КЕЛВРМҮД

ТҮҮМР

<К?Н дөңгәр, Шовун далвагар»

(Хальмг үлгүр).

СӨӨНИ ӨРӘЛЛӘ

Өргн тег талваһад, унтҗ кевтнә. Тенгрин олн оддуд чирмлдҗ һазр гер.тпкх саната. Болв шин һарсн сар теднә сүринь дарад, һазрин көрс герләрн ү-сәрүлж налав. Сержңнси салькн бахнд өлгәтә шамиг цааран-наарап. нәәхлүлҗ улм күчләд үләв.

Шамин герлд хаша дотр сүүкнҗ кииһән авад, цадхлң хөн кевлһән кевж. кевтнә. Хар цегрәчэр кесн хашабас зөвәр өндр — хо-йр метр шаху. Басин хойр үзүрнь ик сараи өнцгүдлә негдж. Саран үүднь сул. Хөөдин зәрмш> баст, зәрмпь хаша дотр кевтпә. Хашан ик үүднәс

хойр моха уята бәәнә.

Өмн бәзсн герәс мег күи һарад хөн тал ирж йовна. Нохас сүүлән шарвадҗ гиинцхәв. Бахнд бәәсн шамиг ирсн күн тәәлод авб. Нәәхлҗәсн шам эн күүнә сөрсәсн шар сахлынь, нимгн хо цаһан чирәһинь илдкв.

Хашан үүд тәәләд орхар седхләнь, баруп бийд уята бәәсн ик хар ноха залу тал сүүлән шарвадҗ һәрәдв.

— Барг, кевт! Бичә альвлад бә!— гисн залуһин дун сөөһни аһари-г хаһлҗ соңсгдв.

Басур орад залу хөд дундаһур йовв. Сарад орад, хәрү һарч ирәд, хашан үүднд ксвтсн бахи деер сууһад,

залу уха туцһав.

«Гем-шалтг уга, үвләс сәәнәр һарх бәәдл һарвидн. Өмнк эркн төр-малын чидл хәрүлл уга бәрж, ик иоос авлһн. Зурһан килограмм ноос хөн болһпас авна гидг наадиа юмн биш. Олн-әмтнә чирәд өг-сн үг. Күн мини

496

келнәс татсн уга, эврән амн үгон өгләв. Одал чнрмәх

керг».

Залу шалвриниь хавтхас түнтрцг һарһж авад, эвтокнәр эвксн газетәс цаас шуулҗ тәмк орав. тәмтсдән һал орулж авад, ута һарһж татв. Түңгрцгән хәрү хавтхлчкад, залу цааранднь ухалв: «Өгсн үгән күцәхв^ Ниднә хөд үпд орхнь эццн болн наснь баһ билә. Тер бнйнь таваһад килограмм ноос авлав. Эн җил зурһан чигн болг, гем уга, күцх».

лөөч босн, тамкән хойр-һурв киилж татад, үлдлднь-

нульмад, хашан ирг тал шивчкв: һазрт бәәси шаман

авад һарв. Гиинж байрлад һәродсн Баргнг х»рү түлхчкәд, хашап амиг деесәр боочкад, хорү гертән ирв.

һатц өра харцһу, әмтн уптҗ кевтнә. Наадк врәднъ: пег ори, -шуһуд стол, хаәсн-шаңһ бәәнә. Бешин амнд кевтсн арһсиг хойр-һурв хуһлад һалд тәвҗ оркв. Шаман унтрачкад, ззлу хувцтаһап орн деерән гедргән кевтв. «Невчк дуг гиһад авсв»,— гих ухан хөөчин нөөрт диинрсн толһад орв. Мсдм/кап уга аньгдсн иүдиә өмннь жирлһн гүүсн болад одв. Хөөч нөөртән диилгдв...

Хөөчин нөөрт гснткн һал цаклсн болад одв. «Үвлор-

яһад һал цаклжәхмб?»—гнҗ нөөртән саив. һал цәкллһи улм икдсн болад йовиа. Уульсн нохан дун чигп соисгдсн болв. «Акад юмн, «оха яһад уульв эн? Хара юмл биш»гиж зүүдлцд, хөөч хәрү ссрәд бәув. Нүдон секлһнләнь терзәр һал па.трсн үзгдод боәв.

— А-а!—гин хөөч һарч гүүв. Хвөч гүүж ирн долвксн улан түүмр үзчкәд, яах-кеех»н медл уга, әә-мсәд зогсв. Дәкн үкс гүүһәд һал орчксн хашан үүд секв. Болв һалын зальд үүдәр мал һарч бәәхш. Тегәд хөөч нег х©1 нширәснь тач һарһв. Үүг дахад наадкснь һарх гиҗ санҗана. Болв һал тал х«д һарчахш. Эдн цугтаи шооҗ зогсад, ормасн көидрҗ өгчәхш. Тиигә бәәтл һал улм күч

авад, малыг эндәп бүсләд авад нрв. Хөөч цааран гүүһәд, сараи өнцгт бюәсв үүд тәәлод, шоосн хәөдиг ярә-

гиж цүврүлж һарһв.

Энд-тендәс амтн гүүһад ирҗ йовна. Түрүн болҗ хол биш бәәсн Савелий Петрович (эс гиҗ энүг Саэк гидмп), Дорҗин Очр гүүҗ ирцхав. Эн хойр һаза мал манжаж.

Болв эдниг һурвн дууна һазрас йовһар гүүһәд иртл һал

гудҗ одв.

Ирсн улс басин үүдиг хамхлж унһаһад, малыг койҗ

һарһв. Ус, элс цацлдад, түүмр унтрах арһ хәолдв. Чирл-

дә-татлда бәәҗ, сарад боосн хөөдиг цугтнь гишн. һарһад авцхав. Зуг бас дотр тәв шаху хөп үлдв. Зәрминнь нооснд һал орад әмдәр шатлдв. Хашад уята хойр нохан пе-

487

гнь уяһан таслҗ һарч. Барг — ноосндан һалта һазр

деер көлврв.

. Очр, Савк, эзн хөөч һурвн һал деегүр һәрәдҗ орл-

дад, хөөдиг неҗәдәр нурһн деерән үүрч һарһв. һалын заль дорвкәд, орхд күчр хату болад ирв. Болв эдн утанд булхад орцхав. Хеөдиг ха(рһсинь татад һарһад бәәв. Төгәлңдән падрси һал хувцнд орв. Хурдлад һарлһвлань Очр хәәкрв:

— Савк, хай, һазрт көлвр!

Эзн хөөч Савк деер киисәд, цогцарн дарж., Савкин хувцнд орсн һал унтрав.

— Делә, болҗ-болж, бийим дарҗ алнач,— гиҗ Савк дорас келв.

Эзн хөөч Делә шатсн киилгән шуулҗ хаяд, хорү һалур орхар седв. Савк үкс өндән, Делән көләснь тач зогсав.

—Делә, болҗ, дөкж һалд бичә ор!

—Савк, юи гинәч?— гиҗ Делә сурв.

—Арһ тасрв, Дело. Бичә ор.

Сав<к босад, хөөчин һарас чаңһур атхад авв. Делә Санк тал хәләҗ оркад, дәкәд падрсн түүмр гердәд, ген-

ткн ухан орсн мет, хәәкрв:

—А, дәрк!— үкс доран сун тусн бичкн күүкд мет

асхрулҗ уульв.

Савк бас сууһад, көлсн асхрюн өрчдән хөечин чичрсн ээм шахад, теврн келв:

—Хуурв! Болв!

Эн заагур, совхозас ус зөөдг машид ирлдәд, түүмр унтрав. Бас боосн һазрт көк үмсн болҗ, дундиь зөвәр ик көвкәсн үмсн бас үзгдв. Эн шатсн хөөдин күш.

•Өр цәәв. Хош бәәсн ормин өөр бичкн хар машин ирҗ зопсв. Түүнәс совхозин директор Иван Матвеевич, парторг Нимгр, милицин уполномоченный Хар һурвн һарч ирв. Бөлсн йовдл үзҗ оркад, Иван Матвеевич хәәкрв:

—Делә хөөч бөәнү?

—Бәәнә,— гисн дун соңсгдв.

Шатсн саран үлдл талас хувцнь шатсн хойр күн көтрлдсн аашна. Эдниг үзәд, Иван Матвеевич дууһап тач келв:

— Яһна гидг энв? Делә, юн болв?

Заяни бичкн цогцта Делә улм бичкрсн болад одв.

—Гем мини, дурарн болтн. Ямаран чигн засг өгтн, дааҗ бәәнәв. Олна дала мал шатаҗ алсна хөөн нанд нам һазр деер әмд бәәһәд чигн кер<г уга.

—Яһад шатв?

498

— Нерм Эрднь.— Сельсоветин ахлачв.

...«Эрдиь. Эрднь»,— гиҗ көвүп дотран давтв.

Тер «др Делә күн болсара идж үз»д уга борщ гидг махта хот идв. Дакәд бнйән уһаһад, цевр-цсвр хувц өмсж орнд орж кевтв. Бичкн үкрчйи зүркн байрлҗ өрчдән

цоклв.

һучп меглгч җил Әәдрхад оч профшколд сурһуль дасв. Сурһ-уль пиләхиннег җил үлдсн цагла гемтәд, Делә төрсн һазртан ирлә.

Делә арвл нәәм күрсн цагасп авн эклҗ колхозин малд кедллә. Ода цагт дадмг малч болҗ тоолгддг күн.

Үвлин дупдурт Элстд болсн Таңһчин малчнрин ик хургт сәәнәр шунҗ көдлсцдән Делә мөрә авла. Сөө-г сө гил уга, өдриг өдр гил уга шунҗ көдләд, хөөдән сән чи-

яәтә оҗ болдг. Кедүсө нер уга, кедү өдр амрл-

һн угаһар кедлсн болхв! Хурһн болж. төрснәснь авн зусг күртлнь хадһлпа гидг ик көдлмш.

...Ода? Нег часин дунд кесг хөп шач одв. Өскнә-босх- иа гидг — олп сар, олн җил, теруг шатана-үрәнә гидг — негхн час! Яһад тер шатв? Өшәтә күн шатаһад орксн болхий? Нанла өшэтә кен бәәсн болхв? Тиим күн уга. Түүмр өгх нег чигн күн мана совхозд уга. Би түүг сән меднәв.

Тегәд яһҗ шатв?.. Я, яһлав! Хаша дотр бәәсн бахн дсер оч суулав, түңгрцгән һарһад, тәмк ораҗ татлав. Томкин үлдл иргд хайчксн, тер уңһдад, түүмр болҗ

һарсний? Болв би түүг нульмад хайлав. Күцц унтрал уга хайсн »с болхнь... Тиим болсн, эс гиҗ түүмр альдас ирхв?

тн долан җило зура күцәхин төлу шунҗ көдлжәцхәнә. Би теднәс яһҗ ү.тдхв? Орн-нутгтап, энкр партьдан дөң-

нөкд болл уга яһж. суухув?

— Щулуһар зарһан кстп, көдлмшт күргтн! Иигҗ хәукрәд, Делә үүд цокв.

—Юн болв?— гиҗ милиционер сурв.

—Зарһим шулуһар кетн!

—Иим шулуһар кегддм биш. Кен гсмтә, кен бурута-

һинь йилһх кергтә.

—Гем һаннхн минн. Би һанцарн дааҗанав.

—Арһулдтн, залу ах, бичә адһтн. Би оч мөшкәчд келнәв,— гиҗ хәлосн мнлиц келв. Тер тиигҗ келәд йовҗ одв. Зөвәр удан болси хөөн дәкад үүд тәәлв.

500

— Тер үүднүр ортн,— гиҗ милиц Деләд келҗ, тата- -та үүднүр заав.

Дел;-1 сурлһ авчах м&шкәчд сансн ухаһан нул уга ке-

лж. угв. Келсинь цугтнь бичж авад, мөшкәч келв:

— Үнн седклән келҗ өгсндтн, ханҗанав. Болв хөөнә һа:>уш> йир ик. Долан-пәәмн жил авх озәдлтәт.

'— Ксду болна болснь болг. Зуг өтрлҗ зарһан кеҗ, намаг көдлмшт күргхлә болх.

Мөшкочия цаа-снд һаран тәвҗ өгәд, Делә хәрү эврән камерт оч суув.

ХУРГ

Асхн гү тәвх кемлз хург эклв. Дөрвдгч фермии бич- ■кп клубд әмтн дүүрч одв. Герт багтл уга, зармнь һаза зогоцхав, герип хойр үүдкг хойраһинь татчкв. Фсрмд түүмр шатсна учрар эндр хург болҗана. Болв эн хургиг совхозин днректор, парторг, местком чигн кеҗәхш. Ху:)г болхнн тускар зар тәвснь хой-р күн, хойр хеөч: Савк болн Очр. Дсләг районур авад йовҗ одхла, эн хойр Савкиад оч күр кеҗ. Юупа учрар күүндсипь әмтн медҗәхмн уга, маңһдуртнь эн хойр зар тәвҗ, әмт хурав.

...Хургиг Савк эклв.

—Залус. түрд гитн, хургап эклий.

—Зөвтә, зөвтә.

—Хург ахлх улс шиидх кергтә.

—Савк Очр хойр болг.

—тиим чигн болтха. Очр, наарап һарч су.

Очр ирж. суув. Хургин ахлачнр хоорндан шимлднә. Дәкәд Очр босна:

—Залус, эгчнр, дүүнр! Мана хургт нег төр тәвгдҗ бәонә: түүмр шатсла тускар. Намь келх юмп бәәнү?

—Уга, \та.

—Тиигхлә, негдгч төрин тускар Савк Петрович үг

келм гиҗонә.

Савелнй Петрович әмт хәләһәд, хоолан ясад үгән эклв:

— Үүрмүд, эңкр иньгүд! Мана совхозд ик аюл һарсн бәәнә: Делә хөөчин хаша шатад, тәв һар хөн һару болҗ одсинь меднәт.

Тер юуна учрв? Хооман учр. Делә бийнь манд келв:

«Хө эргж оркад, хәрҗ ирод кевтләв, дуг тусад унтҗ

оча*. Би бас тер түүмр үзләв. Гснткп һал падрад одв. һурвн дуунаһас гүүһәд иртл хул-сп бас төгәлндән һалд авгдҗ одв. һал үз-чкәд, цааһас Очр гүүҗ ирв. Ман хойриг прхло, Дсло һанцарн ноолдҗаҗ.

501

•— Әмт юңгад эс серүлвч?—гиснд мартчкҗв болв.

— Малаи хайчкад, унтад кевтснәннь зов болад бәә-

хмб?— гиҗ олнас негнь келв.

— Би Деләг харсҗ бәәхшв. Гөмнь —түүво. Тер дотр совхозиг ик һарула харһулсн бәәнә. &олв Деләг юн күүһинь бас меднәвидн, Эн һазрт төрәд, мана совхозд көдлад асҗ-боосн күн. Бидн Деләг баһаснь авн меднәвидн. Көдлмшәрн болхла, күүнәс үлдл уга кедлдг күн. Ода эн зеткртә йовдлла харһҗ одв. Яахм энүг?

— Засгла, зарһин догшнла харһулхмн!—гиж дәкәд негнь хәәкрв.

—• Терчнь чигн болдг уг. Болв талданар авад ухалый. Делә — мана үр. Талын му уха» уга, шунмһа көдлмшч. Түүрмд мана цагт кепнг бәрпә? Кү алдг, хулхахудл кедг, аля-азд улс орна. Чик-чилгр Деләг теднә заагт орулж тус бәәхий?

—■ Мел тус уга!— гиж хәокрсн дун сонсгдв.

—Чик, чик. Сән седкләр бәадг Деләг азд-анлн, алачмахч улс заагт орулж зоваж. болшго.

—Тегәд яһтха гнҗәнәт?

—Олна даалһврт авхмн, гиҗәнәвидн.

—Б-идн оларн шиидвр һарһад, Деләг эврән даана-

видн гиҗ сурхла, зарһ иткж өгх...

—Болдг чиги үг!

—Делаг түүрмд суулһад манд мел олз уга. Ода түүрмәс һарһад авхла, эн улм шунҗ көдлх. Энүнә улан ма-

хн болсн зурһа-н күүкдинь кеп асрхмб? Гергн Булһнь

һап-цхарн тедяиг тсткж чадхий?—Уга. Тер күүкдиь мана һарт үлдн гиҗанә. Тедниг бвдн хәләх зөвтәвидн.

Оларн дааһад авхла, Дела өмнк кевтән көдлҗ орнпутгтаи олз орулн гиҗоно. Эврәннь күүкдәп өокәд-бос- хад авн гиҗәнә. хМкниһәр болхла, хургин шиидвр һарһад, Деләг һар деерән даалһҗ авхмн.

—Чик, чик! Олнас күчтә юмн уга — оларн авч чад-

хвдн.

—Чикнь чнк, олна даалһврт авч болхмп, зуг совхозин дала һару яахмб? Делә кедү жилдән ял өгхмб?

—Тйим ик ял кезә тер өгч чадх било? Тәвәд өгчк-

хмн.

—Тиигҗ болш уга. Совхоз -һарутх зөв уга. Ялынь бүклднь авгдх зөвтә,— гиҗ Савелйй Петровичд үг өгл уга кесг улс хәәкрлдв. Тедниг чиңнәд зогсҗ бәәһәд, хөөч һаран өргәд келв:

—Үүрмүд, арһулдтн, дараһарнь келий. Очр бидн

хойр эн төр тадн дотр тәвхләрн, совхоз һаруһинь даатха гиж. санҗахшвидн.

502

—Кен тегәд даахмб?

—Бидн, олн көдлмшчнр. Күн болһн неҗәд хө өгачн,

дала мал цуглулҗ болхмн. Мацд терти юмн биш. Орннутг һа-руһан хәрүлх. Делә хорҗ ирҗ күүкдтәп тус бо- л/К-, кедлмштон улм шупх. Би эврән хойр хө өгчәпәв.

Очр, чи дахчанч?

—Савкин келсн чик гиҗ санҗанав. Би бас хойр хө егчәнәв.

—Би бас хойр хө.

—Би негиг.

—Намаг бас. Намаг бичтн!

—Түрд гитн, арһулдтн, дараһарнь бичҗ авнав.

Ахрхн көк каранда-шар ут цаһан цаасн деер гүүлгҗ, Очр дөң болҗах улсин нерд бнчв, Тедн дотрас цеңнәд совхозин һахач Манҗ-ин Цаһана дун соңсгдв.

—Очр, энтн хөп угань яахмб? һахан кичг авхмт?

Әмтн инәлдәд, альх ташлдв.

—һахан күүкнчн болг, йилһас уга,— болж Очр инәв.

Савелий Петрович һаран өргв:

— Залус, түрд гитн! Дөц эс болхар бәәх күн уга болҗ һарв. Тингхло, шиидвр бичхмн. Иегдгчнь: совхозин көдлмшчнр дөң болҗ, түүмрин һару даах-мн. Хойрдгчнь: Делә хөөчиг олна даалһврт авх делегац дотрасн шиидхмн. Кениг тәвин?

—Чамаг, Савкиг!

—Очриг!

—Цаһаниг!

—һурвнь болхий?

—Болх, болх

—Дәкәд нег шиндвр бичхмн. Шатсн сара басхойриг

оларн кеҗ болхмн, Савк келв.

—Чик, дарунь кеһод хайчкхвидн!

—Сән кү айстан суулһад керг уга’

—Оларн даахмн’

—Дслегацд орси улс үкс гиҗ повтха.

—Оларн даахмн.

Иигҗ хәәкрлдҗ көдлмшчнр хурган чиләв. Шуугад йовсн улсин хоорндан күүндсн үгнь соңсгдв:

—Хург гндг эн!

—Шинәр болсн хург!

—Олна күч икдүлхмн!

—Домәр бәохлә, деесәр чолу керчдг!

—Күн дөңгәр, шовун далвагар’

503

ЗАРҺ

Зарһин герт амтв гисн юми дүүрл. Әмтпә кииһсс гср, һал тул-си әдл халж. Зарһ чилҗәнә. Зарһч —маштг )ы~ рхп хар гергп босв. Зарһчин хойр талнь дуидын наста хойр за.чу суува. Нег талпь лракурор, наадк талнь үүллә харһсп —Де.1ә.

«Әрәсәл Фсдерацин нсрн деерәс...» — гиж зарһч зклж умшв. Әмтп цуг ә-чммә тасрад, зарһчин кслся үг

хавлж чиңплдв.

Эи төриг сәәнәр йилһҗ күүндәд, зарһ шпидв:

«Хеөч Делән һарһсн гемнь илдкгдв, гемтә күн догши

засгла харһх зөвтә билә.

Болв хөөч кссг Җ.ИЛДШ1 сәәнәр кедлж. йовсп учрэр, совхозин олн көдлмшчнр хеечиг олна даалһврт авхар сурсп учр дссрос, хвөч Делаг оовхозии «олна даалһврт

огхмп».

Әмтп шуугҗ альх ташлдв. Савелий, Очр. Цаһан һурвп Дслә тал гүүлдв. Делә эдни.г теврҗ умсәд келв:

— Кссп ачити ксзә чигн мартхн угаи. Цугтадтн хан-

жанав, чирәһитп улалһха.угав.

504

КЕЗӘҢК ҖИРҺЛӘС

Кезәнә хальмг улс иүүдг, хотн-хоткарп бәодг бәәсн. Уотнд арвп-арвн тавн герХальмг гер нүүх цагт дөт. Ксргтә болхла, цуцад, тергп, тсмәп, үкрт ачҗ авад, иүүһод повҗ ОДДГ. Шпи бүүрд нрәд, дарупь гсрән босхад

2ВЧКДГ.

Хотн болһп бәәрлдг һазрта. үвлзң, зусг— гнҗ бәәх. Үзлзңгәс ик эрт һарч нүүһ-эд, намртиь ора хәрү нүүҗ ирдг. Хаврпн зупа дууси мал уга бәәси һазрт өвсн күүнә өвдгцә, белкүсцә урһдг. Цасар төр кешго, ндгәр мал

һардг.

Хаврин иагт болхла өөдм, зо һазрт бүүрлх, зуп болад ир.хло, сала-судлта һазрур өөрдх. Ипгәд малын ид- г;ф йовдг бәосми. Сурһуль-эрдм тату, орс ке.ч дала мед-

^цгэ, анхун, аһу нк тсегәр күүһәд бэәдг улс.

Хэша улсии кел мсддго учрар бас кесг наәртә йовдл һардг бәәж. Тсднә зәрмииь соцсхий.

ТЙАНЖ

Манахна әәмг Маиц квөҗ иүүдг. Маиц һатлхла, орс

«балһсп Арзһр баәдг.

Намр болад ирхл», ке?к;>д бүрү-күзүвчәп көт.тҗ езад, Арзһрип яармд оддг. Малан хулдад, хулдан кех—

хузц-хунр. ид.х-уух авх. Йдх гнж өрк-бүлд бәах күн болһнд нежад пуд 'һуйр аздг. Тсрпь бүкл җилд күрх йсс-

һуйриг үвлнн цагт иддг. Таавалад, нежәд бпчки хуһлд күн болһид өгдг. Асхнднь буда кех. Хавр болад,

ү'Кр туһлад, цаһан ид^н элвспас авн намр күртл һуһр

уга б;)^дг.

505

йовад бәәпә. Өөгүрнь кесг орс-хальмг улс йовлдад бәә-

цхәнә.

Бичкн күүк һараснь көтлси орс гергн еөгүриь һарна. Гүңгр-гүңгр гиһад хоюри күүндәд йовна. Манҗ өв-

рәд, өөрән бәәсн залуг тохаһарн көндәһәд келнә:

—Эдниг соцслч. Бичкн күүкд күртлән орсар келдг бәәҗ.— Залу инәнә.

—Орс күүкн орсар келлго яах билә?

—А, пам гиһич. Эдиичп манахсла адл медәрж ирәд, орс кел дасдг гиж. санлав,— болҗ өвгн өврпә.

һазр деер хальмгас нань күн уга гиҗ санҗасн ухан

болҗ һарчана. Орсар кслсн улс, школд орад, дасҗ авад келдг.гиҗ ухалдг бәәснь эн.

Орсмуд еөгүрнь йовад сурдг болна:

—Манджик, почем бычок?

—Энчн ю келҗәпә?

—Бүрүтн кедүнә гиҗ сурҗана.

Арцлдад, эв болл уга йовҗ одна. Дәкнәс орсмуд ирлдәд сурлдна:

— Манджик, почем бычок?

Өдрин дуусн <Манҗ, Манҗ» гисн өвгнд таасгдад

бәәнә. Аш сүүлднь, бүрүһән хулдад, хулдан кечкәд, хәрлдх болад залус бедрнә.

һанздан һал кеж. авад, хойр сүвәһән түшәд зогсҗ бәәһәд, Манж. өвгн еөрк улстан келно:

— Пө. Залус, мини нерн ик холд туурж одсн баэҗ. Намаг эн орсмуд цугтан таньдг бәәдлтә. Өдрин дуусн нерим дуудад, таняд бәәцхәв.

Залус инәлднә. Тернь учрта. Хальмг Манҗ гидг перн, орс — Иван гиснлә әдл. Тегәд орс улс хальмг болһниг Маңҗ гиж. келдг.

Түүг өвгн медж бәәхш. Зөвәр дүүвр саиата бәәнә.

Залус бичкн әрк-чаһран уулдна. Зөвәр халсн өвгн улм сарсаһад бәәнә.

Ик хол биш дуһрдг бәәсн. Түүнд әмтн, бички күүкд суулдад, дуһрад, эргәд бәәцхәнә. Өвгн келҗәнә:

— Балһснд ирсн дсерән җирһҗ авхмн. Дуһрдгт оч сууһад үзнәв,— болҗана.

Залус хөрҗәнә. Манҗ төртән авл уга, нег темәнә бәәдлтә юм унад оркна. Дуһрдг дуһрад һариа, салькн хойр чикнә өөгүр сүүкнәд, мврн довтлҗ йовх мет болҗ медгднә.

Манҗ өвгнә толһа эргсн, сән залу болҗ одсн, хавтхасн һарһад цаһан-улан мецг шарҗцнулад, эргүләд шивәд бәәнә.

Бичкдүд түүгинь түүһәд авна.

506

— Автн, автн. Уга биш бәәнә, угатя биш байн кү-

мб!— болад, өвгн ик гидгәр дүүврдв.

Залус ирәд, евгиг арә гиҗ буулһад, авч ирәд тергн

деер кевтүлно.

— Мини нерн делкәд туурҗ одси болдг!—гиһәд, өвгн хаалһин дуусн хәәкрҗ.

«ЯКА СЛОБОДА?»

Хотнд гүүлгәч ирнә. Гүүлгәч гисн, тергн деерән сег кеһәд парус татснх ю-бис хулддг улс. Арһтапь хойр м©р,

арһ угань пег мөр татсн йовдг. Эдп хотн болһнар эргж кампадь-балта, тоһш болн үүрмг-заармг юм хулддг

билә.

Хотнд гүүлгәч ирхлә, баһчуд, күүкдт икл гидг байр. Әмтн цуһар күрч ирнә. Зуг нег ик зовлң бәадг —хулд кехәр седхлә, келән медлцдг арһ уга. Келтә саната хо-

сурҗана.

— үгән медлцлго тарҗана,— болҗ хәрү ©гчәнә.

— Нанд кезанә келәд оркдг бишв,— болад, өвгн

гертәсн һарад гүүлгәчүр күрч ирнә.

— Авһ орсар медх, авһ, үүнлә күүндлт?— болҗ әм-

тн сурлдна.

Орс келтә өвгн әмт әрҗ оркад, орсин өөр оч зогсад,

келнә:

— Яка слобода?

Тернь келәдл бэәнә. Сонсҗ, соңсҗ, юмн эс медгдхло, өвгн келҗәнә:

— А, мини пәәҗ бәәҗ, Арзһрин күн бәәҗлм,— болад арвн долана депшг хаяд, «тоһш еглч» болҗ хальмгар келәд тоһш заана.

Гүүлгәч арв һар тоһш хаяд өгәд оркна.

— Кел меднә гидг бас сәәхн юмнҗ, тоһш өгәд бәәв,— болҗ күүкд улс шуугна.

Меддг хойр үгән келәд авчксн өвгн, тоһшан хормадан тәвж. авад, хәрү һарна. Әмтн мөкгән хайлдад, хурһарн заалдна. Гүүлгәч заасинь өгәд, тәвәд бәәпә.

—Нанас бнш ода күртл келн-амн уга улс кевтә бәәх биләт,— гиҗ өвгн караглҗана.

—Кел меднә гидг басл сәәхнҗ,— болҗ юмтн авһдан

бахтлдв.

507

ҮГДӘН ЭС ОРЛЦҖ

Хавр, зун болад ирхлә, бий улс Манц һатлҗ, Арзһрив орсмудт оч кедлод, һуйр-буудя|һап олдг.

Ниднә йовсп улс зөвәр олзта ирцхәҗ. Зәрмпь пам; мөиг олси деерәп һуйр авч ирцхәҗ.

Түүг сәәпәр тодлҗ авсн Бокта көвүн эн>ит бас Ма-

нц һатлҗ, көдлмшт одж.

Зөвәр удап йовад, хоосн хәрҗ ирнә.

—Нә, юн болв?

—Үгдән орҗ чадсп угавдн.

—Ямаран көдлмш заав?

—Тәрә хураһад, буудя цокҗ һарһв, ик күнд юмн?

бәәҗ.

—Тегәд өгцнь ямаран болв?

—Полтора пуд өгх болж һарв.

—Чи кедү сурвч?

—Би полпуд сурад бәавүв. Әмтн инәлднә.

—Полтора пудыв толә тиим күнд көдлмш кеж;

болшго болад бәәв. Полпуд сурлда бәәҗ хәрәд күрч-- ирсм эн.

—Хөөннь йовсн цагтан полтораһинь ав.

—Яһад?

—Яах билә, терчн полпудас һурвн холвап нк.

— Нам гиһнч! Ксл меддго гидг эи,— болж, Бокта« хуухан маажв.

«ЯВНЫЙ» ГИСН ЯМАРАН ҮГ БОЛХВ?

Колхоз-совхозмуд бүрдҗ йовсн цаг. Болв хотн-хот- нарн бәэдг. Әәмгин уполномочевиый хотдудар йсвгк.

хург-цәәлһвр кедг. Тедниг хотнас хотнур күргдг бмло.. Нег хотпд хойр уполномоченный ирнә. Кергән кү-

цәһәд, йовх боллдна. Негл мөрн бәәнә, йовхпь хойр.. Хотна ахлач зөвәр түрэд бәәнә.

Тиигжитл нсг повдсп мөртә күн хотпд прпә. Хотез* ахлач одакас сурна:

— Эн әмт дарук хотнд күргод Суулһчкад, хәрү ир-

келжәнә:

— Залу ах, та, йоста сабстаж кежәх күнт!

Залу зөвон өгч бәә.хш. Уурта уполномоченный дгкәд. КСЛ7КӘН-Л

508'

— Эптп явпып саГютаж гпдг юмп болжаиа.

Залу әәһэд, мөрпп мгэд трвчкни.

Хотпа ахлач цәәлһжәнә:

— К®вү сундлулад тәвчкв. Дарупъ курч ирх, гсрт

орад упдап хәрүлтп.

Гсрт орҗ. ирэд, а.хлач бортхта орк авад, залуд ксһод өгчәпә. Зөвор сәп тавта, .хәрин залу келҗәнә:

— Ай, тер саботаж гидг үг йирл икл му үг кевтә.

Ирсн уполномоченпый болһн мел «саботаж. саботаж» гилдәд хэдкрлдэд бәәнә. Тср үгнь медгдҗәнә. Болв наадк үгнь медгдсп уга.

—Ямаран үг?

—Ямаран болх бнлә, одактп шуд бухад сявный са-

ботаж» гиһәд орквш. «Саботажпь» медгджәнә. Тер «явный» гисн үгнь ямаран утхта болхв?

Өөрк улс ипәлдв.

—Тер үгәс әоһәд мөрәп өгвт?

—Тер үгәс әоһәд.

—Тиигхлә, әәмшгтәл үг болҗ бәәхгов.

—Тним кевтә,— болж залу бийон әәтрүлв.

МАНЦИН АР ТАШУД

Мөрн тсргтә орс, >1апи.ип ар ампд күлгәп, чөдрлҗ идүлэд, үдлэд амрчадг болпа. Өөгүрпь мөртә иовҗ йовсн хотна ахлач Лссжн өвгн терг үзэд, хаҗиһәд ирнә.

Орс күн болж һарчана. Бас невчк орсар күүпдҗ авелч гиһәд, хотна ахлач мөрнасн бууҗана. Тергпә сүүдрт хотан ууҗ суусн күн өөрдәд суухиг сурҗ бәәх бәәд-

лтә.

Бәәсән һарһад, Лесҗн «вгн келжчнә:

җапа.

Келсн үгипь медж. чадад, цаадкнь:

— Садись, садпсь,— болжана.

Бәәсән кслчксн залуд пань кслдг үг уга. Хотпа ахлачиг орс тооҗана. Көвкһр цаһан өдмг зүсҗ авад, дсерпь һахан өәк тәвәд вгчәпз.

— Кузьма, кунак будсм,—болад залу һаран өгно.

һарипь авч ссгсрәд:

-- Менд йов,— болал. зссрднг сакглулад һарг.д одвп.

50Ф

ХОЛД ОДСН УЛС

Үвлин асхн. һулмтд һал шатҗана. һулмт эргәд, негнегән дерлдәд, шүдэн шигшләд, хот-хоолап уусн залус

кевтнә.

Эрдпь одахн Әәдрхн орад ирсн, үзсн-соңссан келж.

өгчәнә.

— Гермүднь болхла, кесг-кесг давхр шар цоохр бәә-

шңгүд,— болад эклҗәнә.—Минь иим альхп дүңгә улан-

улан тоосхар гермүднь боргдҗ.

—Давулад эс орквч,— болҗ Әпин келҗәнә.— Альхна дүңгә тоосхар олн давхр гер бәрҗ кезәнь чиләхмб?

—Тенгр-бурхн цокг, худл келҗәхинь. Мел тиим •бичкн-бичкн улан тоосхар кегдҗ.

—Нә, наиь күн өврм юн бәәнә?

—Төмр хаалһ үзүв.

—Төмр хаалһ?

— Төмр хаалһ гисн һазр деер утулң төмр — хойр төмр хаалһ татад тәвчксн юмн. Түн деернь дала, гер-

мүд әдл улан авдр зогсҗана. Өмм бийднь ик гидг хар ая\рһ татсн бәәнә. Хар аҗрһнь хәәкрҗ авад һарад йов-

на, авдр болсн улан гермүднь ард-ардасн җирд-җирд гилдәд, чиргдәд йовад одцхана.

—Тиим юмн бәәхий?

—Бәәхий гисн? Иткл уга бәәнч? Эврән эн хойр вүдәрн үзәд, һарарн борәд йовулув. Төмр хаалһ гидгчн

-өврмҗтә юмн, тер дотр хар аҗрһ. Хәәкрәд орксн, шуд чйкм таңхрҗ одн гив.

— Ода энчн,— гиж, Әпип эклҗәпә,— ма хойрас холд одсн улс Манҗиңхнд уга болҗана. Төмр хаалһар йовснь чи, мөрәр болхла — нанас холд одснь уга.

Хойр залу тиигәд көөрлдәд сууна. Негнь төмр хаалһ үзсн, наадкнь әәмгәсн һарч йовж. үзәд уга күн.

КӨӨРЛДӘН

Нәр-наадна сүүрт сән залус болхар, зәрмнь көөрл-

дод, бәәсән, бийән буульцхадмн. -Негнь келдмн:

—Малта-мөцгтә күн татдг, махорк цаасн тәмктә, Манҗин Шуургн гидг күмб.

Наадкнь келдмн:

—Бөрвцәһән сүүлтә, шар кер мөртә, шуд үгтә,

шуурха амта, действнтельно Мацаков гидг күмб. Бас негнь караглдми:

— Ун-ууһад, унтн-серәд бәәдг, Озан нәрхн шар гидг күмб.

310