ФРОНТД БИЧГДСН ТЕТРАДЬ

эклц

1

Июнь сарин 22, 1941 жил.

Дән! Дән эклв!

Әәмшттә зәңг! Германя фашистнр гетж.әһәд мана орн-нутгур дәврж. Меҗәд өөрхн баәсн балһсд болһнд бомб хаяд, белн бәәсн немш церг дәврәд орҗ.

Эндр амрдг сән өдр б-илә. Тер учрар чигн әмтн ора боосн. Гентхн нег күн ирәд терз цокад бәәв. Босад хә-

ләхлә, м-өр зоәдн унсн күн.

— Дән! Дән!—гичкәд, довтлад йовҗ одв.

Түргәр хувцан өмсәд, сельсоветин өөр бәәсн халцха тал гүүлдввдн. Тенд радиорупор бәәдг. Нань күүнд радио уга.

Ирхлә, зөвәр олн күн хурчксн бэәнә.

—Немш эндр дә босхҗ,— болжацхана.

—Минь ода радиоһар келәд зогсв.

Дәкәд келхинь күләһәд сууввидн. Удл уга дәкнәс давтжана. Орн-нутгур хортн орад ирж йовдгж. Мана Улан

Церг, пограничникүд, халда-ноолда һарһад, хортыг өмәрән тәвл уга 'бәәхиг радио соңсхҗана.

Эн боллдад, сельсоветин һаза стол тәвәд, дәәнд эврә дурар йовх улс бичҗ авцхав. Баһчуд, күн болһн бичгдв. Би ба-с әмтнәс үлдхм биш, бичгдв.

Цугтам белн бәәхм гиҗәнә. Военкоматд соңсхад, кергтә болхла, ямаранчн цагла дуудулад авч одх. тер уч-

рар кезәчн белн бәәх учр.

Гертән хәрж ирүв. Хоолд хот орхш, тулад, зәңгдрәд бәәнә. Гергм нег цоохр кенчрәр сумк кеһәд, хувц-хунр дүрәд хадаснд өлгчкв.

Бийән бәрҗ сууж. болхш. Өдрин дуусн сельсоветип өөр радио соңсад, ниргәд бәәцхәв.

180

«Минь ода һарад йовхмт!»—гиһәд закхла, бәәсн у.1с цугтан босад, тагчг дәәнд мордҗ одцхахмн билә.

Тиигәд, 'баһчудыг дасхчксн бәәсмн. Дәәнә өми оборопн көдлмш икәр кегддг. «Ворошиловок стрелок», «Го- г;>в к труду и обороне» нань чигн көсг значокуд бәадмн. Гүүг авна писн, көсг көлс һарһх керг. Бу хадг, гүүдг, 1).>рәддт дасад,.һавшун, түргн болсн улс.

Дегтр, кинонь бәәх. Деерәснь келдгнь «Маңһдур дән

с.мн.

Хортыг эврә межәһүр тәвш угаднь цуг олн иҗдг.

|>олв немш самолетмуд бомб хаяд, кесг балһсд хамхлад хайж, йовхнь соңсгдна.

Дәкәд саннач. Дән удан болх зөв уга, мана церг өм-

кәсиь дәврәд, хортыг тараһад хайшкх. Тер учрар, күн болһн дәәнд түргәр күрх сапата. Иигә-ткигә бәәтл дән

чилҗ одхла, яахмб? Дәәнос дутямб? Дәәнә көлд һару

һарх. Болтха! Улан цусан Советин йосна төлә асхх...

Түүпәс даву ач күүвд бәәдв?

Немш мана төвкнүн җирһл эвдз. Маниг дәәләд, мух-

ла кеҗ а-вхар йовх улс. Б-идн эврә хөвән булагдчкад суухи.й? Уга, тиигҗ чадш угав(идн.

Мана җирһл ямаран сәәхн билә?! Хальмг республикән авад хәләхнтн! Өмн, хаана цагт темәи ацата, теегәр иүүдг, сурһуль-эрдм уга, харңһу, гем-шалтгт авлгдсн, иойи-зәәсңгүднь хар ястнран зәәдң унсн, цаһан хань арднь сундлгдсн, уга-ядуһиннь әмяь һарч одн гиҗ йовсн

цаг биший.

Ода болхла, нүүдгән хаяд, дулан гертә, күн болвас

сурһульта-эрдмтә, эрүл-дорул, геснд уух хотта, ээмд нмсх хувцта, әмтнлә әдл эврә йосан һар деерән тогтасн, Лвтономн Советск Социалистичеок Реопублик нертә халь* мг биший.

Элст—хотл балһснь өргн теепин тал дунд өсҗ дүрклсн, эңгин олн селән-балһсднь хоцрл уга, бас дахлдҗ Повх, завод, фабрик, колхоз, совхознь эидән делгрҗ, эдтавр, идх-уух эл-вҗ, орн-нутгтан дөңгән күргҗ бәәх.

Бидн, мана настань, сурһуль-эрдм сурад, олп зүсн специалистнр болад ирүвидн. Ода тегэд, орн-нутгт ха- ту-мөтү цаг учрхла, кен босхмб, кен төрокән хортнас харсхмб? Бидн, өдгә цага ба-һчуд.

Тегәд чигн эрк биш, үкс гиҗ улан Цергт мордх керг!

181

2

Хальмг реопубликин Дол1банюк района Яндг гидг ссләнд бәәнәв. Үвлә институт чиләһәд, энд ирж. багшлҗасмэн. Дундын сельхозшк-ол гиҗ бәәнә. Завфсрм, младший зоотехникүд сурһж, һарһх зөвтәвндн.

Ода эн оәмшгтә цагт, дәәнә көләс холд сууна гидг басл и»к хату, зовлнта төр болҗана. Манла әдлнь тенд, дәәнд йовх, хортыг хоншарарнь цокад һарһх учр. Болв

нанла әдлинь өеһәд, ода деерән цергт авчахш. Зөвәр улс авч одв. Зуг өмннь цергт церглж. йов-сн, дәәнә төр меддг улс.

Бидн тавн җилдән ннститутд дәәнә •сурһуль дассн, тавад-зурһад значокта, пулемет, бу зер-зевиг нүдән аньҗаһад цуцад, хәрү хураһад авч чаддг. Болв шишлң дәәнә сурһуль уга гиһәд өөҗәнә.

Одахн военкоматд одув: ахлҗахнь баахн наста ах лейтенант болж. һарв. Болшго пиҗәнә. Бас нег эв бәәмиг зааж. өгв. Комиссьт орад, бели болх кергтә болж. һарв. Кемржән бачм кергтә болсн цагт дуудулҗ авад йовулхд амр гиҗәнә.

Мана школын директор Сергей цергт мордж. одв. йовхиннь өмн өдр нанд тиизән авч-ирад бәрүлчкв. Тиигәд ода шжолын директор болж. һарчанав. «Бронь» гидг юм нанд өгч. Тернь мана деер бәәх ахлачнрас зөвшәл угаһар цергт авч чадшго ухата төрж.

Мана селәнд истребительн батальон һарв. Залу киистә улс цугтан, кесг күүкд улс чигн бичгдв. Тер батальонд пюлятрук саната бәәнәв. Өдрт һурв Совинформбюрон сводк бичж. авч, соңсхнав.

Сурһул-инь асхнд, көдлмшин -хөөн сурнавидн. Гранат хайдг, бууһар яһҗ хортнла ноолддг, кесг олн зүсн сур-

һуль дасхнавидн.

Өцклдүр с© тактическ занять кеввидн. Йосн мөрп тергтә, зәрмнь мөртә, ик зунь йов1һн, йоста гндг «дәәл-

лдлһн» болв.

Запаст бәәх командирмүд бәәнә. Тедн маниг сурһна. Зөвшәл өгхлә, мана батальбн эн кевтән босад, цергт мордж, одхмн. Болв мана төр талдан. Белн бәәх учр. Немш өөрдсн цагт тегәд орх. Дәкәд болхла, хортн, медҗ болшго, десант чигн хаяд оркхмн болжана. Тер цагт батальонд йоста төр учрх. Ода деерән модн бууһан үүр- ч!кәд, йовлдад бәәцхәнәвидн.

Хортн дәәлж йо-вх Украина һазрас әмтн ирлдж йовцхана. Берәд-күукд — тоота улс. Үв гих юмн уга. Нурһндан өмссн хувцтаһан, неҗәд бички чемодата. Бомб хаяд

182

гсрмүдинь нураж унһахла, зулад һарсн улс, ямаран үв б.юх бйлә.

Тиимоннь селәһәр, әмтнә герт бәәлһәд, колхозас хотхол һарһҗ егчәмә.

Колхозмудфронтын фонд гидгт кесг дала -м-ал^.-мөнг,

одмг-һуйр• орулж. өгчәнә. Фронтын фондд - гиж-юда күн болһн көдлҗәнә. Бәәсн-көдлмш түүно ашнь—фронтын тө.10. ■ ■■ >■ •• -!>

Мана селәнә колхоз далаадл мөрн, тергн,-. -һанцхн.

геййадий Иваяов хойр. Сөөнь: дуусн нәр (келдәд,-.өрүн өрлә үдшәһәд йовулчквидн. Района центр-Далвн-күртл долан дууна һазр. Үүрмүдән йовудкцкад, хәрҗ йрәд, .цәәһән ууж. авад, көдлмштән одув. Арвн негн чгаела-, урок кежәсн цагла, сельсовётүр телефоһар дуудулж.-- .

Гүүхәря ирәд, телефона трубк авад чиңнҗәнәв; Во-

—Белн. Кезә Һозхм‘6?

—‘Минь ода.

—Иовҗанав.

—Иртн.

•>Хәрү гүүж. авад һарув. Сурһульчнртая зөвзн келәд, мендләд, хәрҗ ирүв. Сумкм белн. Хот-хол кеҗәцхәнә; Чееҗ көвәд, хот-хол орж. егчәхш. Цә-ууҗ’ авад^школын

күи команд болҗ йовх бәәсн, негнь гемтҗ. тегәд/кома-

минь хавра шин һарч ирсн күн. Геннадий Иванов — ба- гш.-Цергт церглсн күн биш. Нүдндән козлдурта, - яһж церглх кумб? Манҗин Убуш — батш, Далвнгин районо-н инопектор. Бас мана командд. Бас хойр таньдго залус.

Бидн машиһәр Оля орад йовҗанавидн. тендәс--кер- мд -сууһад, Әадрх орхвидн. Убуш Мандж|иев1ин гер-бүлнь Барун гидг селәнд бәәдгҗ, хәрәд, тендоһүр манла хаалһд нрҗ харһх болҗ һарв.’

Маш«н деер һарад, сууһад орквидн. Басңга Мукөвүн

183

Цаһап хаалһта болҗ, Цег уга ухата болж. Алтн җолаһан эргүлж. Аав-ээждән ирх болтн.

Иим йөрәл соңсад, нурһн ирвәтрәд, цусн буслад бәә^

Оля прйстаньд күрәд, керм деер сууж авад һарвмдн. Эндәи теңгс көкрәд, көөсәр цахрад бәәнэ.

Дарук нег пристаньд Увш ирж, суув. Эк-эцк хойрнь^

гергнь хойр көвүтәһән, цугтан Әәдрхн күртл үдшәж йовпа. Увш ин< четверть хальмг әрк авч ирв. Хурсн-шүүрмг даальңднь дүүрц. Шилинь татад, йөрәлдәд, бичк-бичкәр. эдләд, шуугад йовувидн.

Удл уга Әәдрхнд ирәд бәввмдн.

4

Мана команд ахлҗ йовх нег помкомвзвод йовва_ Альдаран, юунд одж. йовхан пам бидн сурҗ бәәхшвидн.

авад күрч ирнә. Эн туск ахлачнь Иван Щербаков болж, һарв.

Ууһад, идәд, нәәрләд йовнавидн. Асхн болад ирв. Иван келҗәнә:

— Деер негдгч классар, эврә дурар дәәнд йовҗ йовх

күүкд бәәдгж. Одцхай?

— Одцхай, нәр кехмн,— боллдад, нргад одцхаввидн. Негдгч класс гидгнь керм деер бәәнә. Кү болһ тиигән орулад бәәхш. Бидн күүчад орад күрч ирүвидн. Дала баахм күүкд йовлдад бәәцхәнә. Кермин ар бийднь зөвәр у һазр үзгдв. Түүнд буфет крбмс хулджана. Нег

шуһуд пиавино бәонә.

Мана Геннадий сууһад айс цокҗана, бидн күүкдл» биилджәнәвидн. Дәкәд, нам таарад, таньлдад күүкдтән торт, ша1мпанск әрк авч өгәд, тооһад-тәкәд һульдрлдад бәэввидн.

Генткн «таш-пии’» гиһәд одв. Хәләхлә, мана Иван — нег күүнлә түлклдҗәнә. «Капитан!» — гиһәд тер күнь хәәкрв. Бидн Иванан чирж авч ирәд, каютднь орулҗ. оньслад, хәрү һарч ирүвиди.

Өрүн өрлә Сталинградт. ирүвидн. Цааранднъ лоез-

дәр Росгов орх болж һарчанавидн. Мапа поезд асхлад

184

повх болҗана. Сул цаг дала — өдр-ип дуусн. Балһс һәәхх болж ДПТИДВИДН.

Вокзала-с һархла, «Оборона Царицына» гидг музей

бәәнә. Орад хәләввидн. Гражданок дәәнд Царицын балһсит' Улан Церг яһҗ харсҗ авспа тускао келгджәнә. К. Е. Ворошилов, С. М. Буденный, О. И. Городовиков баатрмудын кесг зург һәәхмҗ болв. Ока Ивановичн.ч нег мөнг дүрдг түңгрцг бәәнә. Түүнд шаагдад орсн-сумн. Тер дәәнә цагт баатрин һуяр орх сумн туңгрвгт күрәд, шигдәд зогсҗ. Тиигж әм аврч.

Цааранднь универмаг гидг ик матазинд орад, ю-бвс хулдҗ авад, дорагшанднь йовад Иҗлд ирвидн. Ээҗ болсн Иҗл эргән цокад, цахрад бәәнә. Пристаня ресторанас хот ууҗ авад, хәрү хәрж. йовад «Павших борцов» нертә талвн деер зогсад, кесгтән бал-һс һәәхвидн.

Асхн нәәмн часла поездд сууҗ авад, мацһдуртнь Ростовд ирвидп. Дәәчнр хот уудг столов бәәпә. Күи г-и- сн юмн дүүрн. Эн столовд түрүн болҗ шавта улс үзвидн. Дәәнд орад һарсн, шавта улс хот уув. тедн манд йоста баатрмуд болҗ медгдв. Бидн тәмк перж егәд, альдан тәвхән медҗ чадад бэәввидн..

Асхндиь ташр поездд сууҗ авад, Кавказск станц хә-

.ләһәд һарувидн. Мана псездд нег шавта лейтенант сууж йовв. Төгәлж. авад, сурад суунавидн: юн болҗахинь,

мана церг яһҗ .ноолдҗ бәәхинь. Басл, кезәңк гражданск дәәнә цагар, манахс кудад хайҗ йовх гих.санатавидн.

Лейтенант саналдад, хәрү өгчәнә:

— Күнд гидг дән болждна, көвүд. Немш һазрар танксан тәвәд, аһарар самолетмудай тәвәд, күүчәд, йүүләд 2хайҗ йовна. Күчр догшн дәл...

йовлда йовж. Сочи гидг балһснд ирүвидн. Мапа һардач Иван Щербаков болад хуурв. Өдртнь столовас хотан уучкад, сөөднь уул деер һарч модн дотр унтад, хо- йр-һурв хонад орквидм. Эн бәәдл ианд таасгдҗахш. Тенд, әмтн цусан асха йовтл, хойр-һурБн хонгтан энд-те- нд хснад бәәсн нкл эвго болҗ медгдҗәнә. Тегәд Иванан эвлҗәнәв:

— Ода эн нәәр.тсн болх. Частьдан одхмн.

(85

харсач зогсҗана. Цаасай үзүлхлә, орх өрә зааҗ өгчәно. Мапиг толһалҗ йовсн күн цаасан авад орж, одв, биди һаза' ик хаша дотр тәмк татад үлдвидн.

Гёртәс нег лейтенант һарч йовла. Ардаснь дахлдн манаахлач бас иег лейтенант һарч ирв. Маниг үзәд,

өмн йовсн лейтенант келжәнә: Лейтенант Орехов, эн улс автн.

һарч йовси лейтенант хәрү эргәд, ман тал ирҗ йовад, «старшина!» гиһәд дуудад оркв. Хаша дотр бәәсн авто; бусин өөр зогсжасн старшина гүүж ирәд, вскәһән цо-

кад, лейтенантын өөр зогсад, һарарн честь өгәд, дердә-

һәд бәәв.

— Эн көвүд. автн,— гиж лейтенант закв.

— «Становггсь!» — гиһәд старшина хәәкрәд оркв. Бидп гүүлдәд, орм-орман олад зогсвидн. Иван Щербаков кийтн нүдәр манур хәләһәд келҗәнә: «Соңсвт? Бол-

снтн эн!».

Автобуст сууһад күрч ирүвидн. Нег ик казармд авч йрәД Збпсаһад, нер-усим бидн бичҗ авцхав. Дәкәд тер автобус деер суулһҗ а.вад һарв. Баньд ирҗ йовсм бидн эн бәәҗ. Хувцан тәәләд, бийән уһадг гер тал күрәд ирүвидн. Үүднә өөр һартан машннк бәрсн күн, мана толһап үсиг кирһәд, цаарандк өрәһүр орулад бәәнә.

Бийән сәәнәр уһаж 31вад, һарч ирцхәввидн. Старшина хувц өгчәнә. Дотр, деер өмсдг 'киилг, шалвр, бүс, махлачкартуз, 6'отимк, обм-отк гидг—метр ут цугла.

Хувцан өмслдвидн. Мини ботинк 43 размертә болҗ

һарв, дегәд ик, хәнклдг-хәңклдг гиһәд бәәнә. Картузиг

манд зааҗ өгчәнә. Түүгинь шилвдән әрә гиж. ораж. аву-

видн.

Ботинк махла хойр дегәд ик болад бәәхләнь, старшинад орад, сольж өгхиг сурҗанав. Старш-ина келжәнә:

—Сольдгнь уга, хөөннь.

—.Иим һоста яһж. йовхв?

—Яһад үгцәд бәәнәч?— болад керлдҗәнә.

Арһ уга, у ботинкән өмсҗ авад, ик картузан толһадан тохад, һарад ирүв. Көвүд кен-янь таньгддган уурв.

—Чийч?—болж. Манджиев Убуш сурҗана.

—Бив.

—А, дәрк, күчтә гидг «эвтәкн» хувцн ч<амд учрсмб?!

Кевүд элкән авад инәлдв. Старшина манит з.огса-

һад, хәрүдтән йовһар авад һарв.

Йигәд салдс болцхаввидн. Тиигн пихнь маниг Орджоникидзевок дәәнә-йовһн училищд орулжаснь эн бәәҗ.

186

г>

Асхн болв. Хотан ууһад, курсантнр һаза һарад тәм1К татлдв. Бас тедн дунд, тәмк татад зогсҗ бәәтлм, старшина намаг дахулад һарчана. Коридорт авч ирәд, противогазта сум,к эүүлһәд келҗәнә:

— Үүнд зогсад хәләҗә. Тәм-мин үлдл һазрт бичә ха-

юл, урнд хайг. Хәрнь, диг-даратаһар хәләҗә,— гиҗ ке-

.1од йовж одв. Старшинан келсиг күцәһәд, эргәд йовад бәәнәв. Тәмкин үлдл энд-тенд хайсинь цуглулад, урнд. хайчкув. Удл уга, әмтн унтлдв. Күн уга, ә-чимән тас-

рад одв.

һанцхарн эргәд, йовад бәәнәв. Күн уга, кедт кергчн уга. Тер болад, коридорт' орҗ ирхлә, нег тапчан бәәж.

Түн деер һарад, сумкан толһа доран дер кеҗ авад, унтҗапав. Зөвәр дуг тусад унтад одсн цагла, генткн старшина ирәд, кү хәәһәд новна. «Дневальный, .дневаль- ный!»—гиһәд дуудад йовна. «Тернь ода яһсн болхмб?»

— пиҗ санад кевтнәв.

Ңан тал ирәд серүлҗәнә:

—Днёвальны-й? Чи яһад унтҗахмч?— болҗан-а.

—Дневальный? Би?1

т-7 Тегәд кемб?

— Дневальный болхмч гиж.нанд күн келсн уга бнлә.. Үүнд .зогс гилә, зопсув. Цугтан унтҗ одцхав. Тегәд би

—Чи.дневальный зогсҗах күнч, Харул-чмч,.ңедҗәнч?

—Түүг кен медлә! Ода медҗәнәв. Дәкж. унтш угав. түрүн цергә көдлмшм тиим болҗ һарв. Дневальный:

гндгинь медҗ авув...

. Цааранднь’ сурһуль.эклв. Түрүн талан күчр.күнд болв/Өрүн өрлә босх, зарядк кех. Хотан ууҗ . авад, занятьд одх. Бүкл арвн. дуундд, кеер һарч сурһуль .даснавидн. Өрүн тиигән. йовхларн ,ар.вн дуунад хатрад-гүүһәд

күрнәвидн, асхн хәрү ирхләрн, бас.тер. ....

тер.дотр манд дегәд күнд болжана. Бидн пулёметнрОтд тусҗвидн. «Мамсим». гидг. станковый пулемет. Түү-

нә. станокнь зөвәр күңд. Нурһндан үүрчкәд. гүүхлә, күү--

нә нүдн бүлтрәд һарч одн гиһәд йовна. , . .. ...

.Болв бәәлдә бәәҗ, дасад, тахшад. ирүвидй. ..Эн ^чилишд гүн сурһульта, техникум чиләсн хамгнь. ирҗ. Зәрмңь гражданкд ик үүл дааж йовсн. зөвәр махта-шөлтә, әрмгэн.унҗулсн йовна. тедңд хойр дамар күнд. -н.

’ ‘Сар-күсдундур сар болад ирхлә, гесән татад, ;мегдәлдад, йоста дәәчнрин бәәдл һарлдад ирцхәв, ГүүДг-

18.7

чн, йовдгчн дасад, альк бис зүүтә сурһулинь медәд ирү-

•Училкщд мана республикәс кесг улс бәәв. Мана республикд бәәдг «У^ан малч» совхозд йовсн Сулуков Семен гидг көвүн харһв. Келтә-амта, шулун-шудрмг, йиршамдһа. Отделень авад йовҗ йовхлань, өмнәснь командир күн һарч ирхлә, ик холас гүүҗ одад, рапорт өгәд,. өокәһән цокад, эргәд-дуһрад бәәдмн. «Ода кезәнь иигәд дасад авшксн болхв!» —- гиһәд алң болад бәәдг.

Бадмаев Николай гидг баһ лейтенант-кавалерист бәәдмн. Тер уч1илищ'ин мөрнә взводын командир. Теңгмп хазга сәәхн хувцта, хувцндан йир зоксн,. гелдглзәд бәә-

нә. Мана училищд түүнлә әдл хувцта күн уга билә. Хар< боокс һоста, ик улан татаста көк шеемг шалврта, цаһан киилгтә, улан тасмта цаһан ората картузта, өргн улан портупейтә бүстә. Цаһап мөңгн шпорнь һосна зуузад «җиң-җин> гиһәд дуулад бәәдмн.

Багш йовсн Муняев һәрә, 'баахн нэрхн хар көнүв

Александр Дохонов нань чигн кесг улс.

Немш церг урмдад, мана һазрур шурһҗ орад, кесг балһс, ссләд дәәлҗ авад йовна. Улан Церг чаңһ ноолда

кеһә, болв хортна чидл, зер-зев дегәд күчтә болад, манахсиг харү цухрулад йовна. Минь эдү цагла сурһуль. сурад сууна гиснь нанд басл нкл эв-го болҗ медгдҗәнә. Цугтан өмнәснь орҗ, шивә болҗ золсх керг. Эс гиҗ иим шүрүтә хортыг золсаҗ болшто болҗ нанд медгднә.

6

Мана старшина нир догшп болдмн. Өрүид босхлаг,. чаоан һартан бәрчксн зогсад орхна. Әрв уга удан ирвү

— шоодл-һн, наряд өгдмн.

Хотд одсн цагтан кезәчн дууллдад йовдг. Зәрмдән дуулх дурн уга болЪчн, дуултн гиҗ зовадмн. Нег асх»

хотын хөөн сергәд рот новҗ йовсн, старшмна «дуултн!» болҗана, Күн дуулҗахш. Эс.дуулхла гүүлгҗ авад һарчана. Гүүдгән уурхлаг, «дуултн!» болҗана. Әмтн тагчг^ дәкәд көөж авад һарчана. Тиигәд кесгтән көөв. Бийнь көвүдт уурлад, көвүд старшинад хордад бәәдг болв.

Тер дотр нег курсантд старшина амр эс өгв. Ю ке-

һәд..оркв. гихв? Буру йовдл һарһснь медгдсн уга билә. һодрярчад дуусхла, старшина хәләдм. Одак кө-вүнә бу

хэшәнкәд, «наряд!» гиһәд хәәкрнә. Мел тиигәд көвүг де~

гйд, йкәрц.болв эс болв, зоваһад бәәв.

(Һ'Нег ’йсхн бас бууһин арчлһ шинщлҗ боәсн старшииа.

Г8В.”-с

көвүнә цевр гилвкәд бәәдг бу хәләж, оркад, наряд өгчәнә.

Көвүн тесж, ядад, хәәкрәд оркв:

— Служу Советскому Союзу, старшине н помкомвзводу! .

Иим цагла эдү мет үг келнә гидг ик дашката төр. Старшина деегшән зәңглҗ, Маңһдуртнь курсантыг

политотделд дуудулад авч одв. Батальонн комиссар

Зайцев бнйиь күр кеҗ. Көвүн цугинь нул уга, келҗ өгч.

Комиссар хург хураҗана. Старшинан туокар кесгнь босҗ үг келцхәв. Күн харсҗ бәәхш. Сүүләрнь комиссар Зайцев уурта келҗәнә:

— Кеэәнә, хаана цагт фельдфебель улс тиигҗ салдс улс даҗрдг бәәсмн. Мана Улан Цергт күн болһн цугт.ан әдл йоста. тер учрар кү даҗрҗ болшго төртә. Нег-негәи күндлх, чиклх. Дажрҗ чадшго.

Старшинаг көдлмшәснь буулһв. Өмннь старшина бас

занятьд оддг билә. Бидн бүкл пулемет нурһндаи үүрәд, гүүлдәд, муудан күрәд йовхл.а, энчн полевой сумкан ээмдән өлгсн амр-тавар йовдмп.

Старшина—бас курсант бәәҗ, түүг кен .медҗәнә. Ода ямасн буусн, манла әд-л куроант болҗ һарв. Зәрм ■көвүд өшәһән авхар, станО(К нурһнднь үүрулдмн. Бидн дасҗ одсн, манд төр уга. Одак, дасад уга, уйдад көлсән асхад гүүдмн.

Көвүдтән келҗәнәв:

— Әрл-һтн. Тернь болх. Ода өшә некдг цаг биш.

Көвүд одакиг дөөглдгән уурцхав. Хөөннь, дасад, ча-

дмг-чиирг болсн цагтнь, старш'инад келҗәнәв:

—Ода буруһан медвч? Деегшән һарчкад, һаньдглад бәәхм биш биләч.

—Старшина күүнә йоснь тиим.

—Болвчн, күн кевтә бәәх хергтә, күн кевтә.

—Тернь ода медгдв,— болв.

7

Намр болад, зекүрәд ирв. Сочас нүүһәд, үвлә бәәр-

нд — Орджоникидзе балһснд ирҗ буүрлвидн.. Орджоникндзе балһснд селәнә эдл-ахун институт шинкн үвлә-чит ләләв. Ода хәрү эргәд ирҗ йовсм эя болҗана.

Сурһуль ба-с догшн кевтан. Ранц гидг сум1КД көвүд икл дурго. Ун-һна арсар кесн йир күнд. Кезәнә. цапачдумк болдгҗ. Ода бийнь мана церг олзла. Нам тун дхйгрдн кесг юм дүрҗ ав-ад, пуд күргад, үүрч авад һа^Дг.;:Дйрнь шинель, противогаз, бу, бичкн күрз. Таш|р -дв$рйь

■-.•Ц89

— Тәәлцхәтн. Старшипа, цуглулж. авад, с-кладт хәрү өгч-кти,— болжана.

Ичр дегәд хату болад, әмн һарч одп гижәнә. Деегиюн һарн рихлә — теңгр хол, дорагшап орн гихлә, һазр хату. Арһ уга. Үкс гиж. тәәлж. өгәд, эврә хувцан өмсәд певчк седкл санамрдв.

Бас нег тиим хоома йовдл һарһсн болдг.

Түүнә хөөннь нег дәкҗ нефтебаз манхар караулд одвидн. Сө, бүр-бүр пиһәд хур орҗана. Будта, харңһу-со- хр. Хойр метрт юмн үзгдхш. Й1К-'И1К башнь эргәд йовад бәәнәв. Хая-хаяд сууһад чиңннәв. Солю ә сонсгдхш. Хәләһә бәәтл нүдн нҗлдәд, невчк үзгддг болв.

Тни-гәд йовжатл, генткн, өндр өвсн урһсн бәәлә, түүнә заагур юмн йовсн болад сар-сар гиһәд одв. Ард-өм- ион хәләһәд оркув. Баран үзгдхш. Сар-сар гисн соңсгдад, өөрдсн болад ирв. Өндр шарлҗта һазрт сууһад, сумлсн бууһан өргәд, белн болад авч-кув. Баран үзгдхш. Сар-сар гисн өөрдәд күрч ирв.

«Кемб? Ханав!» — болад босад ирүв, өндр өвсн заагас цаһан толһа һарад ирв. Мал болж медгдв. Хооран цухрад, хойр ишкәд, тевлж. авад хәләжәнәв. Цаһан тол-

һата улан туһл һарад ирв.

Иткҗәхшив. Балһсн һазрт туһл юмб? Дәкәд эн нефтебаз дотр! туһлын арс көдрсн хортн,— гиһәд санад ав-

чкув. Босад, өөрдәд ханав болҗанав. Туһл толһаһан өргәд, сүүлән шарвадад, һарад ирв.

Т'Иим бас нег йовдл һарсмн. Альдас ирсн туһл болҗ бәәхмб? Акад юмн!

8

Сурһуль чиләд ирв. Хойр дола хонад, чиләһәд, думд командир нер зүүх улсвидн.

Нег сө генткн маниг серүләд, босхж. авад, бийән бел-

дхиг келҗәнә. Иоста сум, гранат өгчәнә. Эврә хувц-хун- ран авад, һарад йовҗанавидн.

1ер сеөһән йовад, Орджоникидзәс зүн талагшан, ик хол биш бәәсн селәдин өөр ирәд, өндр болһ эзләд авчаиавидн. Окоп малтҗ авх заавр ирҗәнә. һазр малтад

Окопдан кевтнәвидн.

Тиигәд һурв хонад, хәрҗ ирүвидн. тиигн гихнь, тер һазрт немшнр десант хайх зәиг бәәж. Түүг бидн күләһәд кевтсн, хортн медв-яһв, десантан б^лһсн уга.

Т9Т

Дәкнәс сурһуль, дәкәд гүүлдән, элк-түргүр МӨ.1КЛдои, гранат хайх, җидәр шаах, эңгә сурһуль эклв.

Асхн үд болҗ йовск цагла, кеер сурһуль дасжатл, ротың пииср, бас курсант, әнхлсн гүүҗ ирв. Комротыг дуудҗ авад, үг келв. тернь хәрү ирн, адһн-шидһн, маниг цуглулж авад, гүүлдәд, хәрж. ирүвидн.

Командирмүд ротын штабин өрәд орад йовҗ одцхав. Пииср деер дәкәд, һурвн-дөрвн сәәнәр бичдг курсантнр цуглулҗ авад, көдлмш келгәдл бәәцхәнә.

Алң болад бәәцхәавидн. теңдәс мана көвүд һарч ирхлә, сурнавидн:

—Нә, юн болҗана?

—Аттестат кежәнәвидн.

—Тернь юмб?

. — Таднд нер зүүлһ-х цаас бичҗәнәвидн. • Зәрмднь баһ лейтенаит нер зүүлһх цаас бнчвндн. Зәрмдпь ком-

взвод, зәрмнь комротд чадхмн гисн цаасн бас бичгд'

җәнә.

Эн болад, дундын команднр болжах улс болад, зө-

вәр канкалдад бәәввидн.

Курсантнриг әмтн керглдгән уурв. Асхн хотан ууһад, дурндан бәәввиди. Тер сөеһән чееҗ көвәд, унтҗ болҗахш.

Өрүнднь бослдвиди, бас маниг күн керглҗәхш. Сурһульд һарчахшвидн. Түүгәрн кирцхлә, йовулх бәәдл

һарчана.

Пиисрәс сурхла, Ростов тал йовх бәәдлтә болжана. Балһс орсн күүһәр Халун-уснд’ бәәсн өрк-бүлдән телсграмм өгүлҗәнәо. Маңһдур өрүн маниг Минвод деер тосж үзтхә гмжәх ухан.

Үдин хот уу-сна хөөн ранец, эн-тер училищин учрта

юмнас окладт орулҗ өгтхә гисн приказ ирж,әнә. Цугтан түрүн бола'д, ранецас хөөһҗ аохар өмнән бәрәд гүүлдцхәв.

Асхн үдлә йовх болад, белн болад орквидн, Мана хондг герт яршгта хот-хол авч ирәд, тәвәд бәәнә. Хот-хо.т болж, заһсн, сухарь, банкта консерв. Зәрмнь көвлдәд, яршг татад, хот гесндән ирҗ авад, хошад-неҗәд конссрв, заһс болсн юмс дүрҗ авцхав.

Цергә төр меддг мана ИваГн Щербаков келҗәнә:

— Көвүд, үүнәс даасарн авч йовхмн. Манд кергтә болх.

Эврә отделеньдән һурвн яршг үүрч авад һарувидн. Асхн авч ирәд, маниг йоста пассажирск поездд суу-

I Халук-усн — г. Пятигорск.

192

лһҗана', Минвод хәләһәд һарувидн. Манахс дәәнә көлд оч новх-улс боллдад, әвртә гидг байрта йовцхана.

Минвбдт маңһдур, өрүн үдлә ирүвидн. Хәләхлә, герП1 куүкн хойр тосҗана. Өрүнәс нааран күләһә болж

һарчана. Әмн-цусн болсн күүкм әрә нег мөстә.

Поезд бичкн һазр аопсв. Элкндән шахад, үмсж авад, поезд көндрхлә, һарад гүүвүв. Күүкдм, көөркс, дайлдад үлдцхәв.

Поезддән орж. ирхлә, бас багш йовсн Оконов Шуурһн орклад уульҗана.

—Яһвч?— болув.

—Хөвтә күн бәәҗч,— болҗана.— Аш сүүлднь, адгядхдан гергән, күүкән үзәд һарвч.

Цааран һарад йовхла, мана Иван сәи тавта, заһс, су-

харь тәвчксн суува.

—Альдас аввт?

—Хот бәәхлә, альдас болвчн олддмн,— болҗана.

станица Ленинградская гидг һазрт ирүвидн. Краснодар-

ск крайин ар зах, Ростовок таңһчин өмн зах.

Нег ик школд бәәнәвидн. Хойр-һурвн хонгт эврәһәрн бәәввидн. Йосн-һосн гих юмн уга.

— Ода эниь юн төртә юмб?— гиж, өврцхәввидн.

— Энтн, маид нер зүүлһәд тәвхәр авч ирсн болҗапа,— гиҗ Иван Щербаков боджана.

тиигә бәәтл лейтенантнр ирцхәв. Дарунь баһ лейтепантнр. Маниг тараһад, рот, взвод болһнар хаяд оркв. Ман деер немлдәд, бас манла әдл курсантнр ирлдҗәцханә.

Тиигә бәәҗ, сурһулян эклвидн. Мана көвүдин ик зунь отделенә командир, помкомвзвод болцхав. Иван Щербаков, бидн, пулеметчикүд, хошад треугольник зүүҗ авад,

— разведчик. Тиигәд цугтан тарж одцхаввидн.

Өңгәҗ йовсн дундын командирин нерн хуурв, баһ командирмүд болҗ тусвидн. Тиигн гихнь өөр шидрә дәәпа училищмүдәс цуглулад, курсантнрас тогтсн бүклкорпус бүрдәҗәснь эн бәәҗ.

Сурһуль догшрхад бәәв. Бидн ода эврән отделень һардҗах, шүрүтә кевәр бәрҗәнәвидн. Болв кесгнь бо;

193

лҗ өглго, сөөднь орһад селә орад йовҗ одцхадмн. Тедн дотр дутл уга мана Иван бас.

Мана взводын командир болҗ нег Ткаченко гидг баһ

лейтенант ирв. Дәәнд орад, шавтад һарсн күнҗ. Бәәдлнь дала сурһуль уга, удан цергт көдлсн күн болх бәәдлтә. Зөвәр хуурмг күн бәәдлтә, эврән далаһар ноолдад •суухш, манд даалһчкад, селә орад йовж. одна. Өдрин дуусн взводла бәәдгнь негдгч отделеиә командир болҗ

һарчана.

Немш церг адрҗана. Альд, кезә бомб хайхан өмнәснь герчләд, цаас хайчкад, эрж биш тер цатларн ирж. бомб хайдг болв.

,Мана бәәсн станцд долан часла ирәд, хойр-һурвн бомб хаяд хәләҗ оркад, цааранднь Кавказск, Армавир

— ик стан-цс хәләһәд йовҗ одна.

Нег өрүн генткн, ар зо харлж. одсн, дала әмтн аашна. Хәлән гихлә, мана цергә улс.

— Юн болв, яһҗ йовх улсвт?

Ростовиг немш авчкҗ. Әмтн һарад зуллдж. йовхинь эн болв. Цугтнь цуглулад зогсаввидн.

Цө хонҗ бәәһәд, асхн шидр җирд гисн зәңг һарв.

Манһдур поездд сууһад дәәнә көлд күрх. Ростов тал хәрү дәврж,, сулдхҗ авх.

Амрад одцхаввидн. Аҗглад бәәхлә, үнн болх бәәдлтә. Командирмүд хурлзад, күүндәд, белдвр кеҗәх бәәдлтә. Хот-хол, мөрнә хот старшина, интендант улс зөөл-

дснь медгдв.

Асхн үдлә при-каз өгчәнә,— асхн поездд сууһад һарчанавидн. Манд йоста дәәнә зер-зев өгв. Пулеметмуд, сумн, бу, ПТР, гранат. Одал дәәнә көл ©өрдҗ йовхнь медгдв.

Улан вагота эшелонд сууҗ авад һарцхаввидн. Мана пульвзвод мөрдән тергтәһинь платформ деер дчсн, әмтнь өөрнь бәәсн вагонд йовна. Зөвәр киитн, энд-тендәс түлә цуглулҗ авад, вагон дотрк хала беш түләд, невчк дуладад йовад йовнавидн.

Нег станцд ирчкәд, мана поезд кесгтән зогсв. Юнкүнь манд медгдҗ бәәхмн уга. Кесг зогсҗ оркад, көндрәд һарувидн. Иовад йовнавидн, кесг удан йовад орквидн.

Ростов тал ирҗ йовхла, кезәнә күрч одх цаг болв. Дәкәд зәнг һарчана, мана дәәчнриг күртл, Ростовиг манахс сулдхад авчкиҗ. Тегәд маниг талдан һазрур авч йовдгҗ. Альдаран? Терүгинь күн медхш.

Йова йовж нег станцд ирҗ зогсвидн. Ик цаста һазр. Цасн гермүдин терз күртл эзлҗ.

194

—Эннь кенә кен гидг һазр.болж.ахМ'б?

—Пензд ирҗ-видн,— гиҗ Йван келҗәнә.

Тернь үнн болҗ һарв. Поездәс бууһад, тергән татад, пулеметан ачҗ авад, һарад йовцхаввидн. Цасн мөрнә геоцә, әрә йовлдҗ йовна.

Эн алдна селәдәр зөвәр удан бәәһәд ор-квидн. Тиигҗ

бәәһәд, дәкәд поездд сууҗ авад, һарад йоввидн. Перово гидг станц болв. Тернь—Моокван өөр бо-

лҗ һарв. Станцас бууж авад, Карачарово поле гидг һа-

зрт ирүвидн. Альд ирҗ буувчн, цол уга, дәкәд занять болҗана.

Энд киитн йир догшн. Сөөнә болон занятьд кесгнь хамран, халхан көлдәчкиж. Көлдәхд амр. Түрүләд дала киитн болҗ медгдхш. Тиигҗ йовад чис гисн болна, цәәҗ одна.

Мини нег чикм бас чис гиһәд бәәв. Цасар зүлгәзүлгә бәәҗ, әрә гиҗ эдтәҗ авв.

Сөөһин Москва соньн болҗ медгдв. Хортна самолетмуд Москваһур икнкиь сөөһәр нисдгҗ, өдрәр мана самолетмуд көөһәд өөрдхдгоҗ. Асхнд самолет һарад ирхлә, команд өглднә, деегшән хадг зенитк товс халдна. Товс г-исн юмн дала. Москван тещгриг зона сеткд, квадрат болһнд әңгләд, квадрат 'болһнд төвләд зогсачксн товс болһн бәәнә.

Радиоһар команд өггднә. Тиим зонд, квадратд хортна самолет ирҗ йовна. Тиигән төвлсн товс халдна. Зәрмдән, хотна нохас кевтә яргад одцхана. Харңһу теңгрт

улан һал цацгдад бәәнә.

Хортн кедү арһлхар седвчн, Москван хареачнр тәвл уга бәәдгәр келцхәнә. Хортна самолетмуд хая-хая нег алдрад һархас биш, арһнь уга, теңгрт күчтә харул тәвгдҗ. Квадрат болһнд төвләд зогсдчксн тов бәәх. Москва деер сөөднь теңгрт дирижабль тәвәд зюгсадгҗ. Түүнлә харһсн самолет әмд һардг арһ угаҗ.

һазртнь болхла, Москваг төгәлүләд хойр-һурв бүсләд хортн хамхрад күүчгдәд үлдм укреплень кегдҗ. Өрүсөрү болсн ик төмрмүд, чолуд, танкс биш эрлг чигн давшҗ һарч чадш уга. Түүтинь бас үзвидн.

Манас 'ИК хол биш фитингов завод гиҗ бәәв. Ю кедгинь кемҗәнә, томрлә оралдад суудг улс болх бәәдлтә. Завод өдр сө уга көдлнә. Маниг хойр-һурв дәкҗ дөң бо-

лтха гиҗ илгәв. Станцас машиһәр төмр зөөлдвидн.

Завод үзчкәд, зөвәр зүркн өвдәд бәәв. Залу улс үзгдсп уга, күүкд ул<с, тер дотр нәрхн белтә, җаһамл болсн

бички-бичкн күүкд. Иисдгч-арвдгч классас давад уга юмс, көөркс. Тер бийнь, тер бийнь бүкл пуд татм ик бал-

195

ванксиг өргәд авцхана. Көөркс, көөркс, чирдәлдәд әрә

гиж. күргцхәнә. Арһ тасрхла, күүнәс бөк юмн һазр деер угаҗ!

Көөркс, минь эн күүкдиг зовлңгас гетлгхяш төлә — әмән өгвчн һундл уга бмлә.

Зәңг му биш. Москван зәрм һазрас немшнриг көөһәд, цокад һарһж. гиҗәнә. Немшнр — түрүн болҗ манас йоста кевәр цокулж, һарч зулж.аснь эн болҗ һарчана.

Хату-мөтү цаг болв. Хот-хол .хатяр. Мана интендантнр хот-хол хәәһәд йовж одна, кухньд хоосн усн буслад бәәнә.

Хот муудад, һол харлад бәәв. Нег дәкҗ Иван кел-

җәнә:

—Иовад әмтнәс хот сурҗ ндин.

—Манд өгдг, әмтнд юн хот бәәх болһнач?

—Эндр шаҗна сән өдр,— болжана.

һарад өгвидн. Хәләһә, йова йовтл нег герәс баахн күүкд күп һарч йовна. Харһад, мендләд, гсрт орхиг эрҗәнә. Орҗ ирәд хоюрн сууввидн. Эн-тер боллдад, гергн көдлмштән йовхар седжәнә.

Бидн хойр диван деер суунавидн. Дулан. Нөр күрәд, нүдн аньгдад бәәнә. Күүкд күн көдлмштән йовҗ одв, нег эмгн ирәд, манмг хәләһәд, гейүрәд сууна.

Бидн серлдәд, нег-негән түлклдҗ бәәнәвидн: чи сур, уга чи сур. Дәрк-дәрк күүнәс өдмг, хот сурна гидг! Бахлур бәргдәд, хоолас үг һарч өгхш!

Эмгн мадниг медв. Келҗәнә:

— Кэвүд, таниг ода гиич кеһад тәвх зөвтә биләв.

Зуг манд эврә бийдм бидн ара харһулдг юмн уга. Ямаран ичкевт, дәрк! Иванан босхж, авад, үкс һарад

йовжднав. һаза һарч, невчкн цевр аһар киилҗ, седклән

цеврлж авх керг.

тедү мет йовдл бас харһдг.

10

Нег асхп маниг босхҗ авад һарв. Сөөнь дуусн йоввидн. Москван нег захаснь авн талын зах күртл, бүкл

дөч һар дууна һатлад, дән бол?ках һазрт ирлдвидн.

Мана корпус дәәяд орулгдв. һурвн-дөрвн хонгин дунд, мана бригадмуд дәәснә шивә хамхчад, окопаснь көөж. һарһад, зөвәр диилвр бәрәд оркцхав.

Удл уга мана деегүр дала церг орулад йовулчкв, бидн ард үлдвидн.

Цугинь меддг Иван Щербаков келҗәнә:

196