БООВА

НЕРН

Эцкм Басңга Бадм гидг күн бәәҗ. Байн күүпд ялч йовҗ. 1929 җилд мана әәмгт колхоз тогтхд әмин түрүн болҗ орад, әмтнд үлгүр үзгдҗ. Хөөннь колхозин ахлач йовад, дәкәд цергт одад, дәәнд хорҗ.

Уха орх цагас нааран ааҗан күндлләв. Ааҗаг эврә ээҗ бмшннь гиҗгтә күүкн болчкад оч медләв.

Ааҗа аавин эгч бәәҗ. Болв һарһсн экд орхнь нанд эңкр. Намаг асрад, еокәд, сурһульд өгәд, кү кесн күн.

Ээҗм 'кен бәәсиг намаг институт чиләхдм ааҗа келҗ өглә.

...1929 җилии намр. Коммунистическ партин шиидв-

рәр, угатя крестьянин улсин сана>һар, орн-нутгт колхоз, совхоз аклҗ тогтв. Мана әәмгә уга-ядутнрт дөң-нөкд

болхар Ленинградас һурвн көдлмшчнр ирж. Теднлә негдәд мана аав колхоз эклж. тогтаҗ.

Баячудыг, әмт шимдг хортн гиҗ, ута кеһәд, теднә малын то авлдан болж. Мана хотна байн Көкән Увш малан та1слад-таюлад тууҗ бултулҗ.

Боолстас йосна улс ирәд, Увшин мал тоолхла, бичкн баг хөөтә, арв һар бодта, дундын малта күн болҗ һарна. Боолстын ахлачнр иткл уга яһсн-кегсинь әмтиәс сурна.

Увш байн.көлән зәмлсн сууна. Тав-гта махан тәвчксн,

бортхта әркән кечксн бәәцхәнә. Хотна угатьнр, залус хурлдад, хүүхлзәд бәәцхәнә, болв юм -келҗәхмя уга.

Махан идәд, әркән ууһад, ирсн гиичнр һарад йовхар седнә. Күүкд улсиг эдн төртән авчадгоҗ. Бүрүл болад ирнә, ирсн һурвн күн өмн хотнур күргүләд һарна.

Заңһта худгин ө&гүр давад һарч йовхла, хойр суулһ-

та ус үүрсн күүкд күн эдниг тосж ирнә.

— Кентн ахлачв?—болж. күүкд күн сурна.

431

—Бив,— гиж, Дооҗа залу келж.

—Танла хүүвлх керг бәәнә.

Дооҗа өөрк улсасн салад, мөрнәннь дел деер өкәж„ күүкд «үүнә келсн үг соңсна.

—Хәрнь, тиим болх гиж. сана биләв. Нернч ксмб,

кукн?

—Бсова, Бадмин гергмб. Мана күн нааран яһад эс

ирсмб?

— Басңга Бадминий? Бадм дорд хот орж одла. Ханҗанав, дү күүкн.

Мөртә улс цааран йовҗ одцхаж,, Боова усан авад хәрәд күрч ирнә.

Маңһдуртиь өр әрә шарлҗ йовсн цатла Увшин хотнур мәәлсн, мөөрсн хөд, үкрмү.д тууһад Боолстын ,улсорҗ ирцхәж.

Термин иргәр түүг үзж. оркад, Увш байна нүднь цу-

сар дүүрч, хойр һарнь заядар атхгдҗ, арань зуугдҗ

көөс асхҗ. Хатхулсн кевтә өсрҗ 'босад, гертасн һарч

гүүж.

Буурлын сайгар ирҗ йовсн Дооҗа Увш байниг үзәд. сурна:

—Эн кенә мал болһнат?

—Медҗәхшив, кеер йовсн мал кен медхв.

—Эзн эс һархла, эн кевтнь тууһад шанһд орулҗ

өгнәвдн. Залус, цааран туутн!

—Уга, нәр кеҗәнәв,— болҗ Увш зуһудҗ инав.— Ма-

на ик көвүнә мал. Бидн өнчән хувачклавдн.

—Танла бидн >наач йовхш, үннднь келх кергтә. Увш би-йнь оч Дооҗан мөрнә җола авч келв:

—Өлсэд-ундасҗ йовхт, герт ортн, ундан хаңһатн.

—Манд цол уга,— гиҗ келәд, Дооҗа мөрнәсн буу-

җахш.

Увш хусрнгар инәж, мөрнә дел илҗ, Дооҗан чирә

хәләҗ, арһул, алдад келсн болна:

—Дооҗа, көлглҗ йовсн санг буурл танд өлзәтә болтха.

—Юн’

—Танд унулжанав.

—Тана мерп нанд керг уга, дарук хотнд күргүлчкәд, хәрү йовулчкнав.

Косммупнст Дооҗа кулакин үлмад орҗахш. Малыг

тоолад цугтнь бичҗ авад, Боолстын улс йовҗ одцхав. Тер асхн Боова гериннь сүүдрт үүл уйҗ сууҗ, Гент-

кн хәлән, өөрдәд күрч ирсн Увш байниг үзнә.

— Дәәдә, дәрк!—гиҗ келн Боова өөрән бәәсн махлаг авч өмсәд, үкс босна.

432

—Боова, су, учр уга,— гиж. келәд, Увш байн герин' терм тулҗ йовһн сууж.

«Юн болад манад ирж, йовхм ■болхв?» — гих ухан Боовад орна.

—Өцклдүр, Боова, ора уснд одвч-яһвч?—болҗ Увш суржана.

— Асхн одлав,— гиҗ келәд, Боова әәмсж зогсв.

• — Хәрнь, бүрүллә ус авад ирҗ йовна болһлав. Бадм

альд йовх зәңгтә?

—Дорд хот орҗ гих зәңгтә.

—Чамас нег бичкн дөн, күргхиг суржанав.

—Бнй? Би ю кеж. чадхмб, дәәдә?

—һанцхн чи чадхмч, нань күн эн төр күц-әҗ чадш упа. Эврән эс үзвч? Эндр мана бултулсн мал Боолстын

улс олад авад күрч ирв. Кен түүг келсн болхв?—гмҗ келәд, Увш Боован мнр» хәләв.

Бер улаһад, үг келж чадад зогсв.

—Чамас сурсм эн,— болҗ Увш утдхв,— асхн серүн орхла, мер өгнәв. Боолст орад, Бадмла харһад ир. Өгхинь өгәд, малын тоог баһлж. үзг.

—Киштәһән яахв?—болҗ Боова әәж. зогсна.

—Киштәг аажаднь үлдәчк, чамаг иртл хәләҗәг. Удан бәэхм бишч, харһчкад хәрәд ир.

Кесгәс нааран залуһан үзәд уга берд йовад ирх чигп санан орв. Зөвәр ухалҗ бәәһәд, Боова келнә:

—Зөв, йовад ирсв. Тана келсиг күргәд келсв, зуг

күцх-угаһинь медж. бәәхшив.

— Болв!— гиж. келәд, Увш байн хойр альхаи ташад босв.

—Юн болв?

—төр күцх гиж. келҗәнәв.

Асхн серүн орхла, Увшин ууһн көвүн тохата кер халтр мөр авч ирәд, Бадмин герин ик бүсәс уйҗ,

Боова хемөстә Киштә күүкән теврҗ халхаснь үмсәд, хадм эгчдән өгәд, һарч мордна. Халтр мөрн телүләд, хааһан шүүрч бүүрһнә...

Өрүн өрлә, үкрт йовсн улс үзәд, халтр мөриг бәрҗ ядад, көөһәд хотнур орулад авч ирнә. Мөрнә дөрәд чиргдсн Боова берин толһа долда болҗ цакгдҗ. Хотн дунд орулҗ авад, хавсрад, мөриг бәрәд авна. Берин чирә хавдад шавр болсн, таньгддган уурч.

— А, дәрк олн бурхд минь,— гнж келәд, орклҗ ууляд, ааҗа бич,кн ачан теврсн гүүһәд һарч ирнә. Күүкд күн биш, залу улс сүрдәд хәләҗ чадад бәәцхәнә.

Болсн аюлын зәңг Боолстд күрч. Бадм довтлад хәрҗ

ирәд иньг Бооваһан оршаһад, өнчрсн Киштә күүкиг <эв-

433

дг деерән суулһад, уульн-дуулад, хойр халхаснь семрҗ

үмсәд келнә:

— Ааҗа, арһ чамд. Эн жүүкн — чини 'күүкн болг. Өңгрсн сәәхн иньтинм нерн эн өдрәс авн күүжндм шиңгрг. Эндрәс азн күүкнәмм нерн Боова болтха.

...Тер өдрәс нааран мини иерн Киштә биш, Боэва болҗ.

ДУРН

Би, бичәч биш, цугтнь бичәд суухшив. Хзя-хая тодрха, уханд үлдсн хамгинь бйчлһтә. Кен-ч күн баһ бәәсн болх, баһ улс дурна зальла харһдг зөвтә. һазр деер кезә нег цагт эс дурлсн күн бәәх<ий? Т<ним -күн уга болх зөвтә. Зуг дурна туокар күн болһнд келәд сууж. болшго. Седкл-ухаһан өгсн күүнлә җирһл эс негдсн болхла, тер дсгәд һашута, келҗ болш уга. Болв бийдән, эврән бийдәң яһад эс келҗ болх билә? Келнәв, бичн-эв!

...Әрә гиҗ арвн йис күрсн цаг билә. Институтын хойрдгч курст сурчалав. Шинкн төрсн өрүн мет серглң, шин һарсн ботхн м.ет нүл уга, өрүлг мет г-иигн, альмн улан халхта, атлс хар үстә, ©кәр нәрхн хар күүкн биләв. Инә-

һәд орксн цагтм шахлдад суусн бичкн цаһан шүддүд ярлзҗ көвүдин сүмс авдмн. Тогтун хәләцтә, түкчҗ цокдг зүрктә, теглг сәәхн нурһта күүк үэсн болхла, тертн би бәәсн болхув.

Наадад-инәһәд йовдг кесг үүрмүд билә. Тедн дотр көвүд чигн бәәсмн. Хамдан кинод одх, биилх, хая-хая кеегшән новҗ амрдг биләвидн. Дун, би, домбр — нань

талын ухан манд тиигхд ордго билә. Зәрмдән көвүд-күү- кд хурад нәр кедг билә. Нәәрин сүүләр гертән күрглдҗ йовад, үмюлдәд чигн оркдг. Хөөн-хөөннь күүкд хоорндан шимлддмн, кесгтән келн болдмл.

Хойрдгч курст сурхар ирсп на-мр талын йовдл болв. Түүпә өмннь чигн, хөөннь чигн таньл-үзлтә йовлав, зуг тнигҗ зүркн цакдго билә.

Амрдг өдрин өмн асхн мана институтын клубд кезәчн нәр -болдмн. Дууллдан, нәр-наадн, эс гиҗ кино болдмн. Туүнә хөөннь — бииллдән. Нәр-нааднд әмтн баһ болдг билә, кино, бииллдән болхла, хучад хайчкдмн.

Тер аюхн, өмнк кевтән асхн дуусн биилв. Көвүд сольҗ ирлдәд бәәнә. Унташла чигн нег бииләд авбв. Хойр бииһин хоорнд үсән самлҗаһад, саман алдад унһаһад оркув. Хойр-'һурвн көвүн өкәлдәд авч өкәр седв. Тедниг өкәтл өндр цаһан көвүн самим һазрас ©ргҗ авад өгв.

434

Ханҗанав — гивүв. Көвүн толһаһан гекчкәд зогсв. Удл уга вальс татхла, намат сурж. ирв.

Инәһәд, эврәхстән толһаһан гекчкәд, одак -көвүтә биилүв. Көвүн сәәнәр биилҗ чаддго бәәҗ. Би болхла, эргүләд-дуһрулад хайчкдг цаг. Эврән делсәдл йовиав, одак көлйм ишкәд, ээдрүләд бийән гемшаһәд йовна. Зуг нег халхарнь нанд баю таасгдҗ йовна: күчтәһәр эргүл-

нә, эрвлзүләд, дуһрулад оркна. Унташ болхла, шил өргҗ йовх кевтә мел саглад, бийд әрә күрч биилдг билә. Эн болхла, атхсн һазраен чаңһур бәрҗ, зәрмдән дала эв угаһар, сегсрәд, бийдәң шахад, шүрүтәһәр дуһрулҗ эргүлнә. Эннь нанд соньн болҗ медгдв.

Биилҗ дуусад, ормДм авч ирҗ суулһад, эврән тедүхн һарад зогсв. Акад юмн, одак тал хәләх дурп күрәд, сансар болл уга, хойр нүдн эврән эргәд йовж одад бәәнә. Көвүн бас нан тал колс-колс хәләһәд, хәрү нүдән дальтрулна. Сәәхн нур‘һта-турута, махта-шелтә, төгрг цаһан чирәтә көвүн болҗ һарв.

Өөрм суусн үр Л-ида күүкн келҗәнә:

—Боова, тер көвүц чам тал мел «идчкнәв-уучкнав»

гисәр хәләһәд бәәпә.

—Альк?

—Тер, чамла биилсн.

—А. Мана институтд иим көвүн уга. Альк институтын болхв?

—Би биилсн биш, альдас медхүв.

—Гем уга бәәдлтәй?

—Гөм уга гисн —үг биш, күчр сәәхн кевүл.

Дәкҗ көвүн нан тал ирон уга. Бииллдән чилв. Әмтн дарцлдад һарч йовна, одак көвүг нүднәсн алдл уга хәләҗәнәв. Әмтн деегүр тер чигн хая-хая харад йовна.

Шатас дортшан буулдҗ йовхла, одак өөрм гишң күрч ирв. Минь эн цагла барун көлм мульжгдв. Үнәр келҗәнәв, түүг бийдән өөрдхәр көсн угав. йосар мульҗ-

гдв. Хальтрад, көләп мульҗҗ хәәкрлһнләм, одак көвүн үкс тосҗ авад, һазрт күргси уга.

— Өвднү?— болв.

Одак тал хәләһәд, инәһәд келҗәиәв:

—Танас биш көлән хуһлн гивүв. Далаһар өвдхш. Булһрҗ одв-яһв.

—Күүхн күүнд көлән булһлна гнсн күчр эвго. Биилл уга яһҗ бәәхмб?

Көвүн һарим сүүвдәд, дөң болад һарв. Нег-негә/ һәәхәд зөвәр йовад орквдн. Кслх үг олдҗахш. Болв көвүн эклжәнә:

— Нернтн кемб?

435

—Боова.

—Таиа?

—Ухарльг. Багш-инд?—гиҗ көвүн толһаһарн мана

институт тал заав.

—Багшинд. Та?

—Селәнә эдл-ахунд. Хальмг күн малын сурһуль

дасх кергтә. Үнмий?

Кемжәнә.

Иигәд күүндә йовтл герт өөрдәд ирүвидн. Герән үзүлшго санатаһар нег цөн гер үлдсн цагла, зогсад келҗәнәв:

—Сән зүүд бәрҗхонтн.

—Танд чигн сән зүүд зүүдлхиг би дурдҗанав.

һаран чанһур атхад салувидн. Тер өдрәс авн эклв.

Сөөднь көвүн зүүдндм ордг болв: мел өмнм инәһәд зогсад бәәнә, үг келхш. Өдр сө уга уханас һарч өгчәхш.

Акад юмб. Кесг көвүдлә үүрлж йовлав, тиигдго билә. Хо-

йр-нег хонад мартгдҗ оддг. Эн—уга, эким эргүләд, бәасн бийим авлад, арһ таслад хайчкв. Хот читн хоолд ■орхш, нөр чигн сөөд ирхш. Ч'ИрӨ'М цәәһәд, толһам эргәд, әмтн медәд ирв.

Әмтн нанд ямаран кергтә кшб? Көвүт -олҗ авх керг, үзәд, хәләһәд ядхдан һарх’ Уульнцар йовхларн кезәчн, юм геесн күн кевтә өмн-ардан, ца-нааһан хәләһәд йовнав: «Одак үзгдәд оддмн болвзго» — .гиһәд. Асхн -болсн нәәрт бәәсән һарһад, кеерч авад однав, Зүркн амар һа-

рч одн алдад йовна. Ирнәв—одак уга. Хәрү сүлдр-сүм- сн хәрҗ ирнәв. Ода яһдмб? Нег бийд институтднь хәәҗ одхар седүв. «Күрг хәәҗ йовна»,— гиҗ келцхәх, ямаран ичкевт? Яһҗ йовхар седсн бийнь, әмтнә келнәс ичәд, бийән бәрүв.

Нег дәкҗ кинод одад, нам санан чигн уга һарч йовхлам, күн нернм дуудв. Хәләхлә — Ухарльг. Трлһ.ам эргәд, киисж. одн гивүв. Көвүн ирәд һарасм авб. Зүркн невчк тогтнҗ арһул цокв.

—үзгдл’ уга альд бәәһәд бәәнәт?—гиж келәд, бий-

дән нам алн. болув. Негл күүнә дун, әрә һарч, сөөлңкәһәр келгдв.

—Бүкл сардан дамшлһнд, колхозд, намра көдлмшт

одад ирвдн.

Эн-терән күүндәд «есгтән йовувидн. Би хәрнәвчн пижәхшив. Көвүн чигн ду һарчахш. Кесгтән тиигәд йовҗ

оркад, зогсад һаран өгәд келҗонәв:

—Сәәхн зүүд бәрҗ хонтн.

—Иим эртий?—гиҗ өврҗ келв.

—Ора болҗ новна, дәкәд номан хәләх керг.

430

һарим авад бәрҗәһэд келҗәнэ:

—Дәкәд кезә харһий? Ду һарчахшив.

—Маңһдур?

—Манһдур цол уга.

— Нөкәдүр, альд?— гиһәд, айстан ам алдад оркув.

—Эн ормд, тана герин өөр.

—Зөвтә.

—Долан часла ирнәө.

—Иртн.

һаран чаңһур атхлдад, сал-увидн. Зүркн невчк номһрсн, төвхнүн цокв. Болв «маңһдур> гиҗ эс келсндән бийән гемшәвүв. Бүкл хойр хонгтан күләх керг болҗана. Дегәд түргәр зөвшәл өгәд бәәхлә, эвго болвзго гиһәд, айстан нөкәдүр иртхә гисн болҗанав. Хойр сө, хойр ■едр яһҗ күләхм болхув?

Толһад ном чигн орхш, өөр эрглдсн көв-үд чигн үзгдхш. Муудан орад, мокан җаҗлад, әрә гиҗ харһх-болзг күләвүв.

Эртәснь хувцан өмсәд, кеерәд авчкув. Диг долан

часла терзәр хәләвүв. Ухарльг ирчксн, бор костюм өмсҗ кеерсн, тәмк татад йовдцнҗана. Гүүһәд одх дурн күрчәнә. Зуг бийән бас үзүлхәр, невчк оратс гиҗ санад, бийән ясад суунав. Кесг суусн болв, әмд бийнь һурвхн

минут болҗ. Арһул йовад күрх санаһар гертәсн һарув, доргшан ордг шатд күрәд одак ухаһан мартад хуурчв, генткн хәлән рихнь алхлҗ ишкәд, шатар доргшан гүүҗ

йовсн бәәжв.

Зогсад бийән засув. һарад аашхим үзәд, Ухарльг хойр һаран сарсалһад, өмнәсм аашна.

—Күлән гиҗ көшәд бәәвүв,— болад, хойр һарасм эн

.атхад бәәв. Часан хәләһәд, өмнәснь келүв:

—Тавхн минутд удҗв.

—Биич кү-сдундур част күләҗәнәв.

—Бидн доланла харһхмн гиҗ эс күүндлүвдн?

—Доланла! Тавн күртл әрә гиж торув! Гертчнь одхар седҗәһәд, эврән һарад ирвзго гиһәд меңгсәд суу-

см эн.

Эн үгән келн йовҗ, көвүн зүн һарим сүүвдҗ авад,

чаиһур бийдән шахв. Би бас бийән бәрҗ чадл уга эс

медсәр шахлдад йовнав. Көвүн бәәсн бийнь һал-түүмр болҗ шач йовх болҗ медгдв: хувцн һатцас ивтрҗ үүнә цогцин халун мини һар цомав.

Тер асхнан кесг үг күүндүвидн. Ухарльг нанла әдл «нчп биш. Эк-»цктә. Зуг эцкнь цергәс ик шавта ирәд,

437

инвалид бәәдгж, көгшн ээжнь һанцарн колхозд көдл-

дгҗ.

«Басл, көерк, кесг һашута җирһл үзжлч»,— гиҗ ухалад, көвүнд санам зовув. Минь эи цагла .ма хойр нигтәр урһсн модн заагур орад ирүвиди, Ухарльг гентки

өмнм һарч зогсад, теврч аяад, бийим үм'св. Өрч деернь кюисҗ шахлдув. Ики хөөннь ирж ичхин санан орв.

Бийәсн түлкәд:

—Ич1кевт!— болув.

—Кенәс ичхмб? Чамаг угаһар бәәж чадш угав,—

болҗ көвүн дәкн бийим теврв.

— Цаач әмтн йовна,— болҗ бийән зааглув.

Тер асхнас авн нег әмн болувидн. Бү<кл жилдән иньгамрг бәәвүвидн. Нег өдр узлцлгю бәәчкхлә, бүкл җил

болсн болҗ медгддмн. Уулыщар йовхларн -бичкм күүкд

мет һар-һарасн бәрлдчжәд йовдувндн. Өрүн сурһульд одхин амн Ухарльг мана һаза ирәд зогсчкдмн. Сурһуль төпсхлә— 'ба<с ирчкдмн. Хамдан сурһульдан одад, хамдан хәрҗ «ирдүвидн.

Хамдан сурһуль дасх сана бас һарһувидн. Нег асхн

Ухарльгиг эврәннь институтд дахулад авч ирүв. Мана кафедрт күн уга бәәж.. Зергләд сууҗ авад, дегтрән умшхар седүв. Ик удан болсн уга, Ухарльг һарим авад илв. Бийнь умшл уга, нан тал хәләһәд суух бәәдл һарһана. Хәлән гихнь — амнәом марзаһад инажәнә. Би бас инә-

һәд һар деериь барун һарап тәвүв. Энчн һарим үмсәд, ээ-мдм уласн чирәһән шахад суув. Ямаран гидг ном даслдан бәәдм? Дегтрән бүркҗ оросад, һарлдувидн. .

Апрель сард Ухарльг зурһан сара дамшлһнд одв. Ик хооран бәәдг колхозд тусж. Иньгән йовулчкад, зөвәр санад бәәвүв. Тер дотр түрүн өдрмүдт күчр болв. Арһ угад, зарһ уга. Номдан сүзгән тәвүв: цаг баһ болхла, санлһн мартгдх гиҗ ухалув. Ухарльг өдр болһн гишң бичг бмчдмн, би чигн хәрүһинь халх цааснд бичҗ тәв-

дүв.

Болв гертән кевтхшив. Нор-нааднд ода бәәпәв. Номһн темән ноолхд сән гишң өмнк .кевтан Уиташтаһан

биилә бәәнәвидн. Хамдан нег школ чиләһәд, нег ин-сти-

тутд ирсн, эн ах-дү әдл болдг билә. Наадк улс үмсхальвлх сана һарһдг, Унташт тиим юмн уга. Ухарльгла таньлдад, кезачн түүнлә хамдан йювсн бийнь Унташ өөлх чигн юмн уга, уурлх чигн юмн уга. Ухарльг йовҗ одхла, бидн хәрү хамдан йовдг болувидн.

Эн хоорнд бас нег йовдл һарв. Тавдгч курса көвүдкүүкд дора сурчасн манмг үздго била. Теднвгг бидн да-

лаһар таньдг чигн уга. Тедн дотрас нег ендр хар улап

438

көвүн тасрад бәәдмн. Күчр гидг сәәхнәр биилдг, шуд-

рмг, келтә-амта билә. Өөдән курса күүкд одакип өөгүр эргәд-дуһрад бәәцхәдмн. Нернь Босха билә. Түүнлә бии-

.лснь күүкдт икл хәәрн болдг. Манла әдлнь түүнд күрнә гидг «келән хамртан күргсн» одл билә.

Нег дәкж, биилдәнд, нан тал ирәд, Босха келҗәнә:

— Нәәрт саначрхад суудмн биш. Биилх кергтә,—г тиигҗ келәд, альхан делга, би босув, -биилүвидн.

Яһсң гиигәр биилдг юмб! Көлнь ,һазрт күрснь, эс күр- •снь медгдхш, ногл ниюсн әдл йовна. Би, байрта, бәәсән һарһҗ йовнав. Әмтп өврәд шимлдсн болҗ 'медгдв. «Йоста күүһәи олад авчкҗ?» - - гисн үг нанд соңсгдв. «Юн гисн үг болхв»? — гих ухан орв. Цаадк-наадкинь тролл уга эргәд-дуһрад бәәвүвидн.

Нәр чилв. «Герж күргцзго»,— гих саната үрвәд һарч йовнав. Альд тии-м бәәхв! Босхаг күүкд төгәләд авчксн, шуугад һарч йовцхаиа. Нан тал нам нег чигн хәләсн уга. Бидн юмб? Манла әдлннь мартад хуурсн болхгов!

Хавр болв. Цасн коолад, усн шуугҗ гүүв. Сад көкрәд, ноһан һарв. Парк мана герәс ик хол би-ш билә, зәрмдән тенд оч иомаи дасдг биләв. Нег тиигәд суухлам, күн өөрдәд ирҗ йовх болҗ медгдв. Хәләхлә—Босха.

— А, Боова! —гиж келәд, өөрм ирҗ суув.

Башрдад толһаһаи ©кәлһүв. Түүг медәд, һарасм авад

оркад, йовж. одв.

Би ардаснь хәләһәд үлдүв. Акад юмн, ухан алңтрв. Иим сәәхн, үзлтә-таньлта көвүн эс болх нанар ю кехмб?

Маңһдуртнь бүкл асхн хамдан биилүвидн. Өөрм сууһад, талын күүкдлә бкилл уга, һанцхи наила биилв. Унташт нег чкгн би күртсн уга, болв эн иам үг чигн келсн

уга.

Тер асхнан гертм күргв. Э, эн Унташ чигн биш, Ухарльг чиги биш. УСН деер өрм бәәлһм хурц келтә, шудрмг, серглн-дерглң. Бийим бәр.җ авад, бийдән шахад, үмсхәр седв. Чирәһән һарарн халхлад, үмсүлсн угав. Дәкж. дәврсн уга, биним тәвәд, һарасм авад, бас һарч йовв. Удл уга гериннь ө©р ирәд салувидн.

Тер асхн эн бийиннь тускар чигн келҗ өгв. Эгч-дү хойр бәәҗ. Экинь баһднь эцкнь хайчкад, талын герг да-

хад йовҗ оч. Тиигәд өнчрсн көвүи болж һарв. Нам санам зовб.

439

Орндан орчкад, кесгтән унтсн угав: одак көвүнә чир ?• уханас һарч өгхш, еңсг сәәхн цогцнь чигн нүднд үзгдж.

түүрчүлв.

Ухарльгас тер асхн бичг ирсн бәөж, умшси угав: цол ■болсн уга. Хойр хонад дәкәд бичг ирв. Әрә-керә гиж хо*э бичгт нөг хәрү өгүв. Хәрү болхларн — нег халх цааснд багтЕ. Ухарльгд ю бичхв? «Эн күн ормич эзлжәнг»,—

гихв?

Дарунь Босха намаг «театрт одхмн» гив, одув. Кинод хамда'й йовдг болувмдн.

Нёг Дәкж. көвүд-күүкд цуглрлдад, сән өдр кеер һархм бэйҗ күүндлдҗәйә. Би бас зөв өгүв. Хот-хол авадг автобуст сууһаД һарувидн. Арн һар улс. Нег час йовад буувувидн. Тавдгч курсип көвүд толһалсн йовна, теднә

ахлачнь— Босха. Селәнәс ик хол биш е-шуһу модн. Цааранднь зөвәр йовад оркхла, модн заагт өлңтә һазр харһв, өөгүрнь нәрхн һол гүүҗәнә.

•Үүнд зогсад, хувц-хунран тәәләд, көвүд за-һс бәрлдв-. күүкд хог кецхәв. Удан болсн уга, көвүд хойр ик заһс бәрҗ ав<г йрцхәв. Түүгәрнь шөл кевүвидн. Асхн бүрүл

болад ирв. Ик һулмт төгәлҗ сууһад, заһснаннь шөл һарһҗанавидн. Суулһан дундан тәвчкәд, ухрарн шүүрлдҗ бәәнәвидн. Босх-а кслҗәнә:

— Түрд гитн! Заһсчнрин йоснь инм юмн! Шөлнә емн нежәд цөтц һульдрулчкх кергтә.

Үгән келн, шилтә орк һарһв. Наадк көвүдиь бас һар- Һцхав.-Цугтаднь кечкәд, Босха йөрәл тәвҗәнә:

— Кезә чигн иигҗ амрч-жирһҗ, сансн санантн күцҗ йовх болтн’ Түрүн цөгциг тавл уга уух зөвтә.

Цугтан цегцән харһулад ууцхав. Дөглдәд күүкд чигн ууцхав. Урлдан күргчкәд, цогциг хәрү тәвхәр седҗәнәв. Босха һарасм авад:

— Тәвдмн биш, мү йор болх,— ГИҖӘНӘ.

Цугтан шуугад, уучк боллдв. Нег мөсләд, эднгс юуһарн татув гиж санад, зальгад оркув. Халун төмрәр бурһудсмн мет хоолм шатад одв. Болв нег кииһәр төгскәвүв.

Шолән сорлдувидн. Толһа диинрәд, бий-м гиигрәд, әвртә сән юмн болҗ медгдв. Көвүд-күүкд шууглдв. Дарунь негнь гармо га!й Бииллдувидн. Дәкәд юн болсинь медхшив. Серн гихнь сө, ө-шуһу модн. Өөрм шахлдад Босха кевтнә. ҮКС босн, халхарнь ташҗ оркад, һарад гүүвүв. Альдаран-ялдаран оч йовхан медҗәхшив, зуг альдаран чигн болг. Әәмшг уга: үкюн әдл, омдрсн чигн адл.

Босха арда-см бссж гүүв.

410

— Сө альдаран однач?

Дарунь күцәд ирв. Хойр һарасм авхар <седв, омнәснь түлкж, оркад, орклж уулюв...

Намрин серүн орв, кевүдчкүүкд сурһульдан ирцхәв. Ухарльг чигн ирв. Әмгок кевтән наадсп-инәсн йовна.

Зуг чирәһинь хәләҗ чадҗахшив. Юуһан келхүв? Хуучн кевәр зүркн догдлҗ цокв. Зуг дотр бийәс бас талдан күн хәәкрнә: ичкевт, яһад чамат һазр дааһад бәәнә’ 51һдг-хегдг болвчн юн болсинь келҗ өгәд, негн деернь һарһҗ авхар нег санад оркнав. Дотрк күн дәкәдчн келнә: арһулд, аюл болад одваго.

Тиигҗ кесгтән бнйләрн ноолдув. Болв Ухарльгиг ир-

хлә, дахад һарнав. Өөрнь йовнав, зуг ду һарч өгшив.

—Хәәмнь, Боова, юн болад одв? Эс гихлә би эндү юм һарһад оркув?—болҗ көөрк сурв.

—Ухарльг минь, чи ямаран эпдү һарһх биләч. Кес- г^с нааран бийм эвго болад бәәнә.

Көвүн жакетән тәәләд, мини ээм деер емскв. Үүнлә

харһад, дотр бийм киитрсн болад, толһам эргәд, бөөлҗх дурн күрв. Ухарльг ггмтә йовхим медәд, чнрәнь хумхарж келв:

— Иньг минь, бийчн эвго болҗ йовх бәәдлтәч, хәрий, гертч күргсв.

Гертән хәрү иртл, сергв-яһв, толһам эргдгән уурвТүүнә хөөннь хая-хая толһа эргҗ, беөлҗсн күрв. Нег дәкҗ гертән хот ууҗаһад бас бөөлҗн гивүв. Ааҗа нан тал акад нүдәр хәләв. Асхн кевтҗ оркад, ааҗам ик хо-

.лас эргүлҗәно.

—Яһад бөөлжсн хутхад бәәну?

—1<ен меднә, яһад сурвт?

—Хәәмнь, күнд болвзпоч?

—Күнд гисн?— ухам тарҗ одв.

Ааҗам өрчдәи шахад, .халхасм үмсад, толһаһим иләд

•келв:

— Сәәхн иньгм Х'инь!

Арһ тасрв. Асхрулад уульн бәәж, экрәд, аажаннь өрчд чирәһән шахчкад. болсн аюлыг цугтнь желҗ өгүв.

Чаңһур шахҗ, ааҗам менрч кевтв.

— Арһ юундв, арһ!—гиҗ, аш сүүлднь, ааҗа келсн

•болв.

— Э, ямаран му нерн,—болж экрн бәәж. асхрулув,—

һазр деер бәәһәд ода керг уга.

— Сән юмн уга. Җирһлиннь төлә ноолдх кергтә. Гер-

д<ал болтн.

—Ухарльг яахмб?

—Уудад одна гидгнь тер.

441

—Э, яһдв!—болҗ орклув.

—Босха сән көвун, гер-мал болцхатн,— болҗ ааҗа шиидв.

Әмдән чигн, үксән чигн медл уга кевтүв.

Ааж,а келсн үгдән күрдг күн. Маңһдуртнь хойр хонгар аальд очанав гиһәд йовҗ одв. һурвдгч хонгтан, асхн шидр һурвулн ирв: ааҗа, Босха, бас нег эмгн. Тернь Босхан эк бәәҗ. Гиич-һууч боллдад, худнр болуввдн.

Юн болсинь хөөннь ааҗа келҗ өгв. Колхозд Оәәсн. Босхан эад одсн бәәҗ. Болсп аюлта Йовдл келхлә, Босхан эк бир тәвәд уульҗ. Учринь сурхла, иим болҗ һарч.

Дөрйн үртә. бийинь залунь хайчкад, бичкн герг авад йовҗ оч. Көдлдгнь нагн, җаҗлдгнь гавн, кесг өлсҗ, зу-

тҗ. Эцкнь әмән арһлад һарч одсн, нег чигн шаһаҗ ирсмн уга. Хойр .күүкәи еңгрәһәд, күүкн көвүн хойран кү кеҗ һарһсн гергн бәәҗ. Тиигәд чигһ келсн зовлң соңсад,. эврәннь күүкн мет Боовад зовад, эңкр экин седкләр хәә-

лҗаснь эн бәәҗ.

Хоюрн хорү балһснд ирад, Босхаг аарглҗ.

— Бичә көөркүг хай. Гер-мал бол,— гиж экнь ээрҗ.

—■ Боова сән күүкн. Зөвтә!— болҗ Босха келҗ. Эв-зөв боллдад ирснь эн бәәҗ.

Мавһдуртнь зәнг шуугв. Босха мини өөрәс һардго болв. Кесг күүкд нанд үлү үзж дурго нүдәр хәләлдв. Би бас дасад, батрад ирүв.

Зуг нег асхн Ухарльт ирж харһв.

—Босхад очаиав,— болҗ эрстнь келүв.

—Босхад...— болҗ яахан чигн, көөрк, эс медв.— Юн

гинәч, нәр кеҗәнч?

—Үнәр келҗәнәв,— гиҗ келәд, толһаһинь илүв.

—Намаг хайснчн эив?

—Учр тиим болҗ һарв.

—Боова минь,— гиҗ келзд, бийим үмсәд, асхрулҗ

уульв. Залу күн уульҗасиг эн насндан һанцх үзсм тер. Нүднәснь һарсн нульмсн хувцим ивтрәҗ, махмудым шатаҗ шарклулв.

Хүрм кеһәд, гер-мал болувидн. Түүнә хөөн Ухарльгиг үзсн угав. Институтаи чиләпад көдлмшт йовҗ одсн зәңг һарв.

Хаврлад көвүм төрлә. Улада —гиҗ нер өгләв. һурви

сард б&ЗчКад, эцкнь институт чиләһәд, талын районд көдлмшт йовҗ одв. Уладаг ааҗам хәләһад, үлдв, би сурһулян дасх болҗ һарув.

Бүкл зупын дуусн Босха хойр дәкҗ ирв. Школын директор болҗ, көдлмш далаһар келв. Хөөннь бичг бичдтән нам уурв. Көвүһән теврҗ авад, һарад йовуа, Ирх-

442