—К>н? Ода иржий?

—Одач ора биш гиж келв. Мухла болҗ бәәхин ор-

мд, һанцхарн эклнәв,— гиж уульн бәәҗ кел-в.

— Бичәчн ирг, йовсн талан йовг. Би чигн үкәд одхн угав.

Козлдур толһаһан өрч деерән унһаһад, хойр һаран үмгҗ, шуукрҗ суув, Манца эврәннь өрәдән сууһад бичг бичв. Эмнлһн чилхлә, Басңгад одад бәәҗәхинь ээҗәсн сурв.

VIII

Козлдур конторт гүүхәрн гишң орҗ ирәд, сегләтрОля күүкнд келҗәнә:

— «Хальмг үнн»!

КүҮ'Кн цокҗасн машиһән зогсаһад, зун һар талан бәәсн библиотөкд одад, эн сара газетмүд авч ирв. Коз-

лдур босж зогсад, газетмүдиг хәләһәд-хәләһәд оркад

бәәнә. Дәкәд нег газет үзәд, шидәһәснь суһлҗ авад ик шар столын ард батрҗ сууһад умшв. Умшх дутман улм күзүнь улаһад, чирәнь цәәһәд, пүднь һал асад, кинь

давхцад ирв.

— Хәлә-хәлә, ю бичҗ бәәхинь! Кевэг арсмч гйҗ ке-

лҗ ха-ха’

Генткн ннәв. Инәл уга чипн бәәҗ болш уга. Ямаран хорта келтә! Кевән гергн района базр орсиг мел сәәхн дуралһж.: «Өрүн өрлә, өөртә нүдтә, үкрә үсән ээмдән үүрсн, хойр һартан суулһта өндг бәрсн гүүҗл йовна...»

— Кишго ноха! — гиҗ дәкн Козлдур хәәкрв.

Тернь бас учрта. Козлдуриг — шин кулак—гиҗ газет бичж. «Колхоэин Уставиг стол дотран дүрчксн, олнд тус уга, байҗхд хань болсн Козлдур ахлач болҗ һар-

чана...> Ахлач халад, столын ирмг деер бәәсн хоңхиг дарад

кесгтән жиңнүлв. Оля күүкн гүүһәд орҗ ирв.

— Боктаг дууд!

Күүкн гүүһәд һарч одв. Козлдур сууж эс чадад йовдңнв. Удсн уга, Бокта орж. ирв.

— Эн юн гидг юмб?— гиҗ Козлдур стол тал заав. Стол деер кевтсн газет үзҗ оркад, Бокта учрвнь медв.

—Би чамас сурҗанав!

—Газет.

—Уга, эн.

—А, мини статья. Ямаран болҗ г-иҗ саннат?

—Чи нанар наад бәрхәр седжәнч?

—Та-нар наад бәрх сана-н нанд уга, үгиг үнәртнь келх кергтә. үинд — үкл уга гидг.

52

— Ямаран үнн? 10-күүһинь медл ута айста-н бүкл такһчд н.ерим яһад буурулвч?

—Би тана пер буурулсн угав, та эврән бууруллат.

Дегәд бичә хәәкрәд бәәтн, зөвәрн күүвдий.

—Чамта ямаран зөа бәәдм! Чамла әдл улсла күү-

нддг күн бишв, кабинетәсм һар!

— Колхозин парвляна контор энтн, та-на .гер биш. Эн герт йосм бидн әдл.

—һар гнхлә, күүнә үг соңсад һарад од!

—Козлдур, арһулдтн! Та мини эцклә әдл күнт, на-

маг соңслт.

— Чини эцкчнь мини сән иньгм билә. Чи болхла,

ми-ни ормд суухар үкҗәх өздңч!

Козлдур босад, көвүг түлкәд, кабииетәсн һарһчкв. Хәрү ирҗ сууһад, өрчэн бәрәд, көшсн гөрәсй мет әмсхв.

Зөвәр сууҗ оркад, хоңхан дарв. Сегләтрнь орҗ ирв.

— Эрнцниг!

Парторг Эрнцн дарунь орҗ ирв. Козлдурин бәәдл үзәд, ормаһад, парторг сурв:

—Козлдур сәп болад угайч, чирәчн үмсн болж оч.

—Иим улста хамдан көдлхлә, үмсн болх биш өгр-

хнь амр юмн.

— Кентәһән цүүгәд орквч?

Ду һарл уга ахлач газет авад, парторгин емн тәвәд:

—Умшлч?

—Умшла.

—Эрнцн, кесгэс нааран хамдан көдләвидн, нег-не- г;ш мсдиәвндп. Эк хамт үнний? Чи зуг әрүн седклән кел.

—Әрүп седклән келхлә, үнн.

—Чи бас түүнлә негмч?

—үн-ц ссдкләс сурлч? Би бас үнән келв. Чи намаг

мгднәч, күүнә чиро хәләҗ, худл келдгог. Колхозин Ус- г;ш маиа нртсльд дала таалвр угань лавта болҗ һарх

('млДЛТ’1.

■ »1)111111, чп үпәр кслҗонч?

- Наач бәәхшпв. Эн статьяг умшж оркад, хойр сө \ н 1ч’и угав. Түрүлад бас чамла әдл босад ирләв, умшад бгютл, бийнм дарад суулһад бәәв. Көвүн зәрм |ы 1|1.'||Н1Һ давулад оркҗ, болв һол-утхинь чик гиж. сан-

ли1 IIЛII.

С.»ц эикнн хурасиг, му көвүн тарана гидг. Туурсн

Һ0.НХ0.1Н11 нсрнг тараһад хайчкна гидг эн. һапцхн мана

1л,'1хо:и|нкүдт мал-гер бәәнү? Уставас даву дала юмн млпд уга. Дәкәд соңслч: «Козлдур богдиһәд, колхозин

(>.| ф деср, мах хулдҗана». Би кезә базрт мах хулд-

•I;«I»?

53

-4- Чи мах базрт хулдсн угач. Болв һахаһан рабкоопд хулдлч? Хулдла! Терч йилһл уга юми.

—Рабкоопд һанцхн би биш, олн-әмтн цугтан хулд:

на, тегәд шишлң мини тускар бичх ямаран кергв? Эрнцн, чи к>м медҗ.бәәхшч. Бокта мини ормд жилвтә: намаг авч хаяд, ахлачар орхар үкжанә.

—нӘрлһ, тиим ухан түүнд альд бәәх била.

—Би чамд келҗанәв... Нә, эн статьяг яахм гиҗә-

нәч?

— Чамаг күләҗәләвидн. Хургт тәвж күүндхәр шии-

двидн.

— Күүндий!..

*

Цуг колхоз гишң тер хургт ирв. Коммунистнрин ху-

рг гисн лернь, йосар болхла, колхозникүдин олна хург болж. һарв. Кесгәс нааран эдү мет хург болад уга билә.

Ахлач болж. шиидгдон Эрнцп кела:

—Мана хургт негл төр: «Хальмг уннд» һарсн Бок-< тан бичгин тускар күүндвр келһн. Яһж. эклий, цугтнь умшхмб-яахмб?

'— Цугтнь у-мшхм,— болҗ хәәкрлдв.

—Умшад керг уга, цугтан меднә,— болж. Кевәбосв.

—Ямаран мөктә, бичә умштха гиҗәх-инь! Цугтнь

умшхм!

Эн-тер боллдж, кеог хольклдад, ик зунь умшхиг сурад, Эрнцн экләд умшв.

«Эртинә. бәәҗ, эмгн өвгн хойр бәәҗ. Кеедә биш, Кее-:

һә — өвгнә нернь бодна. Кеерч хувцан омсәд, Кееһә өвгн эмгадән келнә:

— һаханм кичги-м ас, һал үдлә харһх боллав, Ут хоңшарта, нәрхн гестә, шург нохан бәәдлтә атхм

чимтнә дүңгә кичгиг мишгт дүрҗ егчкәд, эмгн келйә:-

—Йо-всн йовдлтн сән болтха.

—Маңһдур эдү цагла күләҗә,. бодң һаха туусн ирхв. Эмтн алңболад .бәәнә, өвгн повҗ одна.

Иовад йовна. Өмтинь өндр цаһан бәәшң үзгднә, ©өр-

—Хашадтн һахаһан тәвх болхий?

—Болх.

—һахаТн һахаһим идчкн угай?

—һаха һахаг идҗәсиг кенәс. соңслат?

—Сән. Кемрҗән һахатн һахаһим идчкхлә, һахаһитн

54

Тср-эн болад суулдна. Үд болад, герин эзн ;унтҗ. одпа.. К-ееһә (эосад һаханнь. кичгэн алад, һаха-- болһнэ* амид түркнә. Эзинь босхад кслнә:

— Хәлә, эзн, би келә бәәлүс' һахасчн һахаһим-ид-

иүүрт биййм му-келсн. күүг-догш-н заюгла харһултн! ...

— Бакта. бийнь, келг. Кевә кезә-.хулха кесмб?—бо-

Цааранднь умшиа:

— :Бас нег өвгн бәәҗ, Бадм пиһәд читн келчКий. Кө- гшрәд-үкҗәх Кер . -һалзн хуцта б-әәҗ.Өөрин хотнд эн

.. .. гт-.ЛЪл.давад, давр болна4 Кер һалзн хуц наснь.ирәд,

цатнь болад сәәһән хәәнә, Үрс сарин чилгчәр, евтнгхөе-

Өвгн эс медсн ;болад, хен дотраһур йовад йовна-. :;-г Үзҗәнч, тер хурһнд мини хуцин сүмсн төрҗ,—бо-

лҗ евсн.цаһан хурһис зааж. хәәкрнә.

. -гт; Мел чңк, тана хуцин авцта.

•— Экнь .алькв, эктәһинь кеөһәд һарһ.

Хойр хурһан..өөрән. дахулсн торһң нооста .цаһан^хөн һарад ирнә. .

. ггг Эднь мини»—. болҗ өвгн келиә.

—, Деед бурхну деед бурхн болсн.зәрлг; Кер һалзн хуцин ормд, ке һурвн хө туусн өвгн-Хһрҗ

ирнә. : ■ ......

55

— Тернь кемб?—гихлә.

«Ахлач Козлдурин кегшн ирг хурһлсмн гиҗ келх кергтә».

—Чи-к!— болж әмтн шуугв.

—Амта баавһап занг!—болж. Козлдур хәакрв.

Эрнци һаран өргэд келв:

— Бичг чилв. Үг келх улс дара-дараһар босад келәд баэтн, бичә айстан шуугад бәәтн.

ҮГ келх улс дала болҗ һарв. Кевә бийнь босад, үг

сурлдан угаһар эклв:

— Бокта намаг хулхач гиж бичж. Хулха кесн болхла, намаг зарһла харһултн, эс кеон болхла, худлар нанд му иер егсн, әмтнд һә һарһсн күн засгла харһтха. Келти, кенә юм би булаж. авлав? Әмтнәс үлү юмн нанд уга. һахаһан хулдлав. Кен эс хулдна, келтн?

—Кедүг хулдлач?—болж, негнь сурвр өгв.

—Кедү-кедү, хойриг-һурвиг. Күч-көлснз өдртән дала буудя авлав. Түүгән яахв? һахас асрлав. Наиь нанд

мсл гем уга. Боктаг би эркн биш зарһла харһулҗаиав.

—Би бас келнэв,— гиж. маштг хар залу босв.

—Церн, кел-кел,— болҗ хургин ахлач-зев өгв.

— Кевә, чи Боктаг алчкх, булчкх болвч,— гиж. Це-

рн эклв,— мнниһәр болхла, үнәрнь келхд, Бокта чикәр

бичҗ. һахаһан хулдад арсм келч? Келә. Үкриннь үсәи така-н өпдг өдр болһн районд авч оч хулдлч? Хулдла. Терчн юуна учрв? Ховдгин учр. Чи носта единоличник

болж. одвч. Бригадт яһж. көдлнәч? Олзтаһинь хәәһәд, деншгинь тоолад һарнач, амринь хәәһәд йовнач. Эн кевәр хойр-һурвн җилд энүгитн бәәлһхлә, Кевәһәстн һәәһә гидг кулак һархмн.

Әмтн инәлдәд, альх ташлдв. Церн һаран өргәд:

— Мипиһәр болхла, гүрм һанцхн Кевәд ч>игн биш.

Колхозд баһар көдләд, икәр олад, эврә мал-гер гихлә үкс-үкс гидг, колхозин гихлә — гедс-гедс гидг улс дәкәд чигн бәәнә. Теднәс маиа ахлач ик холд үлдҗ йовсн уга билә. Ахлачин хөөднь колхозин хошмудар кезәчн эрүл-

менд, хошад хурһта, холван ик нооста йовдгнь бас бидн меднәвидп. Зуг түүг эс медсн болад бәәнәвидн. Иигҗ

бидн түргәр коммунизмүр өөрдшговидн. Эркн төрм би-

дур үгән эклв.

— Чамд харш болҗ!— гиж олна негнь хорү өгв.

Цугтан инәлдв.

— Эврәннь тускар келжәхшив. Тана төло, олнд к.и-

56

нәд келҗәнәв,— болҗ Козлдур үгәи утдхв,— олид мал харш болшчуга юмн. Үлгүрләд, Кевән үкрмүд авад хәләй. Эврәййь өрк-бүл биш, үлү үсинь хулдад әмт теткҗ бәәнә. Тер үсн орн-нутгт үлү болхий? Цааранднь. такаһаха өскнә гинәт. Түүиәс һару бәәпү? Үга, һару уга! Трудөдртән авсн буудяһарн асрад, өокәд-босхад, алад махинь хулдҗана. Кеид му болҗана? Махн эл-вг болхла, үннь тату болх.

Махн ик болхла — әмтнд, орн-нутгт сән. Чи, Церн, Кевәг кулак болхми гиһәд келчквч. Кулак кү чи үзлч? Шолоховин, Эрнҗәнә Костин дегтрәс чи кулак улс яма-

ранаһинь меднәч. Би эврән кула-кд заргдҗ йовси күмб. Кулак гисн — күүнә шим-шүүс ууҗ йовх улс. Кевә кенә

шнм-шүүс шимҗәнә, кениг зарҗана?

—Олна шим-шүүс шимҗәнә!— г-иҗ Церн хоәкрв,— әмтн шаңһа үнәр хулдхла, Кевә кезәчн базра үпд өгнә.

—Арһулд, үгән чилочков,— болҗ Козлдур Церниг

зогсав.

— Кевә эврән көдләд, үлү-дуту һарсинь хулдпа. 7инм күн кулак болж һардм биш. Миииһар болхла, Бокта ик энду йовдл һарһж бәәнә. Колхозник улсиг арсмч, авлһч, хулхач улс гисн — маниг му келлһн, олна

чирәд нульмлһп.

Тер ик полнтическ хаҗһр.

Учр тиим болсар Боктан бичсн бичг хаҗһр болҗ гиҗ

эндр темдглх ЗӨВТӘ8ИДН.

Медә бәәж. хажһр юм бичәд, мана олн колхозникүдт му нер зүүлһсн учрар, Боктат партяснь һарһад, зарһд өгхм гиҗ бн санжамав.

— Бокта гемтә болҗ һарчана. Тиим болхла, бас нсг

цеекн амн үг кслнәа,— болҗ колхозин ах тсоч Коаан

Кару босв.

— Мана зәрм колхозникүдиг Бокта Кеедә өвгнлә дуццүлҗ бәәнә. Т-зр чнкнй, хаҗһрий? Чик гнж, санжанав. Негдвәр болхла, колхознн хөонд эздүдин мнңһн тавн зу шаху хөд йовна. Колхознн малын һарунь дала. Колхозникүдин хөенәс һару һарч гих зэцг соң-слт? Уга. Тер хөд адгнь неҗәд хурһта, ик зунь икр.

Хавр ирхлә, хөн болһн тавад-зурһад кило ноос өгнә. Амрарнь келхд, колхоэин хөөчприн холәцәр, колхозин өзсп-усна күчәр колхозннкүд хөд ескио.

тер Устав эвдлһн бишнй? Дегәд сәәхн эвдлһн бслжана. Хойрдоар болхла, кесг колхозпикүд үлү дала

уалта.

1ер мал ол-нд кергтә гнһәд, мана ахлач кслчкв. Читер? Миннһәр бслхла, хаҗһр.

57

эдл-ууш орн-нутгтан өгх. Эврә һарт бәәдг мал һол төр биш. Ода болхла, зәрм колхозникүд эврә мал гихлә үкс гилдәд одна; колхозин гихлә кецәлдәд бәәцхәнә. Тер ик

хаҗһр./Бае;тер Кевәһән авад хәләлт.

Бийнь^гем угаһар колхозин көдлмшт йовна. Гертнь көдлнү? Уга, гергиь көдлхш. Гем-шалтг уга, идр ңастй герги, бйчкн күүкд уга. Юң<гад эс көдлжәхмб? Кёзәнь

көдлхв тер! Өрүн шарһ нарнас авн асхн бүрүл тасртл толһаһан өндәлһл уга көдлнә.

Эврә малнь эләд болад, көдлмшән барж. чиләҗ ча-г

дл уга бәәнә. Үнәрмь авад келхд, Булһн Кевән йоста гидг батрак гиҗ келх зөвтәвидн.

Дәкәд, одахн һарсн Деед Советин Указд оньган өгл уга бәәнәвидн. Тер Указд бичәтә бәәнә: кен чигн күн көдлх зөвтә. Эс көдлсн күн олна кедлмшт саалтг. Учр тиим болсар Булһнантп буйнь бас кегдн гиж,әнә.; :

ҮГ авад, Манца һазр хәләҗ босв. Хойр халхнь чисм

уласн, хойр һаран альдаран тәвхӘн медҗ чадад, күүкн башрдҗ үгән эклв. Хоолнь сёөлңктрәд, ханяж, ясад, әмт эргүлҗ хәләһәд, цааранднь келв:

— Зөвтә үг келхлә, зүркн хандг, зөв махла өмсхлә,

бордна? Булһн. Үкриннь үсинь сааҗ кен хулдна? Бул^ һн. така-шовуһинь кен өскнә? Булһн. Тегәд кезәнь тер олна көдлмшт орлцхв?

һа-нцхн Булһн биш, тиим күүкд улс мана колхозд дала. Тедн гер-бүлә .көдлмштән даргдад кевтцхәнә.

М.ана>бааҗа әмтнәс юуһарн тату? Әмтнлә әдл, олна көдлмшт көдләд боәҗ чадхм;н. Зуг едр сө уга өндәҗ чадхш, эврә көдлмш ик.

—Маңца!— гиж. Козлдур хәәкрв,— ду таср!

—Ду тасрхшив! Бааҗам бас мухла болад хуурв. Гергд улсиг герин көдлмшәс эс гетлгхлә, герлтә сәәхн

җирһл угтҗ чаддм бишвидн,—иигҗ келәд, үгән чиләһәд Манца ормдан оч суув.

Хург кесгтән болв. Му-сәәндән күрлдәд, аш сүүлднь, парторгин үг келх цаг болв.

— Эндр ончта хург болҗана,— гиҗ Эрнцн эклв,— Кевә Козлдур хойрин тускар күүндҗ бәәнәвидн гиҗ саи-

җах улс ик хажһр тоолвр санҗана. Эндр бидн ик чинртә, кергтә күр кеҗәнәвидн. Эн төр һа«нцхн мана колхо-

58

зд.биш, нань-чигн колхозмудт.туста. Тер юнгад гихлә, мана колхозд бәәсн хажһр, эндүс, талын колх-озмудт

читн бәәнә: ; Көдлмшт — көдлмш бәәнә.. Кевән Булһн б.ае үкн-тас-

рн-көдлнә. Тер көдлмш кенд кергтәв? Кевәд кергтә, олнд олз уга. Арсмч улс -көдлхш гиж. .келҗ болшуга. Тедн

.. . Учр тиим болхла, бидн олна,. колхозинкодлмШт кен яһҗ. орлцна гиҗ күүндх кергтәвидн..Мана кол-хозд хойр

зун җир һар көдлҗ чадх күүкд улс колхозин көдлмшт орлцҗ бәәхш. Тер юуна учрв? Әмтн үүнд келчкв 4-мал- гернь эләд болсн учр. Эн эндүг чиклхин төләд ;эврәмал- мудан хасх кергтә, үлү -малта -.улст-.болзг өгх кергтә.

— Чик, гергдиг герйн мухлаһасиь сулдххмн,^- болҗ күүкд улс дөңнддв.

Дәкж. үг,кел:х күн эс һар.в. .

Бокта яһад ам.ндан усбалһсн юмн кевтә. сууна, босҗ келтхә,—,гиҗ шууглдв.

Бокта бдсад, .емәрәи һарч,\ол хәләҗ. зогсад: ■ гтг.-Би келхәр седсән келчкләв: Нань< дала-уг-.келәд

к§рГ:;уга. Зәрмнь ө.-һуңдлан.-өргв. Зуг би күүнә мууд .ор-

хдр., седсн уга ,биләв.; Умшхд -амр болтха гиһәд;<кезоңк тууляс иштә,.-.ке-җилһнәр бичх санаЪар- бичләв..-.--Үл^ү-ду-

ту һарсн болхла,.г.емим .тәвҗ ө?тхә, • ■ ...: ■■:■ Ямаран. щиндвр. һ.арһхин тускар кесгтән-күр-кү-үндвр

болв, Кевә Козлдур хойрин келсәр әмт.ң-болсн• уга,'..;агро-«

Асхп ора гертән хәрҗ ирәд,А хот-хол; ул.уга^ Козлдур эврәннь өрәд'йрж, диван деер кевтв.. «Когшрәд^ю-күү-

һән.мяртад ирсмгяһсм;-!- гиҗ.,'ЭН’ухалв.^.КезәңӘ'йег цагт «Колхозмуды.г.-— большевист.ск;кехм, колхозникүдиг—.

баәхтә кехюът-тиҗ дууд-вр бәәдг -билэ. Тер'партин-кесн. дуудвр.; Тү.үг -,күцәһәд .колхозадуд -Т-дигтә больщевистск. кеһәд, колхозникүдиг бапҗуладаву.видн...Тер. доңгад му. болдд одв?;Юн -гислухата кшң болҗана?. ■ :■ •/:

Баһчудт эн юнгад эс таасгдж бәәхмб? Манца ю. ке-: лв? Кооку минн мухла гиж келв., Би түүг. за.рҗ; *ялчан

кеҗ авч.в. Акад юмб, эднд юн кергтәв? Көдлмш ^колхозд

пк.>;,күн күрчөгхш. Күүкд улс олна> көДлмгшт һардган уурснь үнн — тер мел чнк, Болв тедн мухла -.болад һар-

лго. ,бәәҗ бәәхш, теднә бийсиннь. залхуһин •учр>-- Тедниг

күчәр көдлгх кергтәв? Эрнцн чйгн тедн тал.болҗ өгчәнә.- Тиигх.лә -—7 зөвнь .теднә.. Ю -кехмб, яадм -.болҗана?; ..

Козлдур түүрчәд кевтв. Манца орҗ ирәд өөрнь суув-.

59 >

— Би ода йосар эдгв. Хәрий, Кооку, дәкҗ тиим йовдл һарһхн .угав,— иигҗ келәд, бийим теврҗ үмсәд, .негл баһ цаг йевтә бурад-'буслад бәәв. Тер кевтән хәрх болж. күүндәд, хәрҗ иром бидн эн. Хаалһдан мууха к>мн, негл

шин күргн әдләр бийим хәләж йовв.

— Гемим тәвҗ ег, чини геммчнь би тәвҗ өгчәнәв,—

болв.

—Би ямаран гемтәв?

—Намаг хайчкад йовҗ эс одлч?

—Ю келж.әхинь минь ода ирҗ медүв. Намаг хайсна

тускар чи келлч?

Манца элкән авч инәв.

— Би келләв, хайчкад, уурлад хәрҗ одла гиләв,— болх күүкн инәв.

—■ Нам тии-м гиһич, дегәд юмн бийдм бииләд бәәләл. Манца инәдгән уурад, ээжиннь хойр һар авад келв:

— Яснас һарсн мондс хаһрв.

— Күүкм, ханҗанав чамд,— гиж келәд Кооку күүкән өрчдән шахж, хойр халхаснь семрҗ үмсв.

IX

Өрүн өрлә босад, ахла-ч бригадмуд эргв. Йисн часла хэрү контортан ирәд, Эрнцниг дуудулв. Парторгла ме-и- дләд, Козлдур келв:

— Маниг хург кеһәд суутл, көдлмшм бидн ард үлдж,. Намрин тәрәнә зура өрәлдәд чигн уга, өвон кеер, дөрвнә кесн нег хүвнь малын хошаһур зөөгдәд уга, һазр хаһлһн бас дала юмн уга. Ямаран чигн төрәр авад хәләхлә — әмтин ард йовнавдн. Юңтад? Әмтн күртҗ егчәхш. Йовулдг улс уга болад, һурвн күчтә «ДТ» трактормуд архлата зогсжаиа. Тәрә тордт машид деер суудг, өвс зөөдг улс бас күрчәхш. Яахм гиҗ саннач?

Эн заа-гур үүд цокад, Бокта орҗ ирв.

—Чи ямаран керттәвч?— болҗ ахлач сурв.

—Х-ойр хонгтан һурвн трактор йовулдг улс уга бо-

лад зогсҗана.

—Тегәд яахм гинәч?

—Миниһәр болхла, школ чиләсн көвүд-күүкд суул-

һхм.

—Тедн чадхин?

—Тедн шишлң сурһуль сурсн улс, зуг дамшлт уга, дасх. Манца бас дамшлт уга биләлм, ода дасад авчквш.

—Сән. Тедниг тракторист болхла, тәрдг машидт кеи

көдлхмб?

—Күүкд улс көдлх,— болж Эрнцн орлцв.

—Хургин шиидвр күцәх цаг болна гидг эн.ИЩиидвр

61

һарһчкад, күцәл уга сууҗ болш.уга. Күүкд улс гертәм -суух, олна көдлмш тарад кевтх, тиигҗ болш уга.

< Козлдур буурл толһаһан иләд, саначрхад, шанаһан түшҗ уха туцһав. Ө.өрән суусн улсиг селвж. хәләһәд, эн

келв:

— Шиидвр һарһсн хөөн — күцәх кергтә. Би тн-игәд дасж одсн күмб. Мана күүкн эмгн хойр намаг угаһар

эврән төрән таслчксн. Нанд ода мал-гер уга. Кооку көд- л-мшт чигн һарч чадхмн. Зуг наадксинь эврән медтн.

; — Чи колхозин ахлачч, чи ке. Бидн дөң болсвидн,— гиҗ Эрнцн келв.

злдур э-клв.

—Нанас юн кергтә болҗана, келтн, күцәсв.

■— Эн. җил,: колхозд,.көдләд.уга улсин нердинь цаасНД б.ИЧӘД үд күр.тл ӨГТ-Н.

_— Бел-н болх.

..— Хо-йр часас. авң-.цугтынь нааран^неҗәдәр.-дуудтн.

хөрн-һучн кү. КӨДЛМЩ-Т|ҺарҺ?К.эс болхий? Эндрҗүүндәд теднән белд, ман,һдурас а.вн көдлг.. ;

— Ханҗ-анав, .

л.-Бокта һарч.одв.-.-,;

— Не, би ферм орнав, хойр час күртл күрч ирхв-,— гиҗ келәд, Козлдур һарв. . -

. Хөөнә ферм-^бәәсн. Дарм. гидг һазр /хәләһәдЬ. ахлач

гүүлгәд һарв. һәрә хөечин хошт эн ирҗ буув.

— Хөөч, ямаран бәәнәт?—болҗ Козлдур $мнк ке-

62.;

орхинь давуһар меднәт. Ода күн болһн кезә көдлмшт һарч чадхан келтхә.

Амулң босад:

—■ Көлм шарклад алҗана, көдлмшт һарч чадшгов.

—Бичәд авчакав,—гиж. Козлдур келв,—эмчд одтн. Эмч цаас эс өгхлә, нөкәдүр көдлмшт һарчанат.

—Өвснә зөөврт би однав. Зуг *көвүһим ясльд орултн,— болж. Ботха келв.

—Ясльд орм уга, көвүһән Санжнн эмгнд үлдәч-к.

—Санжин эмтн м-ини көвү хәләхәр нәәмәдлгдсмб?

Көвүһән хайҗ йовҗ чадш угав, яһнат-кегнәт дуритп.

—Нә, чн, Доола, яһ-нач?

—Би көдлмшт һарнав. Зуг эрт гертм авч иртхә: хөн-

хурһн өдрин дуусн хәләвр уга үлдх, үкр саадг күн уга.

—Бичәд авчанав. Доя, чи?

—Эндр-маңһдурт көдлмшт һарч чадш угав: һурвн

бичкнән үлдәдг һазр уга. Кермн күүким тәрәнә көдлмшәс сулдхтн, би ормдиь 04 көдлсв.

—Кермн көдлсн, чи көдлснь йилһс уга, негл күн

болҗана.

—Тиигхлә би чадш угав.

—Ляля, чи?

—Би ч-игн көдлҗ чадш угав: хойр һарм мольжрад одп гижәнә. Дәкәд герт күн уга, нег бүләс һурвн күн көдл-снь болдм бишв? Залум хойр көвүтәһән көдлнә. Теднд хот-хол кех кергтә, кир-нуһудынь уһах. Кен тедниг теткхмб? Колхозд хот уудг гер бәәнү? Уга. Тедн

альдас хот уухмб?

—Хот-хоолан өрүн-асхн кечкәд бәәхч. Цөи хонгт яһад болвчн көдлх кергтә.

—Хойр-һурвн хонгт көдлҗ үзсв, цааранднь нанд

бичә өөлтн.

—Та, Булһн, яахар бәәиәт?

—Нанд әмтнәс дутх санан уга. Зуг һар деер бәәсн мал-терән яахв? һаха, така-шовун өдртән һурв хот

өгх керттә, һурв дәкҗ үкрән саах, кезәнь тегәд олна көдлмшт орлцҗ чадхв? Кевәд кесгәс нааран келәв, миниһәр болҗ өгхш. Буйн болтха, дөң-некд болтн. Мал-

геринь хулдулх кергтә. Нам эврән муурад, эләд-эцәд

бәәвв. Кеер, колхозд көдл-снъ нанд, деер. Хәрнь тер, Козлдур, чи, Эрнцн, бас некд болтн, Кевәг үгдән орулҗ үзтн. Би белмб, эс кадлҗ йовсн көдлмш биш, әмтнәс дутх санан угав, зуг һаха-шовунасн гетлхд дөң болҗ өгтн.

тер болад күүндәд сууцхав. Зурһанас хойрнь кәдлмшт һарх болв. Терньчн му биш. Козлдур хоңхан дәкәд җиңнуләд, әмт орултха гив.

61

Асхн күртл, маңһдуртнь бүкл өдр ахлач парторг хоПр әмтиг неҗәдәр дуудҗ, амн үгән келж күүндцхәв. Аш сүүлднь, көДлмшт һарч чадхиь хөрн 1күн болҗ һарв. Зу һар күн күүкдтә-шуухдта, тәв һар күн гемтә-шалтгта, паадкснь— җир һар күнь гертпь үлддг, мал-геринь хәләдг улс уга болҗ һарв.

—Сәәнәр күүндхлә, көдлдг улс олдад чигп бәәхмн,— гиҗ Козлдур сүүләриь келв.

—Шиидвр манд бәәнә, яһнач-кегнәч чини дурн,—

болҗ Эрицн бийднь даалһв.

Удл уга комсомольцнр йовулад, әмтнә малын то-диг авхулад, сельсоветд бичәтә бәәсн -малын тоола дүңцүлв. Кесгнь үлү малта болҗ һарв. Туһлта үкрил ормд зәрм.нь дөрвәд-тавад бод бәрҗәснь илдкгдв. Хөн, һаха, зәрмнь мөр чигн бәрҗәж.

Сельсоветәр дамҗулад малан дарси улсит засгла харһулв. Үлү малта улсиг колхозин идг идсн гиһәд бас ялла харһулв.

Ялла харһсн улсла бас наар гилгж, күр кецхәв. Кесгпь зөвт багтв, зәр-мнь эврәһән келцхов. Тер дотр Кевән

ял ик болҗ. Цугтнь тоолад авад ирхлә, та-в-н зу һар ар-

слн. өгх болҗ.

— Яһҗах улсвт,— болҗ Кевә күр эклв,— тав давтад хулдвчн, тавн зун арслңд эн малтн-күрш уга. Эврә улст, эс болх юм бнчә һарһтн. Бичә адһатн, хойр-нег сар болад эврән малан тараҗ хулднав, зуг ял өгч чадш угав.

—Әмтнәс юуһарн үлү болад ял өгш угаһар бәәх- мч?—болҗ Коз-лдур шүрүлкв.

—Козлдур, чамд амр. Эврән эртәснь малан эвтәлчкси. мөпгән дүрчкси, ча<мд ямаран керг! Тиигхлә чи бас

ял өг’— болҗ Кевә амчшь боов.

— Би малан шиидвр һархин өми хулдлав. Чи ода бнйнь бәрә бәәнәч. Хәрнь, үкс гиҗ ялы-нь орулҗ өг, малыннь тоог диглҗ ав,— болҗ Козлдур күр чилсиг медүлв.

—Би читн малан хулднав, зуг ял авч чаддм бишт. Би район орҗ зарһ бәрнәв.

—Яһнач-кегнәч, эврән мсд, зуг ялаи орулҗ өг,—

болҗ Эрнцн шахв.

— Яһҗ тиим юмн бәәв, районд күрл уга зогсш угав. Эн үгән келэд, Ксвә һарч одв.

КеЕгнь бас Кевәг дахҗ, ял-ялвг өгш угаһар келцхәв. Болв сельсовстәр шахулад, зәрмәснь өгх мөңгинь авад оркцхав. Удсн уга района прокурор Ханчр колхозд ирв.

65

Асхн колхозин, сельсоветин ахлачнр болн парторг һурвиг цуглулж авад, эн келв.

—Райкомин сегләтр намаг йовулла. Тана колхозин нертә тракторист Кевә зарһ бәрҗ ирв. Ялд яһад түүг унһа-смт?

—Негдврәр болхла,— тиҗ сельсоветии ахлач Үнтә

залу үгән эклв,— сельсоветәс дала мал нууһад-дарад

бәәж, хойрдхла, Уставас үлү мал бәрәд, колхозин идгт идүләд, олна өв1сәр өвсл-он. Тиигҗ эс сурһхла, юмн бо-

лҗ өгш уга.

—Кедү мөңгнә өвс авч?

—Тиигҗ үзүлҗ өвс авсн юмн уга. Зуг үвлин дуусн малан өвслвү? Өвслв. Бтйнь өвс хадсн уга. Тегәд өвс

альдас авсн болх? Колхозас хулхалсн юмн,— болҗ Үнтә

һацлдв.

—Энтн хар гөр, хар гөрәр күүнәс ял авч болдм биш. Малыннь идгнь бас тиим болхугов?

—Зогсҗалт,— 'болж. Козлдур күүрт орлцв,— үлү үкрмүд һазр иддг бәәсний? Бәәсн. Колхоэникүдт идг уга,

идгпь — колхозин, олпа. ТИИГХЛӘ, колхозин идгт идшлсн малас яһад эс ял авчахмб? Авх кергтә.

—Олн кү ялд унһавт?

—Хөр һар кү.

—Мөңгинь өгсн улс бәәнү?

—Зәрмнь авч ирлә,— болҗ Үнтә номһрв.

—Тадн йосн биш юм һарһж. бәәнәт, айстан әмт ялд

унһаһад бәәдг йосн уга. Мал тәрәнд, өвснд орсн болхла, оңстан. Тиигҗ болдмп биш, шиидврән эврән цуцлад, мөнгинь хәрү өгтн, эс гиҗ бидн эврән цуцлхвдн, тер ца-

гт таднд чигн күртх.

— Ода тегәд яһҗ әмтиг олна көдлмшт көдлдг, олна сә хәәдг кехмб?— болж. Эрнцн босв.— Эврә дала малта болчкад, көдл-мш кеж, вгл уга бәәх улс дала. Тедниг бокрхар седхлә, болш уга гинәт. Ода нам яһҗ көдлхнь манд медгдҗ бәәхш.

— Яһҗ көдлхнь дегәд сәәхн медгднә,— болҗ прокурор инәмсглв.— Олн дунд сурһмҗин көдлмш кех кергтә. Күн болһнд колхозин көдлмш — эркн пиҗ санх уха зүүлһх. Ялар кү көдлгдг цаг кезәнә уурла. Олн заагт көдлмш кетн, күн болһнд күргтн, те^нә ухан-седклинь хүврүлҗ, комму.нистическ кевәр бәәдг дасхх кергтә.

— Ханчр, чи маниг бичкн күүкд гиҗ санҗахмч,—

•болж. Үнтә келв,— доклад, лөкц умшад, кино үзүлн гиҗ болад бәәвүдн. Тер бийнь колхозин көдлмшт һарл уга, эврәннь һахан сүүләс бәрчкәд суудг улс дала. Тедниг яһж, ясҗ-залҗ, кү кеҗ авхмн болҗана?

66

—Ялар биш, олна көдлмшәр.

—Келҗ-кслҗ мана кехәр седсн төрәс юмн эс бо-

лв,— гиҗ Козлдур келв,— бидн лвкц кеһәд суух, тедн малан өскәд, арсман кеһәд бәәх юмн болҗана.

Җ'илдән колхозд көдлл уга бә, ду һардг арһ уга. Зака эвдлһн! Устав эвдад үлү мал бәрәд бә! Бас ду бичә

һар, йос эвдлһн!

Козлдурин келсн орта болҗ һарв. Зөвән авсн Кевә

караглҗ өгтмнв.

«Әәһәдкевтҗ болш уга. Советин йосн эс болх юм һарһулад бәәш уга, - болҗ эн үүрмүдтән келв,— мана ахлачнр дегәд давад ирцхәв. Хая-хаяднь эдниг сурһа бәәх

кергтә».

һаицхн Кевә биш, наадк улснь чигн караглдцхав. Эдн мал-герән хулддган уурад, өмнк кевәрнь тохньлдв.

Бас өмнк кевтән кесгнь көдлмштән һардган уурв, колхозин, олна төр тату-тартг болһҗ, һаруд унһав.

Нарн һазр ээдгән уурад, өдр ахрдад, сө утдад ирв. Үүлн Һарад, хур чииглв. Удл уга һазрт кирү бәәдг болад, дәкәд һазр цәәлһҗ көвкр цасн орв. Ташр деернь цодрад, цасиг һазрла негдүлҗ нигтрүләд, -идгиҗ өвсиг да- рад-хучад хаяд оркв. һазрас мал теҗәл. авдган татв. Тегәд тедниг зогсаһад асрх цат^ирвл ■

Шин татсн нүкнәс силос зөөҗ Манца малд күргнә. Нег дәкҗ эн тедүкнд бәәсн һәрән хошт ирҗ йовна. Хөд хамрарн үнршлҗ, өмнәснь тосҗ гүүлдв.

|Цаныг йовайовтл, күцлдәд, силос шүүрч татлдад, хәрү һарлдад, шар шүдәрн җажлдцхав. Хөөц ут иштә биил ээмдән үүрсн гүүҗ ирәд хөөдиг тараҗ көөхәр адһв. Мал дарцлдад болҗ өгч бәәхш. Зогсаҗ чадш угаһан медәд һәрә үкс гүүһәд тергн деер һарад, бииләрн авад силсс цасн деерәһәр цацв.

— Эргүл, эргүл,— болҗ тра1ктористд эы' хәәкрв. Тракторист машиһән эргүлв. £өөч хойр талан хайв,

хөд тогтнҗ зогсв. Сүл күртлнь буулһҗ оркад,’• цанасн бууһад һәрә келҗәнә:

—Кукн, үзҗәнч яһҗ хөн силос идҗ бәәхинь’

—'Ик тааста хот кевтә,— гиҗ Манца инәв.

—Тааста гинч?—энүндчн эди күчр дурта. Силос

бәәхлә, өвснд аман күргцхәхш. Оилос болчкхла, шуукрлдад орҗ одна. Эн хот хөөнд икл тааста хот. Силос бәәсн хөөн, му бишәр үвлзҗ болхмн.

Өвсн керг угай?

67

—Өвсн кергтә. Буудя бас. Зуг силосар элвг болхла, паадк хотыг әрвлж. болхмн.

—Тиигхлә, эрднь-ишнг икәр тәрх кергтә.

—Э, хәәмнь, эрднь-ишәс малд кергтә юмн уга.

Малып хотыг күртч1кәд, Манца хәрү һарч йовв. Кинтн улм күч авад, халх-хамр даарад ирв. Күүкн бееләһән суһлад, альхарн халхан үмгҗ оркад, хар төмр күлгән хатрулв. Акад юмн! Зервк үзсн һәрә, түүнә келсн үг уханас эс һарч өгв.

«Силос малд тааста»,— гиҗ хөөч келв. Тиим болхла, малд хот белдҗ болхмм. Өвс белднә гиһәд кесг дала һазр хаднавдн, дала юмн хоршхш.

Силос белдхлә, кедү һазр кергтә болх? Хавра ик та-

ту-тартгар тәрсн бийнь җирәд центнер авувндн. Мини асрсн һазрас зун тәвәд центнер авувидн. Дундлад келхд, гектар болһнас зууһад читнь авий. Нег гектар эр- днь-ишән тәрән тәвп гектар хадлһнас чинртә болҗана.

Күүкн на.м альд йовхан мартад, өмпнь медәд уга элдү төр ухалҗ байрта сәәхн йовв.

Удл уга силосин нүкпә амнд цанан зогсаһад, тракторасн һәрәдҗ, бууһад, нүкнә амн деер оч зопсв. Гүн нүкн һурвн метр даву. һурвна кесн хойр хүвднь эрдньишән силос—көк, каи-кнсн үнртә малын күчтә хот. Деерәснь шаврар дарата, Хонр күн дарсн шавринь малтҗ авч, һазаран шивнә. Хойр күн дәкәд силос авч һазаран шивнә. Дакәд хойр күн эрг деернь кевтсн силосиг авч тергнд ачна. Зурһан идр наста залус зовлңган эдләд, хойр частан нег терг әрә гиҗ ачҗ һарһв.

Эн көдлҗәсн улс үзәд, Манца бас алң болж. зогсв. «Акад юм-б?—гиж эн ухалв,— мана орн-нутг спутник теңгрт һарһад тәвчкнә, космическ кермд нискно. Минь эн нүкнәс тач авдг маши кеж. болш-го гомн болхв?»

Тнигәд зогсжатл ардаспь нрҗ күи нүдннь бәрв.

—Кемб?

—Кенннь медәд ав.

—Бокта!

— Чик.— Бокта һаран тәвв.

Боктан халун альхн күүкнә чирә шатав.

— Ямаран бәәнәч? — гиж. келәд, Бокта зерглж зог-

св.

—Сән. Хөөчнр күләһәд сууна. Эндр һәрә ю келсиг сонсвч?

—Уга, соңссн угав.

—Силосас ах хот хөенд уга гив.

—Наадк хөөчнрнь бас тиигнә.

—Хәләлч, снлос ямаран кергтә юмнь. Зуг үзжонч.

68

эп зурһан күн әрә гнж. вег терг хойр частан ачжацхана, яһж. эдн муулян эдлжәнә? Машиһәр кеҗ болш угав?

—Күчр күнд көдлмш. Ямаран маши үнд тәвхв? Зацһ эс тәвхинь?

—Адг-ядхдан занһ тәвх.

—Инженерлә күүидх кергтә. Зацһас юмн болну-

угай?—болв арһ хәәх кергтә.

Дарунь Манцап цаннг ачад бел кешхв. Күүкн тракторан көндәв, көвүн мөрән унж, авад жолхоз тал хатрулв.

Эмәл деерән сүүҗлдж сууһад, хәрү хәләһәд, зо өөд-

лҗ йовсн Манцан трахтор үзэд, Бокта дотран ухалад: «Бичкн, бичкн, дотран гер шүдтә».

Хәрҗ ирәд, хот-хоолан уучкад, Бокта конторт ирв.

Конторин өрәд һал һара бәәпә. Үүдипь арһул цокад, Бокта орҗ ирв.

— А, агроном, ор-ор!

Агроном махлаһан эрст баәсн хадад өлгчкәд, ахлачин өөр оч суув.

—Сәәнәснь келн бә.

—Дала сән юмн уга. Силос зөөлһнд маңһдур дәкәд

нег трактор тәвх кергтә.

—Юңгад?

—һанцхн трактор даңдҗана. Хөөчнр шууга татад

алжана.

—Трактор сул бәәхлу, тәвтм.

—Сул трактор уга. Хомһл зөолһнд бас көлгн күр-

чәхш.

—Хомһл зөөлһ чаңһлх кергту, зурам бидн күцж боәхш.

—тегәд альдас көлг сулдхий гнҗәнәт?

—Өвс зөөлһнәс нег трактор сулдххмн. Иилһәс уга силос эклспәс нааран мал далаһар өвс иддган уурв.

—Чик, би чигн тиигж. санҗалав. Силосас ах хот хөөнд уга кевтә.

—Силос йир соәиәр иднә.

—Козлдур, эндр нанд нег ухап орв, танла селвцхәр

седләв.

— Кел-кел, соңсҗ бәанәв,— гиһәд Козлдур тәмкән һанздан нерж. авад, аралдад, йохаҗ суув.

Бокта өдрә сокссн тоотыг келҗ өгәд, аш сүүлднь, ха-

лурхж босв:

— Ти'им дала кө.т дор бәәх зөөриг иш-кәд, давталад

бәәнәвмдн.

Козлдур Боктаг шилтж. хәләһәд, өмнәснь хәрүцв:

— Зөвәс зөв һатлдг. Ээҗ-ааа, өвк манд бәәсн. Тед-

69

нч, биднч бас мел һәргтә улс биш болхувдн. Болв кезә-

нәс нааран ода күртл эн әмтн теегт мал өскә юмн. Ца-

аснд бичәд тоолхла, амр төр, зуг кех-күцәх болад нрхлә, зовлн түүнд бәәнә. Хөрн-хөри тавн миңһн гектар һазр хаһлхмн гинәч. Тиим дала хаһлҗ болм һазр бәәнү? Уга. Халтр, хаг, давста, элстә һазр көндәж олз уга. һазр хаһлна гиһәд теегән дәкәд элснд хүврәзгов гиһэд әәсм

күрчәнә.

Элснд орхин ормд, идг хадлһн болснь деер болж. һарх. Дәкәд, жил-жиллә әдл болхш. Нег җил урһц урһна^наадк җилд һаң болад, тәрән шач одна. Эмнг теегт ию-баһ болв, өвсң урһл уга бәәхш.

Эн тоотыг цугтнь шүүҗ хәләх кергтә. Келсн үгәр, сансн-санаһар болҗ оддг болхнь бидн кезәнә эн һазриг энднь делгәд хайчкх биләвадн.

Бскта зөрәд, хәрүһинь иигҗ өгв:

—Нег өдрәр күцохәр седж. бәәх юмн биш, хагта, халцхата,,:уЛата-шор'ата һазринь хаһлх-м гнҗ бәәхшив. Болв кссг һазр олз угаһар кевтнә, түүг олзлх кергтә.

—Чн агроном күнч, хәлә, шинҗЛ, лавта хаһлад ол-

злж бблх һаз-р бәәхлй, медж. ав, ухаЛый, селвций.

— Сән. Тана даалһвр медүв, күцәҗ үзсв.

Бокта бссад, махлаһан өмсәд һарч.одв, Козлдур ардаснь хәләҗ, Боктан чаңһ цогц үзҗ, толһаһан . зәәлв: «Эн көвүнд арһ-эв бәәнә».

Демср тэмкин утаг.деегшән һарһҗ, төөлг кеҗ татад, дотран бас эн ухалв: «Акад юмн. Эн колхОзд көдләд көгшрҗ йовнав, ода күртл.тиим ухан напд юңгад эс орсмб? Көвүнә келсн орта: Тәвн-җирн миңһн гектар. бичә чигн һартха, хаһлҗ болман дүнгә тави-арвн миңһн гектар олдхла, терүлүдхий? Кедү буудя, өвсн, силос үлү һарх? Хадлһан бәрчк.әд сууна гидг хажһр болх бәәдлтә.

Баһчудын толһа сенр; ухань хурц. Бокта ухата күн, нам намаг сольх көвүн нрчксн болзго?»

И-нм сурвр генткн эврән ахлачин толһад орв. Генткн эзрән һарч ирв. Толһад орчкад, ухан-седкл зовав. Өминь бийәсн талдан колхсзд ахлач болм дүнгә кү.К.озлдур медәд уга билә. .

«Юңгад эс тер колхоз толһалҗ чадх .билә,— гиҗ эн цааранднь ухалв,— гүн сурһульта, эрдмтә-медрлтә, баахн залу. Селгән ирҗ йовна гидг эн. Хорн-һучн миңһн гектар эмнг һазр өргж. хаһлна гидг и-к җаңһрта юмн. Мана һарас тер ирш уга. Тавн мицһн һазр тәрхләрн талхм-там болж. одн гийәвдн. Тавн-зурһа дәкҗ.ик болх-

ла? Бийән медх кергтә,^мана чидлд ирш уга. Бидн зөвә-

7а

рн нөкд-дөңгән күргвч болх. Баһчудт, Бохтад тер дигтә, көвүн чад-х. Отгас нег көвүн һарч гидг эи...»

...К-лубд әмтн дүүрң. Багтҗ өгл уга кесг улс татата

үүднә һаза зогсҗ бәәнә. Үүднәс әмтнә ур негдҗ хурад,

мөс-н болҗ көрнә. Колхозникүдин олна хург болжана. Өңгрсн җилә то-диг кегдв. Ахлач Козлдур тооцаһан өгв.

Давсн җил чигн колхоз әмтнәс үлдсн уга. Орн-нутгт хулддг һуйр-буудя, махн, үсн, ноосн-тссна зура дегц күцж,. Олна малын тонь чигн зөвәр өсҗ, колхозин орунь сән, күч-к&лснд әглһнь өмнкәсн ©өдән.

Орунь малас ирҗ, тер дотр хөөнә нооснас, һазр эдл-

лһн ору уга болж. тусж.. Болв малын һарунь ба-с бийдән зөв.

Эн туакиг келәд, Козлдур әмт хәләж. ямаран болжана гих ухата бәәв. Хургин улс ә-чимән уга, оньган өгч соңсж. бәәнә.

Кех-күцәхин туакар цәәлһәд Козлдур егтмпв:

—Өмннь болхла, хувагддго, олна фонд гиһәд жил болһн арвн нәәмн-хөрп процепт оруһас һарһдг биләвидн. Тиим йосн мана Уставд бичәтә. Болв эн жил, ору эләдин учрар, тосхх-босхх олн болсар, хөрн тавн процент дөрвнә кесн нег хүвинь олна фонд гиж һарһхиг сурҗанав.

—Давулат орквт!—.гисн хәәкрлһн соңсгдв.

—Чик!— болж, бас негнь дөңнв.

—Арһулдтн, би чиләһәд келчкнәв,— болж. Козлдур

һаран өргв.— Тиигәд һарһсн бийнь нег күч-көлснә өдрт күсдундур арслң ирн гиҗәнә. Тер баһий? Баһ гиж келҗ болш уга.

Козлдуриг үгә>н чиләхләнь, кеог улс сурвр өгцхәв.

—Малд хаша-хаац кезә кехмт?—болж. һәрә сурв.

—Ниднә хойр хош бәрсн, энҗл һурвнг кех зура бәә-

пә,— болҗ ахлач хәрү өгв.

—Хаша бас кергтә!

—Цугтаһинь нег өдрәр ,кеж. болш уга.

—Мал яһад һарута бәәнә, гем-шалтг бәәнү?—бо-

лҗ сурвр өггдв.

— Дала ик гем-шалтг уга,— гиҗ ахлач келв.— Күн күрч өгч бәәхш, хөөнд, үкрт хошад күн көдлҗәнә. Миңһн хө тедн сәәнәр хәләҗ чадхий? Тер учр деерәс бас ик һару һарна.

—Полевой стан кезә кегдхмб?—гиж. Манца хәәкрв.

—Полевой стан манд бәәнәлм!

—һазр землянкий?

—Бәәшң бәрдг арһ ода деерән манд уга.

Эн тер боллдад, кесгтән ахлачиг тәвж. өгл уга бәәц-

71

хәв. Аштнь сурврнь төгсәд, Козлдур улан чирәһән нк альчурар арчсн, бууж, ирв.

Хургин ахлач арвн минутд амрлһ өгв. Әмтн шуугад босцхав.

Клубин үүдпәс падр-сн цаһан ур дотрас булхлдад һарч ирәд, колхозникүд цсвр аһар кииллдв.

Дарунь хәрү орҗ сууцхав, хург хәрү эклв.

— Кен үг келнә!—болж ахл-ач сурв.

Нег-негән хәлолдәд, кесгтәп күп бссл уга бәәцхәв.

—Үг келх күи угай, тингхлә хурган хаанав,— гиҗ ахлач әәлһв.

Бокта һаран өргҗ бссв. Давсн җ-илә то-дигин тускар келәд, үгән утдхв.

—Мана колхозд ору орулдгиь мал, тер дотр хөн,

амрарнь келхд, хөөнә ноосп. Хөөнә ноос бидн и.:< амрар

авнавидн. үвлдпь мал Хар һазрт йовна, зунднь хәрҗ ирнә. Далаһар өвслх чигн бишвндн. Җилнн дуусн мал идгт йовад, килвр носс •эглә.

Наадк мал-гер ору юигад эс өгнә? Эн сурврт хәрү өгхнн төлә, яһж. һазран эдл/кәхиг шипҗлх кергтә. Хаһлсн һазрм бндн баһ, тавхи мииһн гектар. Эзлҗәх һазрм бидн зу һар миңһн гактар.

Дәкәд хаһлсп һазрап эдлж чадхшвидп. Тәрәи” керсң дүүрч одна. Тер юуна учрв? Му хәләцин учр. Цагтнь хаһлад, самлад, культивац ксһод, асрад бәәхлә, мана һазрас Саһ гихдан арвн тавп цонтнер буудя гектар бол-

һнас авч болхмн.

Нәәһинь олхла, һазрас малын оруһас ик ору олҗ бэлхмн. Негхн үлгүр авсв. Хөрн-һучи минһм га хаһлад, тәрҗ болхмн. Түүг нег җиләр кеж болш уга. Түрүн болҗ арвн миңһ эп жнл хаһлхмн гиҗ би селвгән өгч&нәв. Эн хавр тавн минһп гехтар хаһлад, тәрж чадх чидл манд бәәнә. Минь эп һазрас һурвн зун уиңһн пуд буудя орулҗ өгч болхмн. Түүг ксдү мэңгн болхинь тооллт.

Әмтн дөннҗ альх ташлдв. Бокта үгән чиләһәд ормдан оч суув. Дарунь һәрә үг авч босв.

— Хөөнә тоог хойр холван иждүлж -болхмн,— гиҗ эн

эклв,— идг, өвсн күршго гиҗ бичә әәтн. Зуна цагт идг күрнү? Күрно. Үвлднь дала идг керг уга, снлсс, солсмар чм-гн бәәлһж. болхмн. Эн үвл мнни хөн силссар күчләд һарчана, чинәнь әмтнә малас тату бнш.

Хөн болһнд хошад-һурвад центнср рилос бәәхлә, нсг центнер өвси-салм белдхлә болх, үвләс үргәп уга һарч болхмн. Миннһәр болхла, Бокта чик селвг өгчәнә: һазр хаһлад, олзлж. үзхмн.

Кевә келсн үгдән Козлдуриг магтв.

72

■— Козлдурин һардврар,— гиж эи келв,— мана му

колхоз әмтнә дөнгәр ард үлдл уга, аль иег көдлмшәи тегшәр йовулХ повна. Козлдур мандан кесг җилдән ахлач бәәв. Эн жнл-мүднн дунд колхозиг өргэд, босхад, байҗулад оркв. Тер учрар, Козлдурт бидп хаилт өргх зөвтәвдн. Бас нег төр көндәсв. Босж. келсн улс һарт бәрдг мал баһлхмн гижәнә. Яһад, әмтнәс үлү мал манд бәәнү? Уга, манла хоша бәәх колхозмуд бас арвн тавад хө бәрнә, бидн теднәс яһад йилһрҗәкмб? Әмтнәс һатлад

ямаран 1кергв! Цатнь ирхлә, деерәс манд келх, тиигтл адһад керг уга.

—Чик!

—Мел чик!

—Кевә чадна!

Әмтн тиигҗ хәәкрлдцхәв. Кевә улмхтад, үгән утдхв:

— Дәкәд чигн бич'кп төр. Мана артслин уставд 18— 20 процепт оруг хувагддго фонд һарһтха гнж бичәтә.

Эн жил зәр*мнь хөрп тавн процепт тәвхмн гиҗәнә. Яһсн учр деерәс бидн Устав эвджәхмб? Уставнг олна хургар, һаран өргәд, зөвшосн юмн. Түүна хөен өдр болһи соляд, звдәд бәәҗ болш уга. Мипиһәр болхла, хөрн про-

центнь болх гиж сапжанав.

Әмтп альх ташлдв. Бас нсгнь сурв:

—Кевә, үлү малан кезә хулдп гнжәнәч? Кевә сүүрүрн йова йовл< келв:

—Күүнә ам бичә хәләһәд бәәтн, түрүләд бнйән, бийән эргәд хәләчктн.

Бас кесгнь дарупь босҗ үг кслцхов. Ик зунь Кевәг тач келв. Мал баһлхин, мөиг хувагддто фонд икдүлхин туокар дөи болдг күн дала һарч бәахш. Цугтаһинь ке-

лүлчкәд, Эрнцн үг авв. Өигрсн җил көдлмш гем уга

болсиг темдгләд, Козлдурип һардврит ончлж. келәд, әм-

һар өргәд ахлачин тооцаг батлад, парвляна көдлмшиг дундын гиж. шиндцхәв. Докәд һар өрглдҗ, күүндсн

төрмүдин тускар шиидвр һарһв.

—Энҗл арвн миңһн гектар һазр хаһлх төр бәәнә; Хаһлый?— гиж, ахлач сурв.

—Хаһлый!

—һаран өргтн.

Цугтан гишц өргв.

— Батлҗанавидн. Дарукнь: хувадго фондын тускар. Хөрн тавн процент һарһх-мн ги-снтн һаран өргти!

Тенд-энд, ут-турштнь нег тәв һар күн һарак өргв.

.73

— Медгдҗәнә. Хөрц процент гиснтн! ;

Кевә байрлсан үзүлж, күүнәс ичл-эмәл уга сууна. Козл-

дур. һазр хәләһәд, ду һарч бәәхш. Бокта урлдан бәрҗәсн цаасан: хазв. Эрнцн санв: «Алдрад одв. Гем уга, ца-

гнь ирх, дегед сәәхн эврән орҗ ирхт».

Олна хург деер хәләх төрмүд хаһлгдв, Хург хаахар седж. бәәһәд, Козлдур хахҗ-цахж. түдв. Энҗл ахлачиг сольдг жил биш, тер учрар сольвлцан болш уга. Зуг кесг дәкҗ эврән дотран ухалад, эрлһ өгч һарх сана Коз-

лдур зүүлә. Ода түүгән-келхәр седчкәд, хахад-цахад бәәснь эн. .Болв эн хурт деер күн му келсн уга, тиигхлә ахлачиг иткдг болҗана. Күнд болх, болг, дәкәд нег ж.нл хәләнәв!—иигҗ шиидед, Козлдур байрта әмт хәдәһәд крлв:

'■ — Олца хург чилҗәнә.ү

XI

Ца-сн к©к тавглчксн цаг. Нарн өөдән һардг болад, күч авад, үвлиг дииләд ирв. Хаалһ одачн көрә, болв дора хотхр һазрар цандг тогтҗ. Цандгин киитн к©к усиг әрж хаяд. бичкн хар машин уульн-дуулад йовна. Өмнк мөргн деер һарад ирхлә, «Улан Маиц» колхоз яраһад бәәв. Хойр-һурвн ут уульнн хотлчкад, сарсаһад, сала

дахж бәргдсн гермүд ики холд.татгдҗ. Тенд’нег гер, энд негн. Кезәнә нежәдәр бәәдг цагин уршг. Шин цага совхозмудын тосхлт оңстан; гермүднь .баг, өөрхн, өөрхнд бәәнә, хоорндан орлцхд чигн амр, хоша бәәснд чигн деер.

Гүүсн машинә терзәр иигҗ һәухж. йовад барун захд, салу бәосп шавр герт Козлдурин нүдн тусв. «Ода Кевэ яһнач?—гиж. дотран эн ухалв,—дала малта-гертә бийнь, я-маран хармч. Кезәнә бәрчксн һазр полта шавр герт сууна. Әмтн, цугтан гиши шин, модн полта, өндр сарул гермүд бәред авчквш. Кевә меңгән әрвлә. Яахар бәәхм болхв?»

Эн заагур удсн уга, бичкн хар .машин колхозин бальчгта уульнцар гүүһәд, иарвляна үүднд оч зогсв. Козлдур машинәсн бууһад, цемцәҗ ишкәд, эврәннь кабинетд орж ирв. Дарунь хоцх цокад, парвлянд кедлдг Оля күүк

дуудв.

— Эрнцн, Бокта эдн угай?—гиж цаас бичн бәәҗ, сурв.

74

-ДУга,.Эрнцн хойрдгч бригад орж одла, Бокта —

фермд.

— СәнглИрсн цагтнь, намаг күләжәтхә гнһәд келчк. Эн цаас авад, барлад зәңгләд орк. Манһдур хург болхмн. Медвч?— гиҗ бичсн цаасап өгәд кслв.

—Медв.

—Сәәнәр күцә.

Козлдур босад, тоолсн хар пальтоһан өмсж авад, хот уухюанаһар хәрәд һарв.

Үдин нарн улм цонаһад, һазр девтәһәд, бальчг һарһад ирв. Козлдур көлән цервҗ ишксн, көрт һссан арчсн, уста бальчг деегүр һәрәдон йовна. Үүг терзәр үзсн Коо-

ку дотран санв: «Б-ичкн юмн кевтә мууха бермсж. йовхмб? Нарна Сарңгиг дураҗах-м-яахмб?»

Эннь бас орта. Нарна Сарн. — хөөнә феруин ахлач. Эн хувцндан күчр цезр. Ямаран ик бальчг болвчп, хөлән күргл уга оддг күн. Нам яһж йовдг болхв?

Ингәд уха.ла бәәтл, Козлдур гсрин хаша дотр ирҗ

Гювпа. Үүднә өмн тогтсн цандг алхнав гихләрн, һульдрад, гедргән тусв.

Түүг үзсн Кооку гүүж, һарад, өндәлһҗ авв.

—Нарна Сарң бншт, юн цемцәһәд йовнат!—болв.

—Үүднә өөрк цандг гүүлгэд оркж. болш угав’—

гиҗ Козлдур уурлв.

—Цандгла ноолдад суудг цаг альд бәәнә? Минь ода КӨДЛМ1ЕӘСН ирв.

Козлдур дәкж. үг келжәхш. Хувцан тәәләд, диван деер кевтсн газет авад хәләв,-Газетд Деед Совстин Зак-

вр эн үзв. Ик балһсн һазрт бәәсн улс мал хадһлхмн биш гисн Заквр барлгдсн газет Козлдур районас авч ирлә. Эн төрәр района һардачнр цуглулж күр кесн, тер хургас ода шин ирж. йовснь эн болж һарчана.

За-квриг дәкәд нег умшж оркад, района ахлачнрин

өгсн даалһвр санв. Колхозникүд улсас үжринь, саадг үҗрпнь хулдж. авад, колхозин фермсәр бәрх гисн төр уханаснь һарч өгхш. Сааҗасн үкрмүдән хулд-чкад, бийснь яахмб болхв? Юунднь зовад суунав! Даалһвр бәәнү? Боәнә. Район келчклә, ямаран дун бәәдмб? Мана көдлмш— района өгсн даалһвр күцалһн, бэлснь тер.

Иигҗ санад, Козлдур өмнән тәвсн мах экләд идв. Еолв бийднь медмҗән угаһар, толһаднь бичкдүд үсп уга яахм болхв гиҗ ухан орв. Хәрнь, тедн үон угаһар бәә>к чадш угалм. Идҗәсн махан тәвҗ оркад, кесгтән уха туңһаж суув. «Колхозин фермзс үс хулдад бәәхмт»,—

гисн заавр уханднь орв. «Терньч болдг үг, үкрмүдииь

75

Кооку ирҗ өернь сууһад, шаһа-чимг авад келв:

— Козлдур, бийчнь эвгой? Мах юңгад эс иднәч?

Махта дал шүүрч ави, Козлдур дотран санв: «Коокуд ксләд хэләхм-яахм. Эврә гергн эс медхлә, әмтпә гергд яһҗ медхмб? Сөрэд үзнәв»,— болад ардан ‘кевтсн газет шүүрч авад, Козлдур эклв:

— Кооку, эн Деед Советин Заквр умшвч?

■— Умшв. Балһснд бәәдг улсин тускар келгдҗ бәәнә. Мапд ямараи төрв?

— Манд ик төр болҗ йовна. Районас зааврта ирв. Колхозникүд улс саадг үкр бәрхм биш гиҗәнә, цугтнь колхозд хулдҗ авад, колхозникүдиг фермәс үсәр теткхмн гих заквр бәәнә.

— Үсәр теткәд бәәх болхла, нам үкрлә оралдҗ бәәснд орхинь деер. Зуг өдр болһн, таслвр угаһар үсәр тет- к/К чадхийт?

—Юнгад эс чадх билә! Кетхә гихлә, кеһәд бәәх.

—Деед Советин Закврт колхозникүд улсин үкр ав-

хм гнх юмн угал.м. Дегәд давулҗ бәнт-яһнт?

— Кооку, чн яһвч сурһульта-эрдмтә күилмч, медхнч. Коммунизмүр орҗ эс йовнувдн? Иовна. Тиигхлә, эврә неҗәд үкрән бәрәд, түүилә оралдад суух ямаран кергв? Маниг хәләһәд суухла, коммунизм эврән тосхгдад бәәш

уга. Экләд, эврәи, бидн кех зөвтәвиди.

—Тернь медгднә. Болвчн.

—Иигәд суухла, бидн юувд чигн күрш угавдн. Ода хәрнь яһий, үкрән колхозд хулдый?

—Үсәр тегкҗ чадх болхла, нанд йилһс уга. Тер биш

ухалв: гергм үлмәдм орв. Талын улс юигад эс орх билә,

орх!

Көдлмш төгссн хөөн, асхн Козлдур конторур ирв. Бокта Эрнц-н хойр ахлачиг күләҗәҗ. Ик акч столыннь

ард һарч сууһад, тәмк һанздан нерҗ авад, Козлдур үүр-

мүдтән келв:

—Деед Советин Заквр умшвт?

—Умшла,— болҗ Эрнин келв.

—Ямаран заквр, би эндр гертән күрәд угав, газет чигн үзәд угав,— гиҗ Бокта герчлв.

—Хоцрад йовнат, хоцрад!— эн үгән келн, ©рчин да-

һмд боәсн газет һарһҗ авад, Козлдур Боктад өгв.

76

ьокта үкс гиҗ гүүлгүлҗ умшв, Козлдур цааранднь

үгән\келв: ....

Ц КолХозникүд улсип үкрмүд хулдҗ авх района заавр бдәнә.

— Колхозникүд мал уга бәәхм?— гиҗ Бокта өврж,

сурв.

— Үкр керг уга гиҗәнә. Дәкәд нам саний: күн болһн үкрлә оралдад суутл өдр чилҗ одна. Дала гих үсн чигн

уга, көдлмш чигн уга.

—- Малынь баһлх, тер тускар би келж, бәәнәв. Саадг үкрннь авчкхла, колхозникүдт сән болхий?—болҗ Бок-

та улм өврж, сурв.

— Бокта, чини баһч, альд болвчн орлцад йовнач. Йоста большевик күн тиим үг келхн уга билә. Бпдн ком-

мунизмүр өөрдж, йовнувдн? Йовна. Тиигхлә, кезәик бәәдләр, күн болһн үкртәһән коммунизмд күрхмб? үкрмүдинь хулдад авад оркхла, бийснь йоста пролетармуд болх.

Ода күртл күүрт орлцл уга бәәсн Эрнцн өмәрән дәвәд келв:

— Коммунизм гисн олна бәәдл, демәр, хамдан, ни бәәлһн. Болв мел ода деерән үкр-туһл үлдәл уга авчкдг юмн бәәхий?.

Стол деер кевтсн газет тач авад, Эрнцн үгән цааран-

днь келв:

— Нам эи заквриг авад хәләй. Үүид колхозникүдин тускар юмн уга, ик балһсдар бәәх улсин тускар бичәтә. Тернь нам орта. Одахн газетд һарсн статья умшцхавт? Балһсн һазрт зәрмнь хулдын өдмгәр үкрән борддгҗ.

Өөрхнд идг бәәхш, эврә тәрәтә биш, мал бәрнә гидг балһснд күчр жаңһрта юмн. Колхозд болхла, идгнь чмгн

бәәнә, өвсн-силоснь бас. Колхозпикүдип саадг үкр мел ода авчкна гидг дегәд эрт эс болҗахий?

—Авч болхмн,— болҗ Бокта орлцв,— болхмн, зуг үсн кергтә, колхозникүдиг өдр сө уга үсәр теткәд бәәпә гидг күчр.

—Үсн угаһар кен тедниг үлдән гиҗәнә? — Козлдур

нүднәннь булңгар инәмсв,— үкрмүдинь цуглулж. авад,

бүкл гурт кеһәд, сааҗ авсн үсинь лавкд орулад хулдад бәәх зөвтәвдн. Тиигхлә, эвтән тусад эс бәәв?

—Нә, тернь тер чигн болт. Келҗ-келҗ кенә зааврв энтн?— Эрнин газетән стол деер тәвәд, босв.

—Райкомин, негдгчин бийиннь, негдгч сегләтрин,—

болҗ келәд Козлдур утар тач кииләд, бас босв.— Та хойрин маһдлһн мел чик. Би чигн экләд бас тиим, танла одл ухата биләв. Дәкәд санад-ухалад бәәхинь мана һар-

77

дачнрин заавр чи-кнь нанд медгдв. Дәкәд, үүрмүд, йахкехнь нанас, манас сурҗ бәәхшлм, манд даалһвр ргчәнә. Партин комитет даалһвр өгчкхлә, манд, коммунистнрт, ямаран күүндвр бәәхмб, түүг күцэх мана'эркн төр,— иигҗ бәәтл, стол десрк телефон җиңнв. Козлдур хар трубк авч чиннв.

— Кен? Соңсҗанав. Медж.әнәв, үр сегләтр. Тер төринтн туокар зөвәр көдлмш кечхвдн. Маңһдур олна хург кехүвидн. Меднә, меднә. Ута. Күч үзүләд йовдг юмн

бәәдв. Мана үг әмтн соңсна. Чадхвдн, итктн. Эрнцний? Үүнд сууна, телефо өгхв? Мә, Эрнцн, чамаг негдгч дуудҗана.

Эрнцн телефо авад:

— Парторг, соңсҗанав. Умшла. Козлдур цәәлһж. өгв. Э-э, маңһдур хург цуглулҗ бәәнәвидн. Чидл күрх, болх, чадхвидн. Тиигий, сәәхн зүүд бәрж. хонтн.— Эрнцн телефоһан тәвәд:

—Эн төр күцҗ йовхиг өдр болҺн зәңглтхә гив. Медгднү, ©др болһн.

Гер дотраһур йовҗ бәэһәд, Козлдур эвшәһәд, келв:

—Ора болҗ оч, залус, өрлә босх кергтә. Маңһдурк хургин ашнь — манд бәәнә. Б-идн, һардачнр, яһж, -бийән бәрнәвдн, тер кевәр хург болх. Үлтүр, үлгүр әмтнд үзү-

лх кергтә. Би түрүн болж. үкрән хулднав. тадн, чи Эрнцн?— болж. Козлдур бахлурдз.

Эрнцн хахад-цахад үг келж. чадсн уга.

—Чи, Бокта?

—Нанд үкр уга,— болж. Бокта инәв.— Би йоста про-

летарий күмб, нохан кичг чигн уга.

— Бичә караглад бә. Хөөнч яахмб?—болж. Козлдур

шахв.

— Хөп мини биш, ээҗин. Тер зөөриг би зөөсн угав,

би түүнә эзнь болҗ чадш угав.

— Яһж. тиим юмн бәәв. Баһасн нааран кодләч, өнчитн салу биш, нег ааһта, нег шанһта улст,— гиҗ Козл-

дур хатхв.—Хәрнь бийун белдж. авцхатн. Би түрүн болҗ босж. бәәнәв. Та хойр бас дахцхатн. Тенд, олн дотр түлклдәд бәәҗ болш уга, нег дууһар келх зөвтәвидн. Эс тиигхлә, маниг әмтн дахш уга. Хәрнь тер, ода болҗ, хәр-

лдий.

Цугтан бослдад һарцхав. һурвн аалу, һурвн үзгүр

тарцхав. Йовн йовж., күн болһн эврәннь тускар ухалв. «Бичкн, бичкн ямаран арат»,— болҗ Козлдур Боктан ту-окар ухалв. «Мини биш, ээҗинм,—гиһәд һарч одх саната. Ээж аавтаһан өнчән авлт? Уга. Тиигхлә нег өрк,

нег хош».

78 •

Зюнцнә. уханас одак күүндвр ба-с эс һарв. Ода күрәд ир, йөвүн-күүкд унтж, кевтх,-гергн Деглә, одачң көдлә бәәхд К.өддойш, көдлмш, көөркд өдр сө уга* баргдхш. «Үкрнчн хулдҗанав»,— гиһәд эрстнь келчксв. Юн гих? Бийим идчк. Күүкдән үсн уга үлдәҗ чадхий бйдн? Хату.

Болв арһ уга, түүнә усн-цасн болсиг хәләһәд сууҗ болш

уга. Олна төрт эврә төр.^саалтг болх зөв уга.

Минь эн ца-гла Бакта гертән күрчксн, даһар дүүрң

үс ууж, сууна. Э.кнь, Болха өөрнь шанаһан түшсн, Боктан хот уулһ һәәхҗ дотран санв: «Баһ гидг басл күчр сәәхн юмб. Өдрин дуусн хот-хол чигн уга йовна, • ирхләрн иигәд, һартан харһсинь ууһад-идчкәд, геснь цадж. одна. Басл сәәхн наон».

Үснд хуһлсн өдмгиг ухрар утхҗ авад, амнурн кечкәд, Бокта үгән зклв:

—Ээҗ, танла күүндх төр бәәнә.

—Юн т©рв, кел, соңсий,— болҗ экнь соньмсв.

—Шин йосн һарсн бәәнә: колхозник улса-с-= колхоз саадг үкринь хулдж. авчана.

—Эврәннь малнь баһдж бәәхмб?

—Тиим биш. Үкр-яман гилдәд әмтн көдлмштән һа-

рхш. Дәкәд, өвсн-тоосн гидгнь ямаран күчр юмн. Тер малыг цуглулҗ авад, колхоз бәрәд, колхозин өвсәр өвсләд, үсинь лавкд хулдхмн болҗана. Әмт эврә үкрәс гет-

лгхлә, олна көдлмшт орлцдгнь сән болх.

— Үкр уга бидн яахмб? Тер лавкдчнь, күүнә санаһар, үсн орад бәәхмб? Үсн уга болхла, хальмг күүидхот уга. Өдрт һурв дәкж. цә уух кергтәй? Кергтә. Уга, цәәһин үсн уга бәәҗ чадш угав.

— Ээж, чи бас мини зовли медх зөвтәч. Тиим шиидвр деерәс һарсн бәәнә. Тиигхлә, би сурһульта-эрдмтә колхозин агроном күи әмтнәс үлх зөв угав, әмтнә нүүрт

новх санатав. Түүг бас мед,

— Әмтнә нүүрт йовх кергтә, тер чик ухан. Зуг эврә көдлмшәр, эрдмәр олндан тоомсрта болснас сәнь уга. Күн болһна келсиг соңсад геглзәд бәәсн, салькна айс дахсн шагшг шар хулсн әдл юмн. Тиигҗ бас болш уга, эврә ухаһар, эврә толһаһар җирһх кер.гтә.

—Болв шөвг өвртә улакчан хулдад оркий-яһий?

—Яһнач-кегнәч эврән мед, цәәһин үсн уга би үлдҗ чадш угав.

Эн болад, эк көвүн хойр эвтән орлцл уга сууцхав.

Ээҗиннь заңг меддг көвүн дотран санв. «Йигхичнь медә биләв. Мини ээж мвн, мини сансн ухан чик болна гидг тер». Бокта һартк часан хәләв. Сөөнь өрәл давад оч,

79

— Нә, унтый, Өрүндән чигн цаг олдх,—гиҗ келәд,

Хальмг күн цә уга бәэж чадш уга. Цәәһин үсн адг-ядх- дан кергтә. Бичкдүд яахмб, медотнр үсн уга бәәж. чадш уга. Болв талын чигн ухан орв. Балһснд амтн үкр уга яһад бәәһәд бәәнә? Тсид лавкс бәәнә, тосна заводмуд, үсн, өрм, аадмг-хөөрмг, ю эс кеиә. Тер кевәр колхозд

кеж. болш угав? Болх, юнгад эс болх билә. Зуг цаг, цаг кергтә. Нег өдрәр юмн болҗ &гш уга.

Кесгтән Бокта тиигҗ түүрчж. кевтв. Кедү ора унтвч, агроном хар дүңлә босна. Эн өдр бас Бокта цаглаһан босад, тәрәнә эк цеврлжәх сара тал одв.

Олна хург, асхи ора, әмтн көдлмшон зәәнрүлчксн цагла болв. Әмтп гисп юмн клубд дүүрн. Кегшн эмгд чнгн, көдлдго гергд чигн ирцхәҗ. Үкр колхозд авхмҗ гисн зәңг өрүнәс авн колхозар тарв. Күн болһн, тер дотр күүкдулс бурушаж. залаһан таслцхав.

Түрүн болж. Козлдур үг келв. һазадын ори-нутгудт ямарап җирһл 'бәәхиг, тенд яһҗ әмтн көдлдг, җирһдгнннь тускар эклҗ, ики холаһур эргүлв. Америкии бая-

чуд әмтн делкән күч-келсчнриг яһҗ шимжәх, талын орннуггуд хоорнднь цокулҗ дән-даҗгт күрх санаг келж өгәд, аш сүүлднь, эврә Совети-н орн-нутгин тускар цәәлһв.

— Коммунизмүр зүткәд орж. йовнавидн,— гиҗ эн цаа-

ранднь -келв.— Коммунизм гисн к>мб, яһж. бидн комму-

низмд ж.ирһхм-6? Коммунизм гисн җирлһн биш. Жирлһн җирс-ж.ирс гинә, сәәхн өндр бәәшнгүд, эҗү-шажу уга дала теңгс үзгднә. Зут түүг күцҗ болхш. Коммулизм гисн өдрә-сө©һә көдлмш, һарар бәрәд, нүдәр үзәд кегд-

жәх тосхлт. Эндрк, маиһдурк мана көлсн, күчн, көдлмш.

Коммунизм гисн тиим юмн болҗаиа.

— Коммунизм кезә ирхмб?— гихл», коммунизмд өөр-

длһн манд, эврә көдлмшәс медгджәнә. Эвдр хойр тонн чолун нүүрс, һурвн тонн цө үлү цутхгдв, арвн литр үс, тавн килограмм махн үлү өпгдв, тер болһн коммунизмд

өөрдлһн. тер учрар, коммунизмд күрлһн, мана -шунҗ көдлһн, зураһан өдр болһн сар, җил болһн •күцәлһп. Мана парть тиим цәәлһвр өгсн бәәнә'.

Болв неж.әдәр бәәж дассн бәәдләр коммунизмд күрч болш уга. Коммунизмд — эврә, коммунистическ бәәдлҗирһл һарһх кергтә. Күн болһн улан һалзн үкрән көтл-

сәр коммунизмд өөрдж болш уга, олна бәрцәр бәәхлә, болх зөвтә.

80

Козлдур частан гишн. тедү. метәр келв. Деед Советин Закв.р умшж. өтәд, райкомин даалһвр цәәлһәд, олн колхознихүдт саадг үкрнь өвр-шөвг болҗ, коммунизмлә ирлцҗ өгл уга зоважахит келж. дуусад, үкрмүдинь иег-

дүлж. олиа сүргт цуглулхпн, тер юуһарн сән, таалта бол- җах-ннь цәәлһҗ өгэд, аш сүүлднь, им ■селвгәр үгән ч»ь

ләв:

—Келҗ-келж. саажах үкрмүдән колхозд хулдхмт. Эндр-маңһдур мөңгинь өгәд оркҗ чадш угавидн, болв мөцгнтн алдвр уга, авдрт бәәнә гиж. сантн.

—Неҗәд үкрән өгчкәд, цәәһә үсн уга үлдхмб? .

— Закврт колхозникүдин туок-ар бичгдсн юмн уга.

—Мөңгн угаһар, өңгәр әмтнә мал авхар седҗәнт?

—Манд устав бәәнә. Уставарн һардвр кехмн!

—Козлдур, чи арһулд, дегәд давулад орквч-яһвч! Кесг талас тиим сурврмуд нислдв. Козлдури-г ам ан-

һадг цол өгл уга дор-дорасн кссгнь хәәкрлдж, сурвр өгч,

шууглдв. Хургин ахлач һаран өргәд, тоттнхит сурв. Халҗ одсн улс болжахмн уга. Үүг үзәд, Козлдур генткн пол девсн, хәәкрәд оркв:

— Түрд гитн, арһулдтн!

Әмтн ормдан суулдад, шуугаи невчк номһрад, хург цааранднь утдхҗ болм болв.

— Таниг гижтәстн авад чирж йовхш, юн хәәкрлдәд бәәнәт, кү-н кевтә күүндәд, төр хаһлад оркх 'кергтә,—

болҗ Козлдур хәәкрв,— зөвәрнь, бод-бод тнһәд, үг авад

зөвән күргәд келтн. Айстан хәәкрлдәд олз уга, тиигтләп базр деер бәәхшт, энтн олна хург!

Эн үгон келн йовҗ Козлдур ормдаи суув. Эрнцн босж. зогсад, олнд күргәд келв:

—Иигж. хург кеж болш уга. Келх улс бәәхлә, зөв авад келәд бәәтн. ¥г сурҗах күн бәәнү?

—Сурвр бәәнә. Козлдурт сурвр. Чи, Козлдур, эв-

рәннь үкрән хулджанч?

Козлдур бссад, ә-чимән уга болсн хург эргүлҗ хәләһәд, инәмсгләд келв:

— Таниг көөһәд орулчкад, эврән хәрү һарч одх гиж. санвт? Козлдур — коммунист. Коммуни-ст келсн үгәсн хәрү цухрдм биш. Мииһп йисн зун дөчн һурвдгч намр, Днепр һол һатлхд. усчж. чаддго бийнь ротын парторү һал өдрәр, түрүн болж. оңһцд суусн болдг. Өргн Днепр һол энднь керчж., мөндр болсн хортна сумна өмнәс ор-

снь коммунист билә. Партин заавр күцән гиҗ Козлдур-

тп дасж. одсн күн. Би манһдур өрүп эврәннь туһлта үкрән колхозин фермд авч ирхв. Хәрнь, нанас үлгүр автп,— болж. Козлдур дөгв.

81

Әмтн таг боллдад одв. Бас негнь хәәкрҗәнә:

•— Кесгтән сууһад орквидн, тәмк татх цол өгтн.

үүнәс болх юмн кеҗ йовсн юмн. Бичә'ә. Даалһвр? Күцәх кергтә» — иим ухан те.рнь болв.

': Әрнцн утар киилҗ татад келв:

— Даалһвр — даалһврарн: Дегәд күчләд оркж болш уга.

• •— Күчл — эс күчл. Э:клсн хөөн күцәх кергтә,— болж Козлдур хәрүцв.

Удл уга хург хәрү цуглрв, цааранднь төрән хаһлв.

— ҮГ ксн келнә? Бичгдсн күн уга,—болж. Эрнцн эклв.

Кесгтән келдг күн эс һарв. Энд-тендән хәләҗ оркад, ахЛач сурв:

—Нә, үг келх күн уга'болҗану?

•— Би үг сурҗанав,— гиһәд Кевә босв.- Өмәрән һаоч

йовад, әмт давчкад*хәрү хәләж. зогсад, хавтхасн газет һарһж, авад, делгәд, эн цааранднь:

— Ода эн акад юмн болҗахмб? Деед Советин заквр

һар деерм, газетд бәәнә. Бидн цугтан бичг-тамһ меддг улслм. Колхозиикүд улсин тускар ямаранч заавр уга, ик балһсдын туокар келгДҗ бәәнә, тер үнн. Зуг колхоз гиж

келҗ өгв, одач медгдсн угай?—болж Козлдур үгд ор-

лцв.

• •<— Уга, юмн медгдҗ бәәхмн уга,— гиж. Кевә үгән

утдхв.— Тиим заавр бәәхлу, үзүлхнтн түүгән, аль слн-

әмтнд үзүлж болш уга юмб тертн? Би ода дотран, му ухандан саннав: мини му үкр кенд саалтг болҗана? Кбзлдур, келхч: даалһвр тиим. Нидн намр яһлат? Бае

ийгәд мал-гер үлү -гиһәд эс алн гилт? Түүнә хөөннь та-

нйг эс чикллү?' Чикллә! түүгән бичә марттн. Миниһәр болхла, эн төртн бае хажһр, тиим юм кежәх улст,— болад Кевә халад, газетән хавтхдан дүрәд, хоолан ясз.

— Кевә, чи әмт бичә хутхад бә,— гиҗ Козлдур орл-

82

цв.— Ямаран гидг үг келҗәхән медҗәнч, чи кезәңк клас-

сик хортна дуулдг ду дуулад ирвч. Райком партин даал11011 даайһвр бичә күцәгхә гиҗ эс -келҗәнч? Тиигжәнәч. Райком гисиг. юуһинь медҗәнч? Парть гисн үг. Партин

өмпәс йовна гисн —мана олна өмнәс йовсн әдл юмн. Хорнь, үр, түүгән мед. Медл уга айстан кесг хов цацад бнчә бә.

Чиләхинь күләж, зогсад, Козлдуриг үгән төгсәхлә:

— Козлдур, чи кү би-чә әәлһхәр сед. Класснн хортыг үзҗ йоасн юмн, тиигхд эврән батрак йовлав. Йос-һосм-

тн бас меднәвидн, бичә хазарлҗ авад мордчкхар седәд бәәтн. Та келхән келвт, манд бас цаг өгтн, бичә күүнә

үг хазад бәәтн. Хәрнь...

Күцц келүлл уга, Козлдур дәкн хәәкрв:

—Олн дала үг келәд керг уга. Чи үкрән хулдҗанч-

угавч?

Эрнцн бас орлцв:

—Үгнн ахрнь сән, насна утнь сән гндг. Ахрар келхмн энтн. Кевә, та юн гиҗәнәт? ү*крән хулдхмт-угавт?

—Ам бөглҗәнт?

—Ам бөглж. бәәхшив, бүкл доклад кеҗәнәт, ахрарпь келтн: хулдҗант-угавт?—болҗ Эрнцн шахв.

—Сән. Үг келүлш уга болхла, келл уга чигн бәәҗ болх. Талын улс яһна-кегнә эврән медг. Зуг би эврәннь тускар келҗәнәв: үкрән хулдш угав.

—Болвт?

—Болв.

—Дәкәд кен үг сурҗана?—Эрн-цн әмт хәләв, үг сурсн күн зс үзгдв.

Әмтн тагчг. Эрнцн Козлдур хойр хоорндан күүндв.

Зүн шуһуд суусн Церн тал эди хәләлдв. Тернь һазр шаһнж., нүдән дальтрулв.

—Церн, та үг келхәр седлт?—болҗ Эрнцн келв. Церн босад, махлаһан үмгн бәәж:

—Би ю келхв, нанд келдг үг уга.

—Келдг үг уга гисн. Үкрән хулднч-угавч? — болҗ

Козлдур дөңнв.

—Бий? Би чадш уга бәәдлтәв.

—Яһад? Өмн нүүрт йовдг колхозник үлгүр үзүлхм

бпшв?— гиж. Эрнцн орлцв.

—Күүкдм олн, цугтан бичкдүд, үсн кергтә.

—Үс лавкас авч болш угав?

—Болш уга кевтә, болшго. Күүкдм дала,— болж.

11ерн хәрү суув.

Үг келх күн һарч бәәхш. Кесг сурж ядҗ оркад, Эрннн кслв:

83

— Нә, дәкҗ күн үг келшго болҗану? Тнигхлә, шиидвр һарһх кергтә.

Бокта һараи өргв. Әмтн үзәд, «Боктад үг!» — боллдв. Эр.нцн чиги үзәд, агрономиг үг келхинь күләв.

— Би дала ү-г келхәр седҗәхшив,— болҗ Бокта эк-

күн эврә сән дурар кех зөвтә. Үкр керг угай? Хулд. Кергтәй? Бичә хулд.

—Козлдур шахад алҗанал-м, цугтан хулдхмн гиҗә-

нәлм,— болж. әмтн шууглдв.

—Козлдур күчәр танас үкритн хулдж. авхар келсиг би соңосн угав. Күч күн та-нд үзүлҗәх юмн уга, эврән

медтн,— болҗ агроном чиләв.

—Зопс агроном, чи үкрән хулдҗанч?—болҗ Кевә

сурв.

—Бий? Нанд үкр уга. Ээҗин үкр, ээҗ яһна-кегнә

эврән медг.

—Эврә үкр харм болҗахинь!

—Өнчнь не-гн, үкр чини болҗана!

—Әмтн хулдтн, би — керго?

—Ахлачнр үлгүр үзүлтхә!

Иим кесг үгмүд келәд хәәкрлдж, хургнь улм шуугв. Эн заагур Эрнцн Козлдур хойр шимлдв, шууган иомһрхла, Эрнцн келв:

—Дакҗ келдг күн уга болхла, шиидвр батлх кергтә.

Укрән колхозд хулдхм гиснтн һаран өргтн! Нег цөөкн күн тенд-энд һаран өргв.

—Зөв уга гиҗәх күн бәәнү?

Күн ду һарчахш.

—Цугтан зөвтә гижәнә. Иигәд хург чилҗәнә.

—Иосн биш юмн!

—Хаҗһр!

—Эврәһәрн кеҗәнә, иигҗ әмтн шуугад, тарцхав.

XII

Өрүн өрлә Козлдур Эрнцн хойр саадг үкрмүдән көтлҗ одад колхозин фермд өгцхәв. Әмтн терзәрн шаһалдад, үнәр келҗәсинь медцхәв. Теднә хөөн зәрм коммунистнр ба-с ферм темццхәв. Эдниг дураһад хав-хара биш •колхозникүд чигнь үкрмүдән кетләд^һарцхав. Яһвчн сон,- сҗ дассн юмп, яахв? арһ уга.

Кабинетдән ирҗ сууһад, хойр ахлач өрүн үд күртл

юмнд одсн уга. Телефо җиңиүләд райком партьд үкр хулдж. авлһн яһҗ йовж, йовхиг соңсхад, хая-хая фермүр җиңнүлчкәд, цааранднь юн болхинь күләһәд сууцхав.

84

Фермд, ах саальч болсн Кооку даалһсн төр күцәһәд, ахлачд кен үкрән авч ирсиг телефоһар келҗ өгәд бәәв. Козлдур өмнән кевтсн нк цааснд хәләһәд авч нрсн күү- I!» нернә ард темдг тәвәд оркна. Хәләһәд, дигләд оркхчаг, зөвәр олн улс шиидвр күцәсн болҗ һарв.

Зөвәр бәәһәд орксн цагла телефон җиңнв. Эрнцн тслефо авч соңсад, Козлдурт келв:

— Церн үкрән авад күрч ирҗ.

Козлдур эс медсн болад, хоңх җиңяүләд, Оля күүк- («әс сурв:

—Күн ирәд угай?

—Хойр күн ирчксн бәәнә.

—Нежәдәр нааран орулад бә.

Колхозникүд цүврлдәд орҗ ирәд бәәцхәв. Хойр ахлач келдг үгән келәд, әәлһхинь әәлһәд, буульхинь бууляд, кесг эрдм һарһҗ хургин шиидвр күцәхәр зүткцхәв...

Цернә гергн Цеглә һурвн өдр өрлә босж,, лавкип үснд одв. Хойрдгч-һурвдгч болҗ даранд зогсад, үсән авад хәрҗ ирв. Дөрвдгч өдрнь үсп ора ирәд, кесг гергд хурҗ, шууган болв. Тавдгч хонгт фермәс иссн үс авч ирҗ, цаарандпь үсн цугтаднь күртдго болад, сөөнь өрәләс авн оч дарана орм авцхав. Зәрмдән үсн уга чигн үлдв. Цә хар, күүкдт ээдмт-хөөрмг уга болад бәәв.

Бас нег зогсҗ-зогсҗ, үсн уга хәрҗ йовад, Цеглә

Болха эмгнлә харһв.

—Үсн күртвү?— болҗ эмгн сурв.

—Уга, күртсн уга.

—Күртхәр авч ирҗ болш уга юмб тернь?

—Кен медҗәнә тедниг. Эврәк нам һәәһә, хар цә уучкад чигн бәәх, бичкн күүкдм алҗана: үс, көерц-г ууҗ

дассн юмн, түүгән хәәһәд амр егч бәәхш.

—А, хәәмнь! Әмтнә мууд юнгад тиигҗ күрдв? Мана тал одад, нег цәәһә үс авад хәр.

Хоюрн герт орв. Болха суулһта үснәс өрәлинь кеҗ өгәд:

—Өөрин улс авад йовҗ одцхана, бәәснь эн. үлдснь манд болх. Цеглә, чи өрүнд күүкән илгәчк, күрсәрнь хувацх кергтә. Ода яахв, үзә бәәҗ таниг хар цәәтә бәәл-

һҗ болш уга.

Цеглә эмгнә седклд ханад, нүднәсн һарсн нульмсит

хурһарн арчад, эврәннь саван авад келв:

—Тиигхлә нам, Болха, үгтад оркхмн болвзго. Мөңгинь йирин өгәд бәәх, мапд өдр болһн үс өгчәтн.

—Я, хәәмнь, Цеглә, мөңгн-тенгн нанд ксрг угал. Кесг улс ирҗ цәәһә үс авна, кениг бичә ир гихв. Күрсәрнь автн, цәәһә үс хулдҗ байҗхар седхшив.

85

—Кевән Булһн үкриннь ус базра үнәр хулдна, та нам ядхдан колхозин үнәр автн.

—Булһнла әдл негнәс хойр кеҗ, бичкнәр их чолу

цокҗ бәәхш, нанд мөңгн керг уга. Цәәһә үс хулдсн ик му йорта юмн гиж көгшдүд келдг.

—Болха, ханжанав^ маңһдур күүкән йовулад орксв.

—Не, тииг, зуг эрт тәв.

Цеглә гертэн хәрж ирв, Церл көдлмштән йовхар адһсн, халун хар цә сор.к. сууж. Цеглә орҗ ирәд, Цернтал һал нүдәр хәләҗ оркад эклв:

— Чини Козлдур үс өгдгән уурв. Ода хар цәәтә бәәхмч, эрсән һартан атх. Нег бичкн үс Болха эмгн өгв, көөрк, ут нас наслг. Эн үснәс би чамд нег умш чигн амндчнь күргш угав, күүкдтән күргхлә болх.

Церн өдр болһн, асхн болһн эн үг сонсна. Соңсн гнж. чикнь заядар дон.һдад, өдрин дуусн көдлмш келгхш. Эврә бийән гемшәһәд эрлг-тамд- күргсн ахлач Козлдур болн Эрнцниг хараһад, энлж кедлнә. Цеглон келсн үг ивтрхә, ухана унгд оч сууна. Тернь һәәһә. Өрүн асхн хойрт шугшҗ уульсң күүкдән үзхләрн элкн хорсад, урсад одн гиһуд бәәнэ.

Ухаһан туңһан бәәж, Церн хәрү цокж ду һарл уга, арһул босад, көдлмштән йовҗ одв. Тракторан кепдәһә йовҗ, үүнә сәәхн айсинь соңса бәәж, болв дотр бийин ухан маимнә ә дарҗ деврҗ, чикнд хадгдв. «Чик биш, мана ахлачнр алдад оркв-яһв. Цәәһә үсн уга бәәтхә гиж парть заавр өгсн болхий? Хәй биз.-Мана парть тиим заавр өгхм биш, манахс эврә>н кежәнә»,— иим уха уха-

лад, тракторан залж Цери шуукрв.

...Үдлә Бокта хойрдгч бригадт күрв. Асхн күртл хош- *муд эргҗ оркад, хәрү ирж йэвад, бригадын захд күрәд машинь генткн хахад-цахад зогсв. Эргүлҗ-дуһрулж, эвәс ирш уга эвдркәтә болсар, эвру.н түл.кәд, бригадын герин һаза авч ирж машиһән зогсав.

Ора, бүрүл болҗ йовсн наг. И-к цан чирсн трактор һаза бәәсиг үзәд, Бокта герт орж. ирв. Девлән өмсәд, өмнәснь һарч новсн Маицаг үзәд, эн сурв:

—Чнни тракторин?

—Мини.

—Чамта хамдан хәрлһтә. Маши-м эвдрҗ одв.

—Иовий! >

Мотсцихлән тракторин ард чмргдсн цан деер ачад, өөрнь Бокта кецәлдҗ суух бәәдл һарһв. Манца тракторин ка-бинә үүд тәәлчкәд, агроном тал хәләв. Хәләцнь харһхларн «наар» гиж, нүдәрн докъя өгв. Бокта инәмскләд, күүкнә суусн кабинд орад, үүдән ардасн хаав. Ман-

86

ца бийән хемәд, өөрән зә һарһҗ өгәд, машиһән* көндәв.

күүкн көвүн хойр өөрхв, зергләд суусн бийнь, күн болһн

эврә ухата Повв.

Сар даву хонгт эн хойр харһҗ, үг күүндж. :үзәд’уга. Учрнь иим болж һарчана. Сән-сәәхн, ни бәәсн учрар көвүн күукн хойр нәәрт, биилдәнд хамдан одад, хамдан йовад бәәдг бәәсн. Эн үүрлһн күүнд харш болх • гиҗ

Манца санж бәәсн уга.

•Бавлдрин бәәдлнь медгдҗ эс өгв. Намра, сурһуль эклснә хөөн, көвүн өдр болһн гишң, бичг бичдг. Манца тер-бичгүдинь өдр болһн күләҗ, ирсн өдрнь — ик байрта болдг. Цааранднь болхла, бичдгән ударулад, эс болх эвго:үгәр күүнддг болад ирв.

«Эн юуяа учр болхв»,— тнж күүкн санна, тәәлвринь эс олж чадна. Бңйнь бас Бавлдрт хая-хая ирси бмчгтнь хәрү өгчкәд суудг болв. Мөлкдгәсп авн арвн классчилә-

тләп-хамдан үүрлж, сурһуль сурҗ йовсн Бавлдртан

Манца харта болхий? Уга, тним юмн күүкнә уханд уга билә. Үр гнхлэ.— үр, иньг гихла— иньг. Түрүн Вавлдриг сурһульд йовҗахд, Бавлдр угаһар яһҗ бәәхв?.гисн ухан-; күүкнд ордг. билә. Зуг үгинь соңсл уга, . сурһ.уль гиһәд.йовҗ одхлань, бийиңнь зан. үзүлх санаһар, эмкәһән зууҗ, альхан атхж. хатурҗ, таг-яг болснь тер.

Түүнә .хөөн, бичг тооцата ирдг болад ирхләнь, күүкп кесг уха ухалв. «Эңкр иньгүд биләвидн, тернь үнн,— гиҗ.эн бас у.халв.— Болв элгн-садн, -гер-мал болх.ухан манд бәәсняй?». Тиим ухан Манцаи толһад ордго’.билә; һар-һаран борлдод, инодн-наадар, биилх цагтнь биилод, сурх; цагтнь сурад йовдг. Сурһуль чиләд, цань-юн болхинь кен тоолж. йовла? Тер бийнь Бавлдриг һарад йов-

хла,..Манца доһлң нульмста үлдлә. Түүнә хөөннь иньг

сангдад, өдр болһн бичгинь күләһәд суудг.

Зуг... Зуг эн заагур көдлмшәр Бокта харһдг болад бәәв. Бавлдр уга гиһад гертән суухмн биш, Манца нәәрт' одад, өмнк ксвтәп инәдтә-наадта йовв. Нәәрт Боктала бйилдг, хамдан хардг. Цаг давад һурвн-дөрвн сар болад ирв. Өмннь болхла, Бавлдрас бичг долан хбнгтан уга :болчкхла, Манца чееҗәр‘зовад, нөр-хотан тееж, оң-

кисн нүдтә болж үзгддг. Ода болхла, акад юмң, ‘бичг ирхлә сән, эс ирхлә — бас чеежин зовлң ик болж бәә-

хмн уга.

■ : Нам дәкәд Боктала иҗлдәд, өмннь эс үзж бәәсн залу сәәхн цогцнь, цаһан седклнь илдкгдәд, удан-эс хар-

87

һхла, сангдад ирв. «Юн болжана эн»,— гиҗ зәрмдәя күүки сандг. Юн болҗахинь санҗ оркад, «Бавлдр яахмб? иньгән мартад орквч, ичрән геесн элмр!» — гиж. бийән гемшәдг. «Ипьг-амрг. Тер-малын тускар бидн кез^ күүндлә? үүрмүд бидп эс болхннь?»— гиж. күү«н алмандт.

Хойр-һурв хонад, асхн болад ирхлә, тер санан мартгдад хуурсн. Манца Бокта хойр уульнцар сүүвдлдсн йовҗ йовхнь үзгддг.

Эн туск Бавлдрт күрлго бәәсн уга болна. Нег бичг-

тән амндан орсарн күүкиг му келҗ. «Ичрән мартсн, өгсн үгән идсн, дурнасн хәрү цухр-сн» нань чигн кесг зовлңта үгмүд күүкн умшна. Иим бичг иньгәсн авхв гиҗ Манца санҗасн уга билә. Бичси бичгтнь иткл уга, хәруһинь удл уга тәвлә. «Чамас тиим үг һархм биш. Талдан күүиә бичг. Чинн бичг биш гиж. бийим иткүлхиг эрж.ә- нәв»,— гиж Маниа бичгәи товчлв.

Ик удан болл уга хорүһинь авв. Бавлдр эврән тер бичгән бичсон медүлж., кесг шүвтр үгмүд илгәж.. Юи болҗахииь эс медж. ядад, иткл уга, Манца Бавлдрин сурчаси унивсрситетд ииднә орсн үр күүкн Аляд бичг бичнә. Бичгип хурү ирхлә, ирҗ тууль тәәлрв. Бавлдр тснд Москвад талдан күүктә гих зәңг ирҗәнә: «Намаг һолад,

алдрҗ чадад, эс болх бичгүд илгәһәд бәәдг болжана, цүүгә хәәҗәиә»,— гиж. Манца санад, Бавлдрт дәкн бичнә. «Баһ цага насн билә, юуһинь чигн меддго һэргтә баһчуд. Иньг-амрг новсиг ик элдү дурн гиж. санҗвидн.

Дурн тер биш бәәж., өрәл җил болл уга, намаг мартад,

талдан күү1ктә йовад бәәхлә, чини дурн, эврән медсәрн бол. Хәрнь би чамд гемичн тәвж. өгәд, эврән бийән сулд

тоолж.апав»,—гиж. Маица һацлдв.

Тер тускинь Бокта ухалж. йовв. Эвгол юмн болад одсмн. Кеп түүг тиим ухата йовна гиж санж, йовла?

Асхи Бакта Манцала сүүвдлдәд клубас һарч йовла, өмнәсиь геиткн Бавлдр һарад ирв.

—А-а! Баргдвт? — гиж. эн хоәкрв.

—Бавлдр! — болж. Манца һаран сулдхж. өврҗ зогсв.

—Бавлдр, Бавлдр! Бавлдр биш, Боктань чини келнд эвтэ кевтә. Иигәи һар!

—Бавлдр, ичкевт, ю келҗәхмч!— болҗ Бокта орлцхар седв.

—* Иигән һар гинәв! Бокта, йоста залу болхла, мей-

әрксән үзүл!

— Бавлдр, әрлһ, әмтн цаачн соңсҗ бәәнә,— болҗ

Бокта эвинь олхар седв.

88

—Чи нам туула зүрктә күн бәәҗ кевтәлмч,— гиж, келәд, Бавлдр өөрдәд, Боктан ер-чэснь авв.

—Бгййим бичә көидә!— болҗ тернь зөрв.

—Юн гиһәд бурад бәәноч, күүнә келсн күүк булад-

ган уурнч? — гиж, келәд Бавлдр Боктаг цокхар баруп

һарарн дайлв.

тернь үкс хойр һараспь авад, түлкәд орксн Бавлдр

һ.азр дахад киисв. Босн, үкс хурдлад һәрәдн, толһаһарк

Бактаг цокҗ унһав. Эн хойрин хоорнд күү-кн орлцхар седв, түүг түлкҗ оркад, хойр көвүп цохдлдад унҗ одв. Шууга соисад, әмтн ирҗ-хойр көвүг хаһцулв. Манца ә.мт үзәд, гүүһәд уга болҗ о-дв.

Удсн уга, шуугад һарад ирв. Манца му нер зүүв. Бавлдр манһдуртнь нн-сәд Москва темцв, Бокта партпн

келв.

—Би чамд яһад уурта болх бн.юв.

—Би ча-маг му нерцд күргв.

—Чамд гем уга.

—Керлдә-шууга татхар ссдсп угав.

—Биннь гемтә, дәкж, түүнә тускар нанд үг бичә кел.

—Ча-мд икәр ханжамав.

—Яһснд?

—Эс уурлсндчнь.

Дәкәд тагчг болҗ одцхав.

Зо деер һарад ирхлә, колхозин гсрмүдин һал өмп үсурәд бәәв. удл уга ик хаша дотр трактораи үлдәһәд,

эдн хәрлдв.

Тер сөөһән Бокта кесгтәп уптсн уга. Гернн эзн нсгт сууһад, негт босад, һаран пурһндан үүрч гер дотраһур

йоздңнв. Дакн стол талан оч сууһад, зүн һарарн шанг-

һан түшәд, барун һартан алтн перота ручкар пәәһинь олж цаһан цаасн деор бичг буулһв.

Өрүн өрлә босад, сәөнь дуусн бичсн цаасан стол дсс* рәс цуглулҗ авад, дәкн нег у.мшад, диглҗ бичҗ авад, конверт дотр тәвҗ авад, Бокта һар-пүүрән уһаһад, көдлмшт йовхар бедрв. Хойрдгч өрәһәс тсрзәр Болха үкр саажахнь үзгдв. һурвн-дөрвн күн паад бийднь зогсад,

үс күләҗәнә. Цернә бцчкн күүкн ааһта көөрцг ууж. бәә-

яә.

Эн хамгиг үзәд чееҗнь улм уутьрв. Цәәһо үс цугта-

днь өпснднь ээҗдән ханад, цгьцааһап һашута эпдү һарч ■одсинь үзәд, хуЕцдх: азад, пс-чт хәләһзд һарв.

89