АРҺ ЮУНДВ?

кэөж өгшго. Дәкәд хөн мал эццн, сәәртлнь цаг кергтә.

Хөн хуцд намрин хурта-бората цагла ;көөгддг зөвтә кхмн. Хаврар, ут өдр, шарһ нарнд хуц чигн, хен чигн көдлшго. Тиим квсг жаиһр бәәнә.

— Әмтн яһад кеһәд бәәнә?— болув.

• — Эвдән кесн юмн уга. Хошад-нсжәд ик дадмг хө©ч- нр кеҗ.

—Болсн бийнь, негнә кесиг наадкснь яһад эс чад- җахмб?—- болж Ткмофей Петрович кслв.

—Юңгад зс чадх билә, чадх. Биднчн эн жил тавн-

зурһан отар тәвж үзхмн. Дамшад, даса-д авчкад, иргчәс улм-улм икдүләд; эңднь хойр җилд һурв хурһлулдг болхмн.

—Райком шиидвр һарһшпо болхла, райисполком һарһхла яһдмб? — болжанав.

—Иим ик чииртә төрмүд бюроһар дамжулж ксх ксргтә. Дурндан, күн болһн сансп-седсорн кечкәд йов-

дмн биш,— болж Лавга Матвеевия намаг сурһв.

—Тиим бодхла, бюрод тәотн.

:Дарунь эн төр бюрод хәләгдв. Тимофей Петрович мадн хойриг әмтн дахҗ өгсн уга. Пракурор Александр Васильевич келжәнә:

—Обкомин 'бюрон шиидвр эн туокар бәәнү? Уга. Тиигхлә, бндн яһад адһҗ бәәхмб? Цагнь ирхлә, манд деерәс заавр ирх.

Бөөргә совхозип директор Хомпаһур хәләлджәнәви-

дн.

— Баһар бичуд, икәр .кехмп,—болж Хом-па босв.— Кесг дала үг өгчкәд, к>мн эс болж. өгхлә яахмб? үзәд- медәд уга көдлмш. Миниһәр болхла, Лавга Матвеевичин

селвг —цецн селвг. Хошад-неҗәд отар совхоз, колхоз болһнар тәвхмн, кк болхла, улм сән.

Хомпа жаңһраснь зулҗахнь сән медгдв. Болв күүнә ам бөглхмн биш, арһ уга. Наадкснь үг келсн уга. Тер болад, ик чинртә төр, эн җил кехмп-күцәхмн гиен шиидвр һарв. Кен кедүг, кезә кехинь чигн бичгдәд уга. ■

• Болсн бийнь би ухаһан сольжахшив. Ухарльгла күүндж, төр хаһлҗ үзхәр тоолув.

Маңһдуртнь Ухарльг ирв. Сансн санаһан келжәнәв. Маниг райкомд изрлдә бәәтл, совхозин хөө^нр эврән •сәи дурар төриг экләд кеҗ. һанцхн хөөнә совйоз ‘кесг отарт көг тәвҗ: суврха хөөдиг йилһж, салу отармуд кеҗ, хурһан геесинь талднь әцглҗ.

Церн хвеч эврәннь хөн деерән бас нег отар төлгүд авч.:Хойр хош хөөндән хойраднь хуц тәвж.

: Өдртнь халунла хөөч малан хашад орулж-кевтүлдгж.

47.8'

Серүн болтха гиҗ, хаша дотран ус цацҗ, харнһу болтха гиҗ, терзинь хаадгж. Асхн серүн орхла, хөөч ота-

Хоөнә совхозин директорин келсиг сонсад, байрлдҗ суувувидн. Одачн бидн совхозар юн болҗахинь медхшивидн. Мани-г седә бәәтл, совхозмудар кесг отармудт көгинь тәвҗ. Тедниг дөцнҗ, нө<кд болх кергтә.

Шунад көдлҗәх хөөчнрт дөң-нөкд болхинь директорас сурв. Дәкәд долан хонгин сүүләр талын совхозмудас әмт авч ирж, Цернә отар үзүлх болҗ күүндүвидн. Тер дотр Бөөргин совхозас икәр авч ирх кергтә, Хомпа неринь үзүлхәс нань юм кеҗәхш.

Дола хонад хөөнә оовхозд бүкл районас хөөчнр, малын эм-чнр, зоотехникүд хурад ирцхәв. Церн яһҗ көдлҗәхән келҗ өгв. Яһж кедгинь йовҗ хәләһәд, аш сүүлднь, хошин сүүдрт сууҗ то-дигинь күцәвидн.

Хар Салан совхоз хойрхн отарт (көг тәвсн болҗ һарв. Бөөргә совхоз ода бнйнь бедрә — эклж. хөөнә көг тәвәд уга. Хошлад бәәсн хөөнә совхозд арвн отарт ког тәвгдж.

Эн тоотььг сонсад, исполкомин заюеданьд төр тәвхәр ухалув.

Исполкомд Хомпаг авад унвидн. Келҗ-келҗ шоодвр өгәд зогсавидн.

түлкә-чичә бәәтл керг кегдәд ирв. Тер намр тавн миңһн хөн дәкн хурһлв.

ГЕРТӘН

Ахлач болснас нааран нам герән мартх бәәдл һарад ирв. Тавн-арвн хонгар совхозчколхозмудар йовҗ однав. Гертән бәәсп цагт өрүн өрлә кедлмштән однач, асхн ора ирнәч. Көвүһән чигя үздгән уурув, залутаһан чигн

үг күүнддг цод болхш.

Көвүм ааҗан һарт осҗәнә. Номһн Унташ инәхәс нань юм келхш. Зуг зәрмдән араһан зууһад, шуукрад одна. Учрмнь сурхла, хәрүһинь өгхш.

Эндр асхн эрт көдлмшон чиләһәд, хәрж. ирүв. Көвүм школае гүүҗ нрв. Күзүнасм теврж. үмсәд, кесгтән өвр

деерм суув. Көөрк, санад бәәдг кевтә. Ду һардго ааҗан бнйнь келҗәнә:

—Әмтн бас кодлнә. Тер бийнь гертан, гер-бүлтәһән бәәснь үзгднә. Чамд, һанцхн бийдчн яһад эс цол болна?

—Әмтн 1кесг жнлдән көдлсн, дадмг, көдлмшән чигн

47»

меднә, теднд амр. Наңд, аажа, күчр күнд. Дасад автл

кесг цаг кергтә болна,— гиж сөрж.:*нәв.

— Күнднь күнд болҗл бәәхгов, өмәрэн-хооран тиим ик көдлмшт йовсн бишч. Зуг көдлх цагтнь көдләд, амрх цагтнь амрх кергтә. Өдр, сө уга көдлж, удан чаддмн би-

шч. Хәәмиь, гер-бүлчн бәәно, көвүнч бас санад бәәнә,

авальчн бас мел һанцхарн...

Ухалад тоолад авхла, ааҗан келсн чигн чик. Тавн

часин хоөн суух ямаран кергв? Көдлмш чилв, гертә-мал- Та улс хәрх.кергтә. Әмтн цугтан тиигнәлм.

,Тии-гәд тоолхла, икл амр юмн болсн болв. Удл уга Унташ ирв.

.. — Мана эмгн гертән,— болҗ ормав,— күн болад ирңә тидг эп.

—Ода күртл күн биш билүв?

—Көдлмш эрт чилҗ гиҗ. келхәр седләв. Көдлмш

цаглань чилхлә, цаглань гертән ирх зөвтә.

— Бийән арвләд, эврәннь сә хәәһәд бәәхлә, көдлмш кегдш уга.

. ■ Терчн чигн чик, зуг әмтн көдлмштән чигн шунад,

герхән чигн цагларн ирәд б-эәнә.

—Намаг -шоодхар-.эңдр күүндад .авч-ксн болвзгот?— болув. . .

—Болж танд, һараи уһаҗ хотан уутн,—болж. аатка

Х.Ө.РД Дөрвүлп сууһад хотан ууввидн. Ааҗаднөкдболхса-

цдһ.ар брсад, ааһ-сав; хурэһад, уһахар белдүв.

— Эврән уһанав, чи көвүтоһон нег аохи бә,— болжапа.

Болдг чигн үг гиҗ санад. неман дасҗасн көвүп та-

лан ирв. Тетрадинь хәләвүв. Дервод, тавад, зәрмдән һурвад чигн гисн темдг үэгдв. Өмннь эн кезәчн «тав» авдг

бид’о..

... — Эңкр иньгм, энч-.яһна гидг энв?—болув.-

хажһр чигн болҗ одна. .,

. 1\өвүн чик .юм. келҗонә, арһлуга, амим боглчкв. Эп һур;вн-дөрдн сарин д-унд би нам көвүнәппь кесн ном хәләһәд угав. Тер үнн, .Зуг Унташ дөң-.нөкд болх гиҗ сандг биләв. Эс болж гидгнь зкн болҗана. Ода үүнд

юуһан келхүв?

Номинь келгәд, көлинь уһалһад, орнднь көвүһән орулҗ кевт.үләд, .Унтащ. тал ирү.з. Залу дегтр умшҗапа.

48Д

Өөрнъ ирҗ шанаһан тугиж суувув. Упташ дегтрән өмәрәи түлкҗ оркад, толһаһнм иләд келв:

— Көшәд бәәвч, хәәмнь!

Үг-келл уга, өмнәснь хәләвүв. Хойр һарасм авад, үмсәд, залум кслв:

— Иньгм, кевтәд амр. Нөөрас сән юмн уга. Сәәнәр унтад серхлә, толһа гиигрәд оддми.

Угән келн бәэҗ, ор-дер ясад, суусн кевтм өргҗ авад, орн деер тәвҗ суулһад, хувцим тәәләд, көнҗл дор ору-

лҗ кевтүлв. Бичкн цагтм ааҗа иигҗ орндм орулдг билә.

Ода залум үнн седкл деерәс кеснд байрлж., хойр һарарк орна ирмәг деер суусн залуһан теврҗ авад үм-сүв.

Хамр-ам, халх-чик йилһл уга үмсҗ, санад үкҗәсән

медүлҗ, Унташ хальгв.

Хамдан зерглҗ кевтәд, ю-бис а<үүндүвидп.

— Ухарльгла дегәд бичә онцлдад бә,— гнж, генткн залу келҗәнэ.

—«Оицлдад» гисп?

—Салад, әмтнә нүднәс зулад.

—Энч юн гисн үгв? — болҗ өсрж босад суувув,

—Хәәмнь, әмтнә кел бооҗ болш уга. Тним зәңг шуу-

гҗ йовна,— гиж келәд, һарим авад илв.

—Ксн келнә?

—Одахн наадн-инодн хойрин заагур Лавга Матвеевич -келв: Унташ, иигә-иигә бәәж, гсргәи гееһәд оркв-

згоч.

— Лавга Матвесвичин юучв? Әмтн келм йовдл би һарһсн угав. Чи намаг иткҗонч?

— Эс итксн болхла, чамд келш уга биләв, иткәд келжәнәв, худлыич» медҗәнәв. Зуг әмтна хорта келнәс хол йовх кергтә. Дәкәд чигн заиг шуугж йовна.

—Ксл, ксл...

—Тимофсй Пстровичлә йовдгар...

—Күүнли нам үг күүпдж болш уга юмн 'кевтәмб?

Тимофей Пстронпч памаг дү күүкнләрп әдл сапҗ, дөц-

нөкд болҗ, КӨДЛМП1 зааж огпә. Петрович мини эңкр ахм.

Чи түүг МСДЖӘНЧ?

_ Меджәпан, ХӘӘМП1». Зуг олна келл, түүг мед, күү-

ид кслүлл уга, нохад хуиулл уга йовҗ үз.

Көижл дор орж кевтәд, кенә ааль болхмб гиҗ уха-

'■^Хүсрн-хугч болдг болвчп, әмтнә келнд орсн ик му

юмн/Күн болһид би гсм угав гнж кслхми биш, яһнач? Эн тускиг ухалад, кссгтән түүрчҗ кевтүв.

481

Өргн өрч деернь толһаһан тәвәд, битан күүкд мет,

үргләд, унтад очв. Ухан-седклнь цевр күн тиигҗ унтдг зөвтә юмн.

МАНА ҺОЛЬҺР ИСКИРД МАЛДАН ШИВӘ БОЛТХА

<Мел шүурһн шуурад бэг, Мэстәд чигн бәәтхә, Мана һолъһр искирд Малдан шивэ болтха».

(Хальмг дуунас)

Эн дууг ик баһаюн авн меднәв. Мана аавиг колхозии ахлач бәәхд дуулдг дун билә. Ода эврән өсәд-босад, нутг ахлдг болад ирүв. Болв зуд кезәңк кевтән бола. Яһад тиигҗәснь энв? Тәрә тәрх, өвс хадх дала машид

бәәнә, кезәңклә әдл шалһар, һарар хадхш. Шар нарн,

салькн, һан болна. Түүнә ©мнәс сөрҗ, бәәр-бәрлдҗ болш уга юмб? Юнгад эс болҗахмб? Эрдм-сурһуль, олнәмтн бәәнә, тегәд ода күртл зуд яһад аздлна?

Эдү мет кесг ухан үвләһас нааран ора: уятхла нөөртм орна, өдр -сө уга толһаһасм һархш. Зуг үүг яһҗ күцәдм болхув?

...Хаврин һазр әрә эврхлә, тәрәнә көдлмш эклв. Сансн хамган бичәд Лавга Матвеевичд орулҗ өгүв. Болх малын то тоолулад, кедү өвсн кергтәһинь, кедү һазр хадх, кедү һазр тәрх,— хамгинь меддг улсар тоолулҗ авув. Үвлзх мал өвсәр теткхд тәрмр өвснә зура хойр дамар икдүлх зөвтә болв. Хойр җилә силос белдхд — хөрн мицһн гектар эрднь^иш тәрх болҗана. Нидн цуг нутг

тавхн миңһн гектар тәрсн.

Энүнә тускар совхозин дирөктормудла күүндәд, кирцәһинь авад, эн җил тәрх тәрәнә то-диг өгчәнәв. Мини бичг умшҗ оркад, Лавга Матвеевич келҗәнә:

— Сән тоолвр бичгдж, зуг цаасн деер бичсәр болҗ оддг болхнь кезәнә шуурһн-зудыг хазарлад авчкси бәәх биләвдн. Авад хәләй, хөрн мицһн гектар эрднь-иш тәрхм гинәт. Нидн бидн әрә гиҗ тавн миңһн га һазр олҗ авлавдн. Эн җил бүкл хөрн миңһн... Тиим амр юмн яһҗ бәәв.

Тәрмр өвс тәрхмн биш гиҗ күн келш уга. Зуг акн бәәнү? Уга, экн уга.

—Лавга Матвеевич, танла зовшәлҗ чадш угав. Әмтнлә зөвшәлий. Бюрод эс гиҗ райисполкомд мал-герин ахлачнриг хураҗ, селвг сурий. Юн гиҗ медпәт?

—Боова Бадмаевна! Та дегәд давад бәәнәт. Көдлм-

482

шәрн давад бәәси сән, зуг хоосн амар давад бәәхлә, му юмн. Кесг дала көдлмш күцәнәв гиһәд угән өгчкәд, хөөннь эс күцхло яахмб, кен гемто болхмб? Түрүн болҗ би гемта болхв. Учр тни-м болсар, айстан үгән өгәд бәәҗ болш уга.

— Би танас давж., хаҗһр-эндү һарһҗ бәәх юмн угав. Зуг эврә сансн ухаһан танд келҗәнәв. И-кәр әәҗәдмн болхла, әмт цуглултн, сүв-селвг сурий.

— Би юмнас оәҗәхшв, совхозин директормуд цуглулҗ авхмн, бюро .кехмн. 1<еи зөвтә, кен бурутань йилһрх.

Тер боллдҗ тольклдад зогсувидн.

Дарук райкомин бюро исполком хойриг негдүлҗ кеһәд, кесг олн-әмт дуудулувидп.

Заседань зклв. Хаврии тәрәнә зуран тускар панд үг

өгчәнә. Сансн ухаһан келәд, өмпнь батрсн зураг һурвндөрвн холван икдүлхмн гиҗонәв.

Түрүн болҗ Бөөргин совхозин директор Хомпа бос-

җана.

— Амар келәд, цааснд биччкхлә, тәрән урһҗ оддг болхнь, амр юмн болх билә. Зуг цаасндк—негн, амр, көдлмшнь — хойр, күнд. Би кесг җилдән директор көдлҗ йовнав, эн сән ухан маид бас кесг орла, Зуг хаһлдг һазр баһ болад, арһ уга болна. Давста-хагта, халтр һазр хаһлсн, бийдән хор кссн әдл. Тәрон түнд урһхш, тәрән чигн уга, идг читн уга болад хуурна. Тертн мана кеһәд хайчксн юмн.

Өмннь зурсн зураһан үлдәхмн. Деернь совхоз болһн

хәләг. Энд-тенд һазр олж авхла, хаһлад тәрий.

Дарунь хөөнә совхозин директор Ухарльг босв.

— Үвләкиг санчкхнь үсм босад бәәнә,— гиҗ эн келв.— Тегәд чигн эн хавр ах специал.истнр, фсрмин зала-

чнр улс цуглулҗ хург кевүвидн. Түүпә хөөн района һазр кемҗәлдг улс дуудулҗ авад, ферм болһпар йовулж хаһ-

лҗ болм дүцгә һазр хоәлһвдн. Аш сүүлднь, цуглрҗ, фер- м<с болһнар кедү һазр хаһлҗ чадхинь хәләвдн. Нидн хойр миңһн гектар һазр хаһлгдсн бәәж. Ода болхла, терүнәс зөвәр давулҗ хаһлҗ тәрх санатавдн. Тер дотр ерәлнь эрднь-ишә болхмн.

—Кезә тиим дала һазр хаһлхм?—болҗ сурвр негнь

<эгв.

—Трактормуд өдр сө уга көдлҗәнә. Үвлә эврәннь

совхозд курс һарһад, трактор болһнд хошад кү -белдлә- вдн. Миниһәр болхла, Боова Бадмаевна келсн орта, эмнг һазриг хаһлх кергтә.

Дәкәд чигн кесг улс босҗ келщхәв. Хар Салан совхо-

483

зин директор бас хаһлҗ болм зөвәр ик һазр бәәхиг келв. Лавга Матвеевич зура дееран зогсжана. Зуг Тимофей Петров,ич намаг дөңнҗ кслв.

Иигҗ күр кесгтәи чилшго гиж санад келҗәнәв:

— Совхозин дироктормуд цугтан бәәнә. Күн болһн өмнәспь белдсн улс. Күн болһпас сурхмн, келсинь бич-

хмн.

Тиигҗ зөв боллдад, директормудыг неҗәдәр дуудувидм.

—Хөөнә совхоз?

—Зурһан миңһн, өрәлнь эрднь-иш.

—Хар Салан 'совхоз?

—тавн минһи, хойр мицһнь эрднь-иш.

—Бөөргин совхоз?

—Царңгин совхоз?

Цугтан дару-дарунь босҗ келцхәв. Түүгинь бичәд авад бэәнәв. Аш сүүлдпь, мини кслсн тоод 1күрн алдад зогсв.

—Дироктормудын келси тоог батлхмн,— болжанав.

—Хәләтп залуе, тана келнэстн күн татсн уга, эвран келвт. Хөөннь эс күцәсн цагт бичә өөлтн,— болҗ Лавга

Матвеевич келв.

— Хаһлдгнь хаһлҗ чад.хвдн, трактор чнгн олдх, һа-

зр чигн, күн чнгн бәәнә. Зуг манд тәрәно экн уга,— болҗ Царңгин совхознн дирсктор келв.

—Элстло күүндләв, эк өгх болла,— болув.

—Экиә туокиг Боова Бадмаевпад даалһхмн,— болад, Лавга Матвеевич даб болад одв.

Эп болад, эврән бийнннь сон дурар, ээм деерән их гидг аца ачув. Үквчн, әмдрвчн, яһад болвчн күцәхәр дот-

ран апдһар тәвүв.

Эн җилин хавр дегәд җанҗагта болв. Бальчг эврлһплә салькн хүвсхәд, дарунь һазр хагсаһад хайчкдг бәодл һарв. Тер учрар һазр хаһллһиг күчр түргәр 1кех зөвтә болҗ һарв, эс гиҗ тооснд тәргдхмн, тәрә күләж. тус уга.

Района ахлачнр совхозмудар тарж, өдр сө уга хаһ-

лулувидн. Болсп бийнь, дегод ик даалһвр авад оркснь нанд медгдв. Зураг өрәлдүләд оркувидн, тәрх цаг болҗ йовна. Тәронә экн одачн күцц уга.

Кесг дәкҗ эврән йовад, тслефоһар күүндәд, әрә гиҗ

тәрмр өвснә эк Дивнәс авх болув. Элстин РТС-лә күүндад, тәвн маши авч зөөлһв.

Зуран ерәлинь куцәһәд орксн цагла намаг бюрод соңсҗана. Кесн-күцәсән келж өгәд зопсув. ЛаВ|Га Матвеевич, Александр Васильевнч, Хо-мпа ахта авад упҗана.

— Таңһчд әмин ард йовнавдн,— гиҗ Лавга Матве-

484

евич эклв,—'тер мсл тана уршгар. Кесп дала үг өгчкәд,

али? Ода кесн-күцәсн юмн уга.

Гиҗгәрм модар өгсн әдл толһам диннрв. Би эврәннь сә хәәлүв, әмтпә сә хәәлүв? Уптл-1кевтл уга көдлләв. Зура дсгд ик болад одсн бәадлту, тер чик. Зуг ода тәрән ниднокәр болхла, хойр холвап ик. Терпь тоолгдш угав?

— Хаҗһр косн болҗ напд медгджәхш,—болҗ босув.— Ода чнги Һазр хаһлх цаг бәәнә. Тәрх цаг давҗ одхла, хаһлсн һазр үлдг, десрнь немҗ хаһлхмн, үнд намрин тәрән тәргдхмн. Эк күццднь зөөҗ авч чадсн

угавидн, болв одачн кесг һазрт күрх экп бәәнә.

Санҗ тоолсн то гөктармудт күрч ©гш уга, тер бийнь зураһасн һурвн холван нкдв. Арвп тавн миңһн гектар эрдни-ишә тәргдв. Хөрн мицһн эс күцси чнгн болг, арвн тавн мииһн баһий? Урһц урһхла, кедү силос тер болх!

Иитж. келод, .халурхад, цугтаһинь эргүлҗ хәләвүв. Нань күн ду һарчахш. Аанан-саак Хомпа Александр Ва-

снльевнч хойр сегләтрпг дахжана.

— Келсп үгән эс күцәнә гидг йир күчр,— болҗ Хомпа эклв.— Та, Боова Бадмаевпа, зүткә б.ж, тиим дала һазр хаһлх даалһвр авхуллат. Ода тер күцвү? Уга, күцсн уга. Тер учрар мана район ард үлдҗ йовхнп тоота. Миниһәр болхла, келсн үгән эс күцәспдпь, мапиг бнйән дахулж, му нернд күргхәр ссдсп Боова Бадмаевнад шоодвр өгхмн,— болҗана.

Тнмофей Петрович намаг харсж. босв:

—- Күн шунад көдлмш кссиг гемнҗ болдв?—гиж эн

хаһлҗ тәрвдн. Тер баһий? Сансн сапаһар болсн уга, одачн зурһан миңһн гектар хаһлх кергтә. Ода эс тәргдвчн, намртан тер һазр тәргдх. Мана ахлачд хаплт ©ргхмн гиҗ санжанав.

Әмтн шуугад үг кслүлжәхш. Хоорндап күүпдәд авчкснь нанд медгдв.

— Шоодвр өгхмн, х««лнь мсдҗ йовг,— болҗ Александр Васильевнч хошкрв.

Д;жҗ күцц күүнд үг ©гл уга Лавга Матвеевнч кел- /К.ӘНӘ’

— Дала күр хеһад ксрг уга. Даалһсн ксрг эс күцәснднь, тәрх тәрәнә ук зөнҗ авч чадл уга бааснднь райисполкомин ахлач Боова Бадмаевнад түрүн болсн йовдл гиһәд заахмн. Цаарапднь тсдү мст хажһр һархла, догшн шоодврла харһулхмн. Чикмй?

— Чик!— глж. хәәкрлдв.

Эс бол.х юмп дссрас шоодвр авув. Кепдәп келхүв?

485