ниг сонсхмн. Тер цагт — мана шиидвр эс күцәсн улс би-

чә манд өөлтхо. Чикий?

—Чик! — гиҗ хзәкрцхәв!

—Йигәд...

—Арһулдтн,— болҗ Балдр келв,— тогтавр һарһхм

бишв? Би бел кеһәд авчклав.

— Ямаран «тогтавр», бидн шиидвр шиидәд хуурвш-

вдн.

— Зөвтә, цгиидвр болх,— гиҗ әмтн хәэкрлдв.

Тиигәд түрүи хургаи чиләвүв.

■ Хөеннь әмтн. келцхәв: хургас һарчкад, тедн дотран кесг күүндсн бәәж.

—Иоста хург болв,— гиж негнь келж.

—Дала болсн цаас бичәд үксән кехв, ахрар күүн-

дәд, амн үгән авлцад, күүндсән күцәснәс сән юмн уга,—

гиҗ баю негнь келҗ.

Зуг тиим ухан Лавга Мдтвеевичд хаҗһр -болж тоол-

гдж. Әмт һарһчкад, хоюрн үлдвдн.

— Түрүн хург ямаран болв?— гиҗ, зөвәр халж одсн

би сурув.

— Июполкомнь чигн, совещань 'чигн болснь медгдсн

уга.

— Үнәрий? Әмтн цуһар төрт орлцад күүндхлә, сән болҗана гиҗ санжалав.

—Әмтн босҗ үг келв, тернь үнн. Болв цуг келгдсн үгмүд күцҗ одв гиж санхмн биш.

—Ви тиигҗ санҗахшив. Дәкәд цаг-цагтнь күцлинь

шинҗлҗ хәләх кергтә.

Заседань яһж кедгиг Лавга Матвеевич нанд зааҗ өгв. Зуг би түүнлә зөвтә биш биләв, болв шин-кән ахлач болсн күн ах күүнлә ярдад, керлдәд бәәҗ болш уга.

ҮВЛИН ЗАД

Удл уга ранкомин пленум болв. Намаг комитетнн бюрон членд орулв. Дәкәд нег цөөк хонад түрүн бюрон заседань болв. Өдрин дуусн суувувидн, кесг төрмүд хаһлгдв. Зуг хойр төр ода күртл мартхшиө. Уханас һарч

ӨГХШ. ' Мал үвлзүллһнә тускар хөөнә совхозин ди-ректор

Ухарльгит тиигхд бюро соцсла. Совхоз ик гидгәр зутҗ бәәҗ. Би нам тним юмн болҗана гиж. медҗ бәәсн уга биләв. Сар болһн миңһәд, күсдундур миңһәд хөд һару

һардг бәәж,. Шин ирсн директор ик аюлла харһҗ.

Зутлһн — өвсн уган учр. Нидн һан болад, дала өвс

454

эс хураҗ авч чадцхаҗ. Өмнк жилмүдәс үлдсн өвснь эс күрч. Эн тускиг келҗ бәәһәд, Ухарьлг заав:

— Эн мана зутлһнд һанцхн совхозин ахлачнр гемтә биш, района ахлачнрин ч-иги гем бәәнә.— Совхоэин олн инм йовдл нанд келҗ өгв, тернь үнн болҗ һарв. Райком райисполком хойрин зааврар күчор гишң Краснодарур йовулҗ солом хуралһсн бәэж. Тер цагт эврәннь совхоздан чигн мөлҗәд хадад суум хадлһн бәәҗ. Болв түүг хаюлад, Краснодарак край тал йовулҗ. һазр хол болад, овалсн соломасн әрә гиҗ зун тонн зөөҗ авч. Хаалһ хол бол-сар, солом кесг холван үнтә болҗ тусҗ.

Минь эн цаглань Лавга Матвеевич келҗәнә:

—Чи шин күнч, юм медж бәәхшч. Әмтно келсн үгәр айстан бичә төр кеһәд йов.

—Айстан төр келһл биш, чик юмиг илднь келхмн.

Эс иткхләтн дәкәд чигн нег йовдл келҗ өгнәв. Бөөргин совхоз мана совхоз хойрин хоорнд, кенәннь сәәнәр йилһрәд уга зурһан зун тонн өвсн бәәсн биший. Тер өвсн мана ■совхозин цааснд бичәтә, зуг теднә һазрт хадҗ, овалсн өвсн бәәсмн. Бөөргин совхоз ик царңгудта, тер учрар

үвлд күрм чиңгә өвстә билә. Тегәд тер өвсиг яһад Бөөр-

гт өгвт?

— Бөөргә совхозин өвсн. Эзнднь өгләв!—гиҗ Лавга Матвеевич кслв.

—■ Нам Беөргә чигн болг, хөөнә совхозд хулдад оркҗ болдгов?

— Дегд удан келҗәнәч, шулуһар төгск. Совхозин бәәдлнь манд медгдҗ бәәнә,— болҗ Лавга Матвеевич һаран саҗв.

— Болҗахш, Лавга Матвеевич, тана буру заавр деерәс кесг хөд үкҗ одв. Тер өвюн бәәсн болхла, тавн-арвн дуунад зөөгдх билә. Ода тавн зун дуунаһас өвс зөөҗә-

нәвдн, эн бальчгла ямаран зөөлдән бәәдмб? Сегләтр уурта босад келҗәнә:

— Ус үзлго, һос тәәлсн әдл юм келҗәнәт, үр дирөктор. Мана совхозд ирәд хойр хончкад, мана кедлмш һолх саната! Су,— гиһәд зогсав,

Ухарльг ду тасрв. Генткн ә-чимән уга болад одв. Әмт хәләҗ оркад, сегләтр:

—Кенд сурвр бәәнә?— болв. Әмтн ду һарчахш.

—Кен үг келхәр бәәнә?

Бюрон член, района лрокурор Алеюсандр Васильевич үг авчана. Козлдур зүүсн медәтә залу зкләд келхләнь, хоолнь ЭТЗННВ.

— Доклад кесн күн дегәд давулад оркв,— болҗ эн

4Г5

эклв.— Дала хө үкүлснд совхознн ахлачнр биш, бидн — райком райислолком хойр гөмтә болжанавдя. Тиим болхла, совхозмудар директормуд, малын чигн ахлачнр бәәлһәд .керг уга, района ахлачнр теднә төлә көдлг.

Тиим юмп бәәдмк биш. Көсн гем эзән темцдг, кецин усн һууһан темцдг. Совхозд өмннь дир&ктор йовсн Алек- сей-ода сууна. Түүнә гем ик. Дөрвдгч формд сардап күрх өвсн бәәһо бәәтл, «иләд үзпәв» гивчн хооси тавдгч

фермүр өвс эс зөөлһҗ. Тер учрар һарун икнь тавдгчд

һарч.

Тер тускиг чи, Ухарльг, шин күнч, медл уга бәәнәч Малан үкүләд м-иләчкәд, арһ юундв гиһәд, зәрмснь кесг ааль һарһҗ йовцхана. Совхозин мал үкснд Лавта Матвеевич гемтәж’ Ха, ха! Лавга .Матвеевичин күзүн деер бү<кл район бәәнә, совхоз болһнар теднә директормуд,

һардачнр — даатха.

Алакрандр Васильевич халад, сегләтриг бууляд, Уха-

рльгиг гемшәһәд кесг үг келв.

Түүнә хөөн хойрдгчсегләтр Тимофей Петронич бссҗ

үг келв.

— һанцхн хөөнә совхоз биш, бү.кл район зутҗан.а. Хар Салан, Бөөргә наадк чигн совхозмудт кесг мал һа-

рутж одсн бәәнә. Тиигхлә, эндр. эн төриг күүндхләрн,

цааранднь ю, яһҗ кехин тускар, үлдсн малыңь үаләс яһҗ авч һархинтуокар.күүндж. авх >кергтә.

Кен гемтә, кен зөвтәнь бас одцх. Алексаыдр В.асильевич чикәр келчкв. Совхозин ахлачнр боәсн өвсән, күп кевор олзлҗ чадсн уга. Тер учрар чигн кесг мал һарутв.

Бодв эн төрт, мана, рңйкомин чигп гем бәанә, түүгән бидн медх зөвтәвдн. . Үлгүрнь. келхд, салмин. тускар. Тиим»'йовдл һаңцхн-хөөнә совхозд биш, бас наадк сов-

хозмудт чигн бэән^.- Зуна .би келәд ядчкув: му-сән, ик-

бичкн болвчн эврәннь һазра хадлһ урһаҗ хураҗ авхмн гиһәд,-Миниһәр күн болву?..Уга.

—г .-Рбкомин шиидвр һилә,—болҗ Лавга Матвеевич келв.

— Обкомим шиидвр билә. .Болв обком эндр хадлһан зогсач!хти гиж, келсн уга, ткимий? Тним. Манах-с болх: ла, салм, салм гнлдәд, эндккөдлмшән .зогсаһад, зуна дуусн Краснодарт оч көдлв. Түүнәс юмн болву? Юмн болсн уга. Салм овалвдн, зөөҗ ,авч чадсн угавдн. Цаглань тоолврта сән селвгән эс өгсн, совхозин һардачнрт эс зааҗ чадоң ман.а гем.

Бас чигн Бөөргин өвснә тускар келий. Тиигхд кедү келләв: Бөөргәхн эврәннь ө.всар һарч чадхмн, тер өвс-

456

инь хөөнә совхозд хулдхмн гиж. Намаг күн соңслу? Уга, күн соңосн уга. Зурһам зун тонн өвсн хөөнә совхозин зурад батлата биләлм, хош деернь гишң — өөрнь.

—Өвс бидн өгләвдн, зуг зөөж. авч чадҗацхахш,— болж. Лавга Матвеевич келв.

—Өвс өгләвдн, зуг альд? Тавп зун дуунад. Тавн

болв эврә эндүһән бас медхмн. Йоста кжиг йосарнь ке-

хмн.

Ода мана эрхн төр — үлдсн малап бүрн-бүтн үвләс авч һар.тһн. Учр тиим болсар цуг әмт босхҗ, бәәхтәнь

хувацж, өвснә умш үрол уга олзлх кергтә.

Тимофей Петрович үган ксләд төгскв. Әмтн нан тал хәләлдҗәнә: нутгнн ахлач үг келх зөвтә гиҗ санҗацхана. Бн юуһан келхүв? Совхозмудт одсн утав, теднә бәәдл чигн ода деераи медәд угав. Тагчг суувув.

Нань үг келх күп уга болв. Лавга Матвеевич бийнь босв. Районд кедү мал һару һарсна ту-скар, хөөнә совхозин хаҗһр-эндүг малтҗ келәд, Ухарльгт уурлад, уха

зааһад, аш сүүлднь, келв:

— Апрель сар әәмшгтә сар. Чинон уга мал төл авх. Идг му, өвсн тату. Хәрнь түүг медх ксргго.

Ода манд районд сууһад керг уга. Бюрон чледүд неҗод совхоз авад йовцхаг, совхозмудын ахлачнрт дөңпөкд болтха.

Дарунь кен альда.ран йовхинь умшж. өгв. Би хөөнә

совхозд тусҗв.

Аш сүүлднь, наадк улс һархла, бюрон член болдгарн үлдвдн. Талын улсас һанцхн района милицин начальник Харин Арзһр бәэнә.

— Дорҗии Манҗин туск төр хәлогджәнә,— болҗ Лавга Матвеевнч кслв. Үүд татад Манҗ орж. ирәд, тал дунд тәвюн стул деер, зарһд суулһшц идл суув.

Сегләтр цааранднь кслжәнә:

— Райкомин бюроп члеп Алөксандр Васильев-ичд үг

өггдж. бәәнә.

Александр Васильевич, козлдуран альчурарн арчҗ авад, өмн кевтсн цаа<с хәләһәд келв:

— Бюрон даалһврар Доржин Манжин һарһсн хажһр новдлмудыг хәләж, шалһж. нлдкләв. Үгии утхнь иим: Манҗ талын бас улсла иегдҗ авад, мана сегләтр Лавга

Матвеевичиг көдлм-шәснь хольвлхар седҗ. Тиим эврәэврәһәп татлһн, эс таасгдсн күүһән уга 'кехәр' седлһн, Лтана партин зокалд ирҗ өгчәхш. Ахрар келхд, тиим.

457

Миниһәр болхла, тер ик хаҗһр юмн гиҗ санҗанав, тиим эндү һарһсн күн догшн за-сгла харһх зөвто.

— Феодал улсан татдг күнт! — гиҗ Лавта Матвеевич хә&крв.

Бюрод суусн әмтн цугтан ду һарч бәәхш. Тернь чигн чик болҗ нанд медгдв. Айстан, бийдәи эс таасгдсн күүг, ңегдҗ авад, хар гөрәр муудхад, әмнд күрәд бәәсн улсиг

зөвтә гиҗ келҗ болш уга.

—Даклад келсн күн хаҗһр юм келв, үг өгтн,— бэлҗ Манҗ тиирчҗ босв.

—Ямаран үг чамд, буруһан эр!— гиҗ Лавга Мат-

веевич хәәкрв.

—Гем уга күн юуһан эрхв?

—Манжин хаҗһр, цааснь батлата юмн,— болҗ ми-

лицин начальник Харин Арзһр келв.

—Коммунист күилм, үг юңгад эс егнәт? — болҗа-

нав.

Нан тал уурта бәәдлтәһәр. хәләчкәд, Лавга Матве-

евич сурҗана:

—Үүрмүд, юн гиҗ саннат?

—Келг, келг, соң-сий! — болцхав.

—Ахрар кел, чнни гем, манд тавн хурһила әдл медгдҗәнә,— гиҗ сегләтр зөвшәл өгв.

Манҗ босад, хавтхасн көк торһн альчур һарһҗ авад,

зуна халунд асхрсншң сарҗңнсн көлсән арчад, әмт эргүлҗ хәләһәд эклв:

— Үүрмүд! Александр Васильевичин келснд минь иимхн чигн (чигчәһән өргәд үзүлв) үнн уга. Мел хар

гөрәр намаг шоодхар седҗәнәт. Альд келсмб, кенлә негдсмб? Түүгинь юңтад эс келнәт!

—Садмнла ю күүндсән мартчквч?— болҗ Арзһр хәәкрв.

—Садмнла би ю күүндсмб?

—Түүгән әмтнд келж. өг!

—Садмнла чигн, нань күүнлә чигн Лавга .Матвееви-

чиг көөхм-бәрхм гиҗ күүндсн угав. Үннднь келнәв: эртинә болсн пленум деер сегләтрин эндү, дуту-дундын тус-

кар келләв, түүг тадн ч-игн соңслат. Тер учрар буру нүдәр хәләҗәдмн болхла — оңстан үг.

—Чиләвч?

—Чиләвүв, сантн-ухалтп. Айстан, хар гөрәр күүнә мууд орад бәәнә гидг эндү болх зөвтә биший.

—Эврәннь гемән медҗәнч, угавч?—болҗ Лавга Матвеевич дәкн сурв.

—Гем угав.

—Сән, су. Эндү һарһлго бәәдг күн уга, зуг комму-

458

нист күн эндүһән медәд, бийән гемшәхлә, нег төр. Гем һарһчкад, түүгән медж. өгаго бәәхлә, талдан төр — тиим күн засгин догшнла хар|һх зөвтә.

Лавга Матвеевич тиигҗ шилвкәд, күүндвр эклхинь сурв. һурвдгч сегләтр Эрнҗөн үг келжанә:

— Ода мана элдү орн-нутг коммуииз.м тосхҗ бәәнә. Марксин, Ленинә әәлдәд зааҗ өгсн өнр-өргн, эңдән тегш сәәхн җирһл делгрҗ йовна. Иим цагла мана дунд кезәңк цата авъясан бәрә улс бас чигн йовна. Теднә негнь болҗ Манж. тоолгдх зөвтә. Коммунист күн дотрк ухаһан энд-тенд, эс болх һазрт келәд йовх керг уга. Үлү-дуту бәәхләг ирәд, партийн комитетд, бюрод, олна хургт келх кергтә. Тии>м олна һазрас зулад, иньг-амрган, элтә улс негдүлж, дораһур ноолда кенә гисн ик хажһг. Партин йоснла ирлцҗ өгш уга юмн. Тер учрар, Дорҗин Манҗиг партьд бәэҗ чадш уга күн гиҗ санҗанав.

Лавга Матвеевич даб гиһәд одв:

— Нань келх күн бәәнү? Тимофей Петрович үг авчана.

— Нуувчинәр ниицә һарһҗ, парть дотр баг болж, ноолда татна гисн—берк эндү, тиим улс партьд бәәж, чадш уга. Би зөвтә гиҗәнәв,—.гиҗ хойрдгч сегләтр келв.

Бас нан тал хәләҗәцхәнә. Күчр хату юмн болжана. Партин өмнәс, баг һарһж. ноолдна гидг күчр хаҗһр юмн. Зуг Дорҗин Маиҗнг би сәәиәр меддг бил»в. Кесг жилд партьд йовчксн, эрдмтә-сурһульта, му ухан уга, партин

даалһсн көдлмш цагтвь күцәдг күн. Ода юи болад одв

гихв? Йос булалджахмб? Бийнь бас ик «көдлмшт бәәнә — района мөңгнә халх һардҗана. Эн улсин келсн үг сәәнәр нанд медгдҗәхш. Дәкәд Лавга Матвеевичин өмнәс сөрәд үг келсн чигн болтха, Лавга парть болҗахмб? Сегләтрин ^мнәс үг келсн күн партин өмнәс келсн болхмб?

Эн хамг ухан толһадм орҗ-һарад, яах-кехән медҗ бәәһәд, сурвр өгчәнәв:

— Сегләтрин тускар нам сои-му чигп гиһәд хойрһурвп күн дотран күүндсн болг. Тиим улс партин өмнәс боссн, партьд дурго улс болҗ тоолгдхмб?

— Бүкл района ахлачиг му келәд, дораһур түүнә күидтә неринь буурулхар седсн улс—партин өмнәс боссн улс болҗ тоолгдх керттә,— гиҗ Лавга Матвеевич келв,— үлү-дуту, эндү үзсн болхла, би-йднь ирәд келх зөвтә, энд-тенд келәд, звәрн бийән дахсн улс цуглуллһн — ик әәмшгтә к>мн.

Дәкҗ келх күн уга болад, һар өрглдон болв. «Ман-

җиг партяснь һарһхмн» гиҗ цугта-н гишң өргв. Зуг һан-

459