа мадниг олхий? Дән эндәс холд бәәнү, баав, а?—гиҗ Барла экән мөшкв.

Эк гүүнәр татҗ саналдн, Барланани толһа өкәрлҗ илв.

Бичгиг умшхар күүкд күн дәкн һартан авв... Болв, бпчг дөрвлҗлж, хуһслгдсн кевәрн бәәһә. Ода секх кергтә.

Секәд оркв...

Терлм тер! Бичгин дотркиг тер чееҗәрн үзлүс. Бичг- урднь кевтсн ормдан хәрү тусв. Ода тер хуһслата биш, делгәтә, нүднд үзгдәд, ил кевтнә. Болв, терүг дәкәд чигн умшҗ болҗахш...

Барлан экин нүднд дөрвлҗн болн төгрг тииз барзаж, үзгднә. Дөр- влжн тииз бичгин деер, зүн өнцгднь тәвгдҗ, төгрг тииз-дорань. Төгрг тиизлә зерглж, улан карандашар һар тәвгдҗ... Гүүнәр татҗ шуукрад шуукрад саналдчкад, эк дөң сурсн кевтә, зовньсн дүртәһәр күүкнүрн хәләв.

— Баава, чи ода умшхар бәәнчи? Чи байрлҗана эсийч? Би-бас. Ба- аҗаһас бичг ирхлә, басл сән,—гиҗ бичкн күүкн экинни зүрк улм-улм «вткәв.

Экин маңнаһас киитн көлсн ард-ардасн сард-сард гиҗ асхрв. Ода терүнд мисхл болһн-җил! Терүнә тоолвр-зуг эн бичг. Бичг болхларн, ик гидг әәмшгтә, барзасн тиизмүдтә, улан карандашар һар тәвсн, со- ньн җигтә бичг.

«Зовлң гидг эн!—гиҗ Барлан эк чееҗләһән күүндв,—Залум бийнь эс бичҗ. Көөрк-көөрк, эврән бичсн бичгүдән залум һурвлҗлҗ эвксн, хуучн цаасар конверт кеһәд, зәрмдән нам эләд үмглдж, одсн цааснд чипн бичәд илгәдг билә. Бичгән тер оньдин карандашар бичдг бәәсмн. Хойр тиизтә бичг урднь авч үзәд угав. Зуг, һурвлҗн конверт деер һур- влҗн тииз бәәдг билә. Эн болхла...

— Баава, мана бааҗаг чи удл уга ирх гиҗ эс келлчи? Ирхинь би бас меднәв, — гиҗ бичкн күүкн, экинни хормаһас бәрәд дүүжлгдәд на- адн бәәҗ, ода чигн келн бәәнә.

Барлан эк көндрл уга, мел тагчг сууна. Күүкнә келсн үг экин зүр- киг дәкн-дәкн шарклулв. Чееж, олн зүсн, урднь уханд кезә чигн орад уга, әәмшгтә тоолврмудар дүүрв.

Болв, бичг болхла, ода бийнь умшгдад уга. Терүнд юн бичәтәнь— ода чигн медгдәд уга. Ода деерән медгдҗәхнь—зуг барзасн хойр ти­из, улан карандашар тәвон һар... Худл келҗ биш, бичгиг умшхар седәд, хойр дәкҗ өкәс гиһәд, хойр дәкҗ һаран суңһв. Болв, бичгт... тер күрч чадсн уга. Бәәсн бийнь дегәд үүмж одв.

Болв ирсн бичгиг умшх кергтә. Эрк биш умшх кергтә!..

«Эн бичгиг мини залуһин һарар эс бичгдсн болв чигн, болв терүнә тускар бичгдсн болх, залуһин тускар бичгднә гисн-мини бийинм туск- ар, мана өрк-бүлин тускар бичгдлһн. Умшх кергтә» гиҗ күүкд күн дәкн зовб.

«һаран дәкәд нег суңһ, бичгиг дәкәд нег өргәд ав, умш. Кемр байр болхла-чини, кемр зовлң болхла—бас чини... Кемр минь ода эс болх­ла, дәкәд, невчк бәәҗәһәд, час болад, маңһдур... нөкәдүр — йилһл уга умшхч... Юуһинь күланәч?

...Чееҗән бүтәҗәх зовлңгиг юңгад хооран саанач?.. Эн бичгт күн әәх юмн уга чиги биз. Зовлңгиг эврән бнйәрн юңгад тоснач? Урдаснь өңгәр бичә зов. Кемр му зәңг болхла... цагнь, давҗ одв...

Өкә, һаран дәкәд нег суңһ, бичгиг дәкәд нег өргәд ав, умш, негинь лавта сәәнәр медәд авчк»...—күүкд күүнд дотраснь зүркнь иигҗ арһул шимндв.

Барлан эк хар мөртә бичгүр дәкн ширтҗ хәләв. Терүнә нүднд барл- зсн хойр тииз, улан карандашар тәвсн һар ода бийнь сүртә дүрәр үзгдә

55

бәәһә. Минь эн альхн дүңгә цаасиг өргж авхд ямаран күчр болв гинэт! Ода Барлан экд арвн, херн... зун чигн иим бичкн-бичкн, зуг ондан, ца- ас умшхд амр билэ. Тедн нам үзүр уга карандашар чигн бичгдсн болг, билрж чигн одсн болг. Зуг ондан цаасн болтха... Эн сээхн гид- гэр барлсн бичгиг болхла...

Болв бичгиг эрк биш умшх кергтә бээсмн...

Ик гидгәр үүмсн бәәдлтә, зовньсн дүрәр күүкнүрн хәләчкәд, Бар­лан эк, негл бийинни чирэд хорта шүлсән цацхар ноолджах моһа бэр- хэр седжэсн мет, бичгиг дәкн нег өргәд авб.

Ода бичгиг тер, бүкл цогц-махмударн күчлҗ, дал-дал гиж чичрсн хойр һарарн батлж бэрэд, эклэд умшв: «...Тана залутн... Социалисти- ческ Төрскән харсгч дәәллдәнд баатр зермг...»

Бичг пол деер унв...

Барлан эк, маңнаһасни киити көлсн асхрад, һол нурһнь киит дө- рәд, зүркнь менрәд, хойр чикнь доңһдҗ шуугад, толһань диинрәд одв. Ода күүкд күүнә цогц-махмуд күндрәд, бәәсн бийнь бүклдән ирвәт- рәд, хойр һарнь дал-дал гиҗ чичрәд, нүднь эрәшләд, көл деерән зогсж чадл уга, хойр һаран стол деер салдалһж хаяд, деерәсиь толһагарн дерлж унв...

— Баав, чи унтхар бәәнчи? Эндр чи икәр көшвчи? Баава, а баав... Мана баажа кезә ирх?—Барла, экләһән юн болсинь ода бийнь медл уга, девн-делкән үг сурад, санамр бурад бәәнә.

Күүкнәнни ду соңсчкад, экнь, генткн, ик гидгәр үүмсн дүртә, бәәсн цогцарн күчлҗ өндәһәд, сурв:

— Барла, чи нанд үг келвчи, кукн? — Э-э, сәәхн иньгм...

— Ага, би келв, баав. Чи унтхар бәәнчи? Эндр икәр көшвчи?—гиж Барла ценней өкәр дууһар хәрү сурв.

— Уга, сәәхн иньгм. Йирдәи, невчк көшәд,—гиж экнь күүкндән зо- влңган эс медүлхәр зөрц келәд оркв.

— А-а...—гиж күүкн дәкн наадндан шүлтәд, байрта дууһар келн бәәнә:—Баавай, а баав... чи медҗәнчи?.. Баажаһас бичг ирсн цагт би оньдин байрлдв. Онь-ддин! Мана бааҗа удл уга эс ирхий? Баажа ирх гиж ч«и эврән бийчнь нанд келл үсч...

Тегәд... бааҗаһан ирсн цагт бидн һурвулн йовхвдн... Альдаран йов- хинь медҗәнч, баав? Нә, келлч баав,—күүкн байрлад, тачкнад инәв.— Би меднәв... Чи мартчквчи? Наһцхинүрн одхвдн. На-аа-һцхинүр! Мед- вчи?.. Баава, тер цагт бидн цуһар йовхмб? Поездарий аль автобуса- рий? Поездар йовсн деер... Бидн баажатаһан терзәр хәләһәд йовхвдн. Терзәр бидн цугинь үзхвдн. Тенд гермүд бәәнә, бичкдүд иааджана... Бидн кезә йовхмб?

Баажаг ирхлә йовхвдн эсий, баав? Баажатаһан би минь ода чигн йовх биләв...

Генн бичкн күүкнә келсн үгмүд экин зүркиг хамгин нәрхн гисн зү- үнә үзүрмүдәр хатхв. Болв, экнь чеежән барад, олн зүүсн тоолвр тоолад, тагчг сууна. Зуг хая-хая тер күүкнәнни толһа илж таална.

— Баавай, а баав...Мана баажа кенә бәәдлтә? Баажа намаг дура- жий?—гиж Барла, өрк-бүлләһән ямаран ик гүрм болсинь медл уга, ода бийнь сура бәәнә.

Күүкнә келсн үг болһн экин чееҗ шахж, зүркинь менрүлж, толһан экнә судцн болһнд хадгдна. Ода терүнә хойр нүднәс цалд-цалд гиж һарсн халун нульмсн, хойр халх деегүрнь мелмлзж уругшан урлдв...

— Баава, чи уульжанчи?—гиж Барла алңгтрв.—Чи юңгад уульжах- мбч? Чи көшсндан уульжанчи, баав? Но, амр, баав. Амрч авчкад, бич- гән дэкэд умшхч. Би бас соңснав. Баажаһас бичг ирхлэ, би бас байр­лдв. Баав ,ода чи бас байрлжана эсийч? Баава, баа... нанд тер эдэр бишмүд кезә уйҗ егнэч?..

56

Барлан эк гүүнәр татж саналдад, зовлңдан бүтсн чеежәрн хая-хая шуукрад, арһул шугшн, экрәд уульж сууна.

Ода чигн күцц тоолвр орх нас зүүһәд уга, цаадкинь-наадкинь онь- һад уга, хаврин хар салькнд үләгдәд нәәхлҗәх нилх бура мет, нәрхн уйн цогцта, генн бичкн күүкн экинни зовлң меддг арһ уга. Болв, нүд- нәс цальгрсн нульмсн кен чигн күүнә зүрк көндәнә. һарсн экинни ик зовлңгиг аш сүүлднь бичкн Барла чигн оньһв.

— Баава, чи бичә ууль. Чамд завод мөрә өгвш. Чи сәәнәр көдлнәмч. Би өсхләрн, бас сәәнәр көдлнәв. Би бас мөрә авнав. Тер цагт баавдан шин бишмүд авч ирхв,—гиҗ Барла болһамҗтаһар келв.—Баава, би чамд дуртав...

Тер жилмүдт кеду ним экин нульмсн асхрҗасинь Барла эс меддг бәәсмн. Терүнә наснь тиим билә.

Экд ода хойр дам зовлң ирв: «негдвәр болхла, тер ода авалясн ха- һцв. Хойрдвар болхла, Барлад дәкҗ һарсн эцг уга. Барлад ода «мана баажа» гиж келдг күн кезәд чигн олдш уга.

Иигҗ санчкад, күүкд күн зовлңдан улм-улм авлгдад, дотр бийнь улм-улм бүтв. Терүнә цогц махмуднь улм-улм күндрәд, чеежнь улм-улм шахгдад, кинь давхцн гиһәд, зүркнь улм-улм шарклв. Ода яахв... Да- вҗ одон цагиг хәрү эргүлҗ болшго»—гиҗ чееҗләһән күүндв.

Минь эн часла баахн наста күүкд күн, зәрм улсин насни туршар үзен зовлңгас ик-нам хол ик!—зовлң үзсн. Минь ода, эн минутмудла эк гисн һарһсн үрндән кенинь тер урд-урдкасн сәәнәр медв.

Барлан экин цогц Махмуд чигн көшв, чееҗ чигн баргдв. Болв, һар- һсн күүкән, Барлаһан, Барлаһан, тер нег чигн агчм хоорнд мартен уга.

Эн-экин седкл билә. Эк күүнә седкл оньдин тиим, оньдин цаһан са- ната, оньдин җөөлн. Тиим седклиг орчлң заясмн. «Экин седкл-үрнд» эн сәәхн гидг хальмг үлгүр төрснәс нааран миңһн жил чигн өңгрсн. Болв, эн цецн үгмүд эндр өдр күртл чинрән гееһәд уга. Эн үгмүдиг Җаңһр, Хоңһр хойрин экнр чигн келҗ йовсн.

Тигв болһнд, орн-нутг болһнд, келн әмтн болһнд эк улс цуһар ти­им, цуһар килмҗтә. Нарт делкән хойрдгч дәәнә көлд жирһләсн хаһ- цсн олн сай салдсмудин эк <р чигн цуһар тиим седклтә болх; тер дәәнә көлд кедү салдс цогц-махмудан геесн болна, кедү экин нүднәс бүлән нульмсн асхрсн, кеду экин зүркн шарклсн.

Тиим седкл экин чееҗд кезә чигн цагт бәәһә. Экин седкл кезә чигн цагт экинәрн үлдх! Экин седклиг сольдг цаг ирх уга!

4. АР ҮЗГҮР.

Саяна уулин белмүдәр, Сибирин ө-шуһу модд керчж, тундрт ора- һарн мошгрлдҗ беткрсн, бичкн-бичкн кидһ модд дундаһур мөңтрсн хаалһ татж, миңһн-түмн жилин эргцд догшн урсхулан, тус ар үзгүр залж. Мест далан киитн өйәд теҗәл зөөжәх Енисей һолин тал дунда- һар ик цаһан керм усчҗ йовна.

Эн керм деер йовсн кесг зун улс цуһар бачм, эс гиҗ бачм биш чигн кергтә, адһмта йовцхана. Кермин капитан күрх һазртан цаглань күрч, Красноярский портур дигтә темдглсн цаглаһан хәрү эргҗ ирхәр адһж йовла. Эвенк-көгшә буһ марлмудан идгин сәәнд хәрүлхәр килүрхж йовна.

Дәәнә көлд авсн шавнь шиңкән эдгәд, болв ода бийнь хойр модн тайгаон хаһцад уга медәтәвр салдс, бүкл һурвн җил гилтә үзәд уга эңкр өрк-бүлән, үр-садан үзхәр адһмта йовна.

Зуг, һанцхн төгрг хар нүдтә бичкн хальмг күүкн адһҗ йовхш. Те- нүнд адһх учр гиҗ төрүц уга чигн билә. Шиңкән тав күрсн наста, нилх

57