Күн болһна келсн үг соңсад, ухалад повлт, эркн биш ухан, арһ, селвг болж һарна. Акад юмб? Эндрин бнйд хәләй: горох тәрх төр, машиһәр үкр саалһн, һалуна ферм. Тиигәд өдр болһн, күн болһн гишң ик болв, баһ болв ухан-седкл. Ода ирҗ, шинкн мана партин келдг медгдҗ йовна: олн-әмтнәс бичә тасртн, олна һолд йовтн. Эн заа>вр эврә зүркнд кезәч борж йовх керг.

Ба-с нег ухан дәкн-дәкн давтгдв. Ахлач гисн юн болҗана? «Ахлач»— ахлгч, нүүрләч, һардач. Иим ик мал-

гериг һанцхарн ахлнав гиҗ санҗ болш уга. Әмтнә келсиг соцсад, бәәдл-җирһл үзәд, үлү-дутуһинь, сән-муу- һинь йилһх төр. Ахлач гисн һолд йовдг мөрн мет, хажу- дксиь—жиңнүрт йовсн мөрд — ах специалистнр. Цугтан

нүдн-амн болҗ бәәх керг. Альк бис көдлмшиг әмтн кех,

зөв-зөвәрн, кир-*кирәрн, кимр-әәргәрн, эврән толһа деерән дааһад, күцхләнь сәәһинь үзәд, эс күцхлә, мууһинь медәд. Иигҗ көдлх уха ухалж, лавлҗ, батлҗ, ахлач суув.

XVIII

Кезәһүр цаг давсинь Бокта медсн уга. Минь одахн тәрәнә көдлмш эклсн болла, ода тәрә хадх болж одв. Тәрән эңдән, тег эзлҗ, шуугж, тенгс болж. делсв. Ода эркн төр — урһц үрәл уга хураҗ авлһн. Эн төр «Улан Манц» колхозин күн болһна амнд. Ик-баһ уга, эр-эм уга, цугтанль көдлмш.

тиигәд чигн колхозин ахлачнр хурж. күүндәд, тарж

йовлдад, бригад болһнд хург кеж. әмтнд цәәлһвр өгв. Колх-озин коммунистнрин, комсомольцнрин хург салусалу болв. Комсомольцнрин хург деер Бокта докладкеҗ ө*гв. Комсомольцнр негч күн үлдл уга урһц ахулһна көдлмшт орлцх болж үгән өгцхәв. Коммунистнр чиги цугтан бригад бригадар салад, хар көдлмшт оч көдлх болцхав.

Кооку күүкд улоин хург кеһәд, школд детсад деернь немҗ һарһх болж, күүндәд, эмгн-бер уга чидләрн көдлх болҗ үгцв. Колхоз, сельсовет, школ салу-салудан хург келдәд, хошад-неж.әд кү үлдәһәд, наадкснь бас теегт оч көдлх болцхав.

Амрарнь келхд, әәмгин ахлачнрин үг эс күрсп әмтә

150

күн уга болв, бичкн күүкдәс авн буурл цаһан евгд күртлән амндан негл үгтә болв — тәрән, урһц хуралһн. Күн болһнд күрч, ухан-седклднь орулҗ, әәмг нурһарн цуг

бслн болв.

тер ул-снг тооһинь авад, бригад болһнар хуваһад, кен альд ю кехинь зааҗ өгәд, Бокта эврәннь өөрхн ул-

стаһан өдр сө уга көдлв. ' • • Ца-цааһан чилҗ өгш уга көдлмшт Садмн чигй бәрг-

дв. Машин болһ хәләҗ, ясж, цаглань көдлмш күцәҗ, сана зүүҗ эн сахНьв. Өмннь Козлдурин келсәр бәәҗ да-с- сн Садмн ода оңдан күн болв.

Удсн уга, тег эндән шарлҗ, алтн дала болж нәәхлв.

Колхозин ахлачнр йовҗ тәрә хәләһәд; хадх цагнь болсна тускар күүндәд, хадвр эклх болҗ шийдцхәв-; Колхозникүд бригад бригадарн белдәд, элдү чинртә көдлмшнг

тл уга гишң көдлцхәв. Әмт, машид, көлг белДХ, эклсн

едрәснь авн зогсл уга өнр кевәр көдлх ухата бәәцхәв. Аш сүүлднь, тер цаг ирв. Өр шарлһила негдгч'бригадын намра тәрсн тәрәнә захд күриһәд зогссн машид үзгдв. Церн эврәннь трактор деер босҗ зогсад, дерәлдәд зогссн машид хәләһәд санв: э, энтн парад эклхиг күләҗәх дәәнә танксин бәәдлтәҗ. Дән чилсн хөөн немш бичкн балһснд туурсн нертә Бадаев генералын танкин бригад парадт орлцхар зергләд зогсҗасинь нег цагт салдс үзлә. Минь тер танксин бәәдл һарч, Церн колхозннкин

зүрк эн күрисн трактормуд догдлулв.

Иим ухан һанцхн Цернд орж. бәәхш. Цеснь дольгн Манцад, наснь ирсн Кевәд, нам мөөрсн болсн Нарн Җирһл хойрт чигн тиим ухан орж. бәәнә. Күн болһн

кехчкүцәхән санҗ, күүнәс үлдш уга уха тоолҗ, байрта сәәхн зогслдв.

Трактормудын өмнәһүр ахлачнр йовдңнлдв. Теңгсин дольган болҗ нәәхлсн теегән хәләж, эклх докъя күләсн колхозникүдән үзж, чееҗәр дүүрсн байрта тәрәһОн цаглань, һару угаһар ахулҗ авхдан ицҗ, Бокта келв:;

—Нә, залус, эклий.

—Цагнь болҗ,— гиҗ Санл дөңнв.

Садмн дәкн кедж механизатормудан хәләв. Тәвтхә гисн докъя күләҗәх довтлачнр мөрдиннь ам бәрлдәд, бә деер һәрәдүлсн болж медгдв.

— Э-клхмн!—болҗ механик хәәкрв. Түүг күләҗәсн улс, үкс тракториннь мотор көдлгв. Өрүн дүңгәсн төвк-

нүн аһар эвдәд, олн тракторин дун һарч, өргн тег дүүргәв.

151

Түрүн зогсҗасн тракторин өмн одад, инженер үг колв, зуг тернь наадк улст сонсгдсн уга. Болв келсн үг дахад түрүн трактор көндрв. Тер трактор деер Церн

суусп йовпа. Чирәнь төвквүн, һарнь чаңһ.

Трактор булхад тәрәнд орв. Чаңһ һар дахад, машип

доһчад йовна, арднь ха-дгдсн тәрән хойр хаалһ болж,

балкд хүврж. үлднә. Цернә ардас дахлдад Кевән трактор тарәнд күрв, дарунь Манцан һарна, Җирһлин...

Ца-цаэһаюн, ард-арда-си дахлдж адһ-м угаһар трактормашид тәрэнд орлдв. Эн машидин ард нежәд хаалһ-ба- лк үлдв. Эдн неҗәд тәрә хаддг маши чирж. Зуг һанцхн Цернә трактор хойриг чирж. Тер бас учрта. Йосарнь.

иежәһәд чирдг зөвтә. Трактор хошадыг чигн чмрҗ чадх пиҗ тоолзд, Садмн Цернә трамторт хойр маши зүүлһв.

Удл уга дарандан зогсҗасн машидәс юмн үлдл уга, өмәрәп орад йовж. одн. Дольгалҗ пәәхлҗәсн тәрәв хурц. шалһин ирлә харһж, ңәәхлн унж, хүмгдж, повсн маши-

ра ард бийд, тогтн тусж ксвтв.

Машид цүврддәд, ең-сг дууһан дуулад йовв. Нег эргәд оркв, хойрдад ирцхәв. Нег чигн машин зогсснь үзгдҗ бәәхш, цугтап дегц көдләд, үлдл уга йовцхана. Эн

хамгиг үзҗ бригадир Садмн хойрт цаадкинь даалһжг ахлач агрономан авад һурвдгч бригадорв.

Не.гдгч бригадын улс үд күртл зогсл уга көдлв. Хотан ууһад, шуугад һарч йовад, трактористнр үүднд хадата цаһан цаас үзҗ умшлдв: «Цернәс үлгүр автн?

Өрәл өдр хөрнга тәрә хадв».

—Церн! Сән эклцитн йөрәҗәнәв,—-болҗ Жирһл

кел-в.

—Хойр машиһәр.хадхла, яах билә, нанд бас хойр

мащи өгтхә,— болж. Кевә келв.

—Хошад маши чирҗ болхмн, хошад машид өгтхә,— болҗ Мамца чигн деңнв.

—Хошад маши чирж болх гиҗ саннт?—болж Сад-

мн күүрт орлцв.— Сән. Асхн күртл деернь хаддг маши авхулсв. Хошадыг чирх улс чнртхо. . .

Хошад маши чмрх улс икәр һарч бәәхш. Болв Садмн кү йовулад дәкәд деернь һурвн-дөрвн маши авхулв.

Үдин хөөн трактористнр бас зогсл уга көдлв. Асхн невчкн һазр амрлһ кеҗ, машиһән хәләж, услҗ-тослх болцха-в. Тооч Шуурһн алдл уга өдрә күцәсн көдлмш.ин диг тоолад, авад ирв. Церн хайр машиһәрн дөчн гектар хадҗ. Наадк трэктористнр арвн хошад-арвн тавад га унһаж. Даалһврнь—арвн гектар, түүг эс күцәсн күп

уга. Болв Цернә көдлмш дегәд тасрха нк болж, дадмг трактористнриг түүрчүлв.

152

ЛГёр асхн Кевә, Манца, баһчудас Нарн һурви бас хошад'маши зүүҗ чирж һарцхаб. Удл уга трактормуд хәрү көдлмштән һарв. Өдртнь көдлсн улс уптад, амрад үлдцхәв, хойрдгч трактористнр машиһән сөөнь теегүр

•залв.

Асхн ора ирҗ йовад Бокта тег дүүрсн һал үзҗ байрта сәәхн йовв. Өдр сө уга көдлхлә, һурвн-дөрвн хонгин

аунд тәрәг хадад упһаҗ болх. Цааранднь, буудя цоклһи. Үксл гих керг. Нег чигн умш һазрт унһал уга авх тәр. Эн төр түргәр эс көдлхлә, күцж. өгш уга.

Инм ухата хошин өөр ирж, буухлань, Садмн тосад һарч ирв.

—Хадлһн ямаран?— болж. Бокта сурв.

—Ода деерән му биш.

—Тра»хтормуд цугтан кедлҗәнү?

—Цугтан. һурвм күн хошад маши зүүцхәв. Церн

дэчн гектар хадв.

—Наадкснь?

—Арвад-арвн тавад.

—Му б-иш. Эклцнь сән.

—Тенд ямаран, һурвдгчд?

—Ба-с эклчкв. Хойр трактор эвдрәд зогсв. Хошад

>маши чирх саната улс бас бәәнә.

—Тингән би одад ирхлә, яһдмб?

—Яах билә, сән болх. Би энд үлдсв. Саил бас тепд. 73, Садмн маңһдур өдрәс давҗ-тенд бичә бәәтн. Танд

эргәд йовад йовх кергтә.

—Бригадир ю ксхзн медцә. Би йовад ирнэв.

—Иовтн.

Тавн өдр, тавп с» «Улап Манц» колхозин улс зогсл уга көдлв. Көдлмш күнд болвч, ашнь сәп болҗ чсеж талвалһв. Зун хөрн часин дунд тәрә-һән колхоз хадҗ унһав. «Сансн санан күцв»,—гиж. Бокта дотран темдгләд, альчурап нег зәңдәд оркв.

Эдү метәр, кссггс пааран әмтн колхозд көдлҗ үзәд

уга билә. Церн, Кевә, Манца хошад-һурвад зууһад давулад хадсн болҗ һарв. Нарн чигн холд үлдҗ йовхш.

■Өдр болһн эн дөчәд-тэвәд га күргҗ йовна.

Наадк трактористир чигн зураһан хошад дамар күцәсн болҗ һарв. Урһц хадата, ода түүг цокж авх учр.

Эн цөн х-онгт Эрнциә вдрә сумаһад одв. Тәрәнә хадлһн эклснәс авн, парторг бас бригадт хонад, унтл-кевтл уга гншн' трактористнр заагт Гювҗ дөрлдә келгв. Түрүи әдр Цернә хойр зура күцзсн түдл уга цуг -колхозар,

бригадмуд болһар шуугад һарад ирв. Кеерүләд зурад орксн бәәр цааснд Церна зург пааһад, кесн-күцәсинь ах-

153

рар бичәд, эн трактористәс үлгүр авх дуудгдв. Тер цаасн бригад болһар тарж., трактористнрин халун.цус деврәв.

Нүүрлтч трактористәс үлгүр авч, кесг улс дөрлдәнд орж, көдлмшән гүдәлдв. Колхозин Тра1КТОрНСТНр эн өдр зураһан күцәһәд, давулж, бәәснд, дөрлдә гүдәсн партор-

гин, коммунистнрин, комсомольцнрин хүвнь бас бӘӘНӘһаңцхн эврәннь колхозд биш, тер дөрлдан давж. гүүһәд, районд, цуг реопубликд кесг улс өврәж., көдлмшт

урмд өгв. Района газет, «Хальмг үнн» болн «Советская

Калмыкия» газетмүдт бас Цернә зург һарч әмт дуудв. Сән эклцәс үлгүр авч, кесг трактористнр бас хошад маши чирәд, зураһан хойр-һурвн холван күцәдг болсиг газетмүд сонсхцхав.

Тегәд чигн колхозин ахлачнр тәрә валкас авч, буудя цоклһнд оньган өгч, заг һарһл угаһар көдлх саната бәә-

снь эп, Эрнцн Садмн хойр трактористнр, комбайнер болһпла

күүндв. Күн болһн ямаран зурата, яһж. көдлхән, маши-

һән хәләж, өмнәснь ясж, агсж авхиг сурцхав.

Түрүн өдр цуттаһаснь сәәнәр көдлснь Кевә болҗ һарв. Бийнь комба.йнер болсн, эврән йовдг комбайн деер суув. Өдртән эн арвн тавн гөктар һазрас өргҗ буудя цокҗ авсн болжана, тернь күсдундур зура күцәлһн. Церн бас. арв һарһж, кесгнь долан-нәәмәд гектар кеҗ. Тер асхн Эрнцн комбайнермуд, трактористнрлә күр кев.

— Бүкл җилдән зогссн комбаннмуд зеврәд бәәҗ,— гиж. Церн күүрт орлцв,— түүг көдлгәд, таартнь орулад

өдр тату-тартг һарадч бәәх гомн. Зуг иааранднь машинәс бәәсн чидлинь шавхад авх кергтә. Тиигхин төлә, ода

эн асхн күн болһн мащиһән хәләж, эрәс болһ чаңһаҗ, услҗ-тослж. авх кергтә.

— Буудя зөөдг машин күртж. өгч бәәхш,— гиҗ Нарн

тракторист келв,— эндр мана агрегат тер учрар кесг зогсв. Көсгтән машин ирл уга бәәхләнь нег дәкҗ һазрт буудя асхад, бригадирәс керлдүләд үкн гивүдн. - Хәрнь, маңһдур тедү мет юмн бичә һартха.

— Бригадирин чирәднь келх кергтә,— болҗ Манца босв.

—Ус цагтнь авч ирхш. Тер учрар бас зогслдан һарв. ТиИгәд бичк-бичкәр зогслда йовтл, зөвәр цаг болҗ одна.

—Манцан келсн чик,— болҗ парторг орлцв.— Тер туокиг бригадир медҗ автха. Эндрин төр — тәрәһән ахул-

Күн болһн байрта сәәхн бәәв. Государствд орулж. егсн дөрвн зура буудяд көлсм орла гиж. күн болһн кслҗ. чадхмн билә. Трактористнр, комбайнермуд, маши гүүлгдг улс, ток деер көдлҗәснь, буудя зөөснь, инженер Садмн, парторг Эрнцн, ахлач Бокта, агроном Санл,— эдна кень чигн тер элдү көдлмшт орлцҗ, чадс-чидсәрн дөцнөкд болҗ, диилврт тусан:күргсн улс. ТИИГӘД чигн эндр» өдр күн болһна чееҗ банрар дүүрч, -кеҗ-күцәсндән ха-

нҗ, байрта йовснь эн.

Махта шөлән ууҗ, идҗ цадад, халун уснд орҗ өөмәд,. цогцан амраһад, сүүдрт һарч кевтәд нөөрән хаңһацхав.

Тер байрта асхн Бокта Манца хойр хошас хол биш бәәсн соломин ковньгин өөр харһв. Көдлмш күнд болад, кесг-кесгәс нааран иигҗ хоюрн харһҗ үзәд уга билә. Әмтнә чнрәд үзлцхләрн ахлач тракторнст хойр болдг. Чик хәләдг, чинртә, бийд кергтә ү.г күүнддг арһ уга.

Тиигәд чмгн, эндр олна байрар чееҗ дүүрсн одр эрки биш харһх саиа кен чигн зүүсн учрар, иигҗ ирҗ улан чирәһән үзлцҗ йовснь эн.

һар-һарасн бәрлдсн, башрдад, келх үгән геесн, негнегән хәләлдҗ, сарин тольд илдкдҗ, аңхун сөөһин аһар»

даралдулҗ киилсн, догдлсн зүркнь довтлсн мөрнә ә болҗ, дуулсн бөкүиин э «ДТ» тракторин моторин ә болҗ,. өргн тсг, эгл үрдән таалв.

Кесгтән тиигәд зогсҗ оркад, иелх үг хәәһәд эс олҗ чадад, түрҗ бәәһәд, Бокта эклв:

Манцнн цаһап ташу Манурад сәәхн дүңгән«, теегнн бетк делсәд Тепгсин дольгаппщ »эгхлн&...

Сар сәбхн дүнгөв, Сапамр, тевкнүн усвв.

Манца һаринь атхад:

Алти һасн һарчксн Ар үзгтон мандлна, Хамг олн де.ткәд Хаалһ зааж өгнэ.

— Эн кенәв, соңслч,— гиҗ келәд, Бокта умшв:

...зуудн болсн цагнн

нткл кед.

Зүрх олсн лвьгвн

седкл мед.

159;.:.и

—Ичх... Цагнь ирх, бичә адһ.

—Ода цагнь ирҗ йовна. Тәрәһән ахулад авч новнавидн. Намрин үнр орчкв.

—Дав-ээҗ бәәнә, элгн-оадн. Сурх, зөвшлх керг.

—Бавлдрас бас сурх.

—Бавлдрас бас сурнав,— болҗ Манца һаран сулдхв,— Бавлдр чамд юн му юм үзүләд орксм? Керүл-цүү-

гән һарсний? — болҗ күүкн шүрүлкв.

—Болв чи негинь таслх зөвтәч,— болҗ Бокта келв,— тер гих хәрү нанд егхшч.

—Келҗнкелж, үкс гиҗ герг хәәҗәнч? Тиим, бүкл колхозин ахлач күүнд хот-хоолынь кех, кир-нуһдынь

уһах күн кергтә болҗл бәәнә.

—Манца, ю келҗәхмч? Би чамд әрүн седклән делтәд суунав, чи ю санҗахмч?

—тиигәд яһад адһаһад бәәнәч. Дәкәд, би чамд кел-

лүс, энҗл эс болхла, иргчдөн эркн биш сурһульд однав.

— Чамаг сурһуль бичә суртха гиж. кен келҗәнә. Лавта амн үгән өг, ианд нань юмн керг уга, Арвн җилд күлә ги, күләһәд суусв.

— Хәләйл. Чи нанд бичә уурл, ам алдад келчкв. Седклич медҗ бәәнав, цагнь ирх.

Манца босв, эвшәһәд келв:

- — «Долан бурхн» өкәһәд ирж, өр өөрдҗ йовна, хә-

рий.

Бокта босад, күүкиг сүүвдҗ авад, ,хош хәлөһәд һарв. Хойр баран эрвлзәд, сөөнь сәәхн иөөртән орсн хош тал

өөрдв...

Орндан орчкад, Манца.|ке1сгтән унтҗ чадад бәәв. Боктан келсн үг уханаснь эс һарч өгв. Үнәрнь тоолый. Кенднь дурта болхв? Бавлдрла. бүкл арвн җилдән хамдан сурһуль сурад, му-сәәнән. зан-бәрцән медлдәд бәәсн улс.

Нурһта-турута, һо-һолБшг Бавлдриг юуһарнь өөхв? Зуг бийрхг. Эврә бийән әмтнәс;;деерд санна, олнла ни уга, һан-цхн эврәннь арһ хәәнә. Болв тер баһ күн, цагнь ирхлә, бийән татад авад оркхнь чигн маһд уга. Бокта? Олна көдлмшәс бийән әрв-лш уга, күүнә, әмтнә сә хәәдг, сурһулвта-эрдмтә; өдгтә-зүстә. Шалһдг юмн Боктад тас

уга.

Тегәд кенинь а-хлулхв? Эн күчр сурвр элк урсаҗ, эк энлүлҗ, элвг теегин эгл үрнә нөр сааҗ зовав.

Өрүн серҗ оркад, өмнән суусн кү үзәд, бийән иткл ■уга, үнмб-худлв гиҗ кевтв. •

—Бавлдр, чийч?

—Бив.

—үнәрий? һаран өглч?

1В8'

Бавлдр Һаран өгв. Манца ут хурһта цаһан һаринь »үи альхн дёерән тәвәд, барун һариннь альхарн деерәгп1» нләд:

—Чини һар Бавлдр. Кезә ирвч?

—Өцклдүр ирләв. Яһсн ора күртл унтсмч?

—Эндр мана сән өдр. һурвн сардан өдр сө уга көдл-

вндн.

— Эң-кр иньгм, чирәч харлад, урлчн шуурад бәәҗч.

— Ю келәд бәәнәч, цааран һар, боснав,— болж саиа авсн мет күүкн келв.

Көвүн босад һарч одв. Күүкн босад, хувц-хунран өмсәд, һарад нүр-һаран уһаҗ оркад, өрән дунд зогсжасн ширән өөр оч сууһад, үсән самлв.

Ж,ирһл һазаһас гүүһәд орж ирв.

—Бавлдриг үзвч?

—үзвә. Күн унта кевтл чи яһад әмт нааран тәвәд бәәнәч?

—Сурад бәәхләнь арһ уга болв. Икәр санад бәәсн

бәәдлтә. Чини өөр оч сууһад, кесгтән чирәһичн хәләһәд суув. Сун сууҗ саналдад бәәв.

—Унтсн күн, үксн әдл гидг, эс болх юм кеж.ч.

—Юуна-с әәҗәхмч, неөртән «Бакта» гиһәд ам ал-

дад оркх гиһәдий?

—Ю-юн? Сурһулин бичкн 'күүкд бас тиим юм меддв?

—Та чигн манас холд одад уга бишийт’

Манца босад, Җирһлиг теврәд инәв.

Ик удан болл уга Манца гертәс һарч ирв. Герин сүүдрт бәәсн бахн деер суусн Бавлдр өмнәснь тосҗ босв.

—Чи хот улч?

—Уга.

—Хот оч уй.

Көвүг сүүвдәд тедүкн бәәсн шавр гер <гал һарв. Уг

Хувцн деегүрн цаһан кенчр та-псн Делгр цаадк өрәһәс һарч ирв.

—А, нүүрлгч тракторист, дарунь,— болҗ гергн келв..

—Үүрм ирсн бәәнә, хойр күүнд.

—Медҗәнәв, дарунь.

Делгр нүдән чирмҗ оркад, цаадк өрәһүр орҗ одв. Удл уга хойр тәвүртә махта хот тәвж егәд, хойр ааһ ЦӘ' авч ирв. Көвкр цаһан өдмг ширә деер бас тәвгдв.

Бавлдр хот ууҗ бәәһәд келв:

— Эндр сән өдр гиһәд иим әмтәхн хот кесмт, эсгиҗ өдр болһн иим хотта бәәдвт?

159

— Делгрин кесн хот кезәчн иим болна,— гиҗ Манил

•хәрү өгв.

—Тиим болхла, тана брнгадт көдләд үлдлһтә.

—Чи амрлһнд ирв'ч?

—Амрлһнд. Кисловодск орж бийән эмнүлтхә гиж.

•уннверситет цаас өглә;

—Юуһар гемтәд одсмч?

—Ямаран дала гем бәәх бнлә, амрх кергтә.

—Йовад амр.

—Иим сән хот өдр болһн өгдг болхла, талдан яма-

ран амрлһн кергтәв.

—Өдр болһн һурв дәкҗ.

—Э, гиһит, өдрия һурв. Кисловодск керг уга, үлд-

җәнәв,—болҗ Бавлдр инәв.

Эи хойрин күр чиңнҗ эрс түшәд зогсҗ бәзсн Делгр, ЭН.ГИН улс һәәхҗ, эднә сәәхн җирһлд бахтҗ ипәһод келв:

—Сәәхн ипьгм, үлд, хотычн ясад, йоста гидг амрлһ кеҗ өгсв.

—Йөрәл бүттхә, тана үгд багтҗанав.

—Хәлә, хөөинь кү бичә гемшә, эврән мед, Эврән

кииссн күүкд уульдго гидг.

— Санаһан бичә зов. Яһдгҗегдг болвчн ялынь эврән даанав.

XIX

һурвн асхн Садмн Санл хойр агрономин кабинетд

силос белдх төр хәләҗ суув.

Садмн Санл хойр эн туокар парвляна хургт цәәлһҗ өгәд, зураһан батлулҗ авад белдцхәв. Альк тускарпь абвчн көдлмш күцх зөвтә болҗ һарв. Зуг нег төр Боктаг зовав—силос зөөдг машин күртҗ өгш уга болв.

Ахлач болснас нааран түрүн болҗ Бокта райкомд

җмңнүлв. Асхн ора цаг болсн бийнь негдгч сеглэтр көд-

лмштән бәәҗ. Бокта тәрә хуралһна тускар цоэлһҗ өгәд келв:

— Дөң болтн, машиһәр дөң болтн. Буудя зөөһә бәәиәвидн. Силсс эклҗ хадҗанавидн. һучиг гинт? Болтха, йовултн. Тиигий, сәәхн зүүд бәрж-хонтн!

Бокта телефоһан тәвәд, тәмк тач авад, сеглэтрии келсн үгд ханв.

Силос зөөлһнд дөң болх болв.

Өмнән кевтсн цаас дәкн-дәкн хәләҗ оркад, улан карандашар хая-хая темдг тәвәд, чикләд суув. Хаврһәс хә-

.ләсн күүпд дәәнә командир күн болҗ медгдв. Өмк бий-

днь маңһдур болх дәәнә карт делгәтә. Альдаран, альк полк дәврҗ, кезә, альд күрхнь зурата. Кесг зун күүнә

180

.»мп1п> һартан бәрсн командир яһж арһлхла, баһар һару ьолхннь, түргор диилвр ирхинь хәләҗ дәкн-дәкн шилтсн гуудг. Бокта ода эн саамдан ик дәәнд белдҗ бәәх комлпдиршн, олн-әмтнә эдл-ууш умш үрәл уга хураж, авх үхаһар, тәмкән бүргүлҗ, толһаһан кецәлһж, сууснь эн.

Силос белдлһнә, эрднь-ишән эклҗ хадх болзгнь ирв. Арнп комбайн хойр әнгрәд тавадар тәрәнд орлдв.

Э.клҗ Манцан звенон тәрән хадгдв. Манц, Нарн, Це- [ш, Кевә, җирһл тавн-тавн комбайн чирәд һарв. Комбанн болһн силос зөөдг һурвад мавдн тәвгдв, тер бийнь тссҗ чадл уга, комбайнмуд хәәкрлдҗ зогслдв.

Удл уга үкрә фермд түрүн машид күрлдв. Козлдур

Арслц хойр буулһх һазр зааҗ гүүлдв. Хол-хол биш хойр ормд керчәд орксп көк эрднь-ишиг солом девссн һазр дсер буулһад; хошад «ДТ» тракторар давталулв. Удсн

уга тер ормд силос толһа болад өндәһәд һарад ирв. Хопр тра'ктор цааран-нааран йовадл бәәв.

тәрән деер бәәсн Бокта комбайнмудын нәрхн ду соң-

сж, машиһән колхоз тал илгәв. Ирсн машидиг цугтаһинь нааран тувтхә гих. заквр шофертән эи өгв. Зогссн трактор болһн Садмна зүрк шарклулв.

Удл уга колхоз талас маш-нд- цувлдҗ ирв. Санл һардж, комбайн болһнур йовулҗ сахньв. Бюкта нег ормдан зогсад, трактор болһ өөгүрн давулад, байрта сәәхн бәәв. Нег трактор өөрдәд аашна. Ардаснь күн ирәд, түлкәд

келв:

— Үзҗәнт, эврэн йовулдг даючкв!—эргәд хәләхлә, Кевә бийәрн болж. һарв.

Өәгүр һарч йовсн трактор деер суусн Булһн дүүвр соохн йовна. Зергләд нрж. йовад, колс хәләв. түүгинь үзәд, залус һаран өргҗ мсндлцхәв.

Дарунь күцлдәд ирсн трактор хәләхлә, Манца эврән суусн йовна. Машин йова йовтлнь һәрәдҗ сууһад, Бокта

кслв:

— Альков вглч, хәләй.

Күүкн бнйэн хүмәд, Боктад тракторин бәрүл өгв. Ахлачин һарт трактор эвтә, еңсг сәәхн дууһарн дуулад йовв. Бокта ннәһәд келв:

—Кедү болх гиж санҗанач?

—Зун тәвп центнер.

—Баһ болхн уга.

Нег эргҗ оркад, Бокта тракторас бууһад, наадк трак-

тормуд дегц бас көдлҗ йовхинь үзәд, цааранднь һарч гүүлгв.

Асхн күртл силос хадлһ хәләһәд, нарн суухин емн Бокта үкрин фермд ирв. Басип барун ард хойр ик тол-

161

һа брсҗ б'әәхнь нүдндь үзгдв. Машид зогсл уга иемәд асхад бәәнә, х-ойр трактор хойр таласнь орад давталад, таг-яг кеһәд хаяд оркна. Козлдур толһаһа1с толһа орж. гүүһәд, хәәкрҗ заавр өгв. Даюсн юмн, деесәр боовчн болдпо гидг. Үүнә заавр кенд чигн керг уга, болв дассм

авъяс.

Түүг Бокта үзҗ оркад, инәмсәд келв:

— Болад ирсм бишв энтн?

— Уга, икәр кех кергтә,— болҗ Козлдур хәрүцв.

• — Нүдн-а.мн болжатн, машид зогсл уга йовжаг,—

болж Бокта келв.

— Хәләһә бәәнәв. Арслң эрт һурвдгч орад йовж од-

келәд Козлдур ахлачиг машин күртлнь күргв...

Бән-сун бәәҗ Бавлдр тахшад ирв. Экләд эн машин деер силос ачдгар көдллә. Көдлмшнь дегд күнд биш. Машинд сууһад, комбайнд одад деерәс унсн көк ноһа зәәнрүләд, ачад авад һарна. Силос кеҗәсн һазрт ирн бииләр буулһна. Кея көдлм-ш тер.

Тиигҗ көдлҗәһәд, трактор йовулдгт һархар седв. Өмннь невчк йовулдт бәәсн, болв кесгас нааран машинд

һар күрәд уга, мартад бәәҗ. Тер болад, сул цаг харһх-

ла Манца тал одад, тракторинь йовулҗ дамшлт кедг. Бас нег өрүң үд болҗ йювсн цагла Бавлдр Манцан

трактор тал ирв. Иовула йовтл һәрәдәд машии деер һарч ирв. Манца йнәһәд, бийән хүмәд, орм һарһҗ өгв, Бавлдр бас өмнәснь инәһәд, эврәннь хойр һарарн күүкнә һар бүркҗ, дарад келв:

'— Нүүрләч трактористд нанас халун менд!

—Менд.

—Урһц ямаран?

Манца, ард чиргдҗ йовсн комбайн зааһад келв:

— Эврән хәлә.

Эргүлҗ көвүн хәләв. Тракторин төгәһәс өндрәр урһ- с-н көкрәд, шивә болж. зогссн эрднь-ишиг комбайна хурц ир хадҗ унһаһад, цааранднь машинд орулна, аш сүүлднь, ик деер бәәсн мишг сүүлтә трубаһас ишкәр көк ноһан мапгин деер асхрна. Удсн уга, нег ма-шин дүүрәд

һарад одв, дарунь хойрдгч машин ирҗ зогсв. Удсн уга,

дәкн машин ирҗ йовна.

—Сән, эрднь-иш урһж,— болҗ Бавлдр келв.

—Му биш. Чи, көдлмшән хайчкад яһҗ йовнач?

—Чамаһан санад күрч ирүв.

162

■ Ичкевт, юн гинәч?

- ДавтаД келҗәнәв: чамаһан санад!

Манца инәһәд, толһаһан заальв. Өцклдүр асхн болсн повдл санад, ухань салврв.

Лсхн, тракторан авч ирҗ зогсан, эн хойр төвкнүя тег 4рг.’1ә. Солом ковньг деер сууһад, күүндсн үг толһан экцд хаДгдв. «1\есг бийән бәрв,— гиҗ Бавлдр келсн,— л/кглад, сөрәд чигн үзв. Болв болхш. Чамас амн үгичнь <’урҗ бәәнәв».

Тиим үг соңсхв гиҗ Манца санҗ йовсң уга билә йҮпәрий?» — гиж альвлж. эн сурла. «Чама.уга бәәҗ чадш угав. Долдалсн зүркмн минь, дуулсн дум минь»,— гпсн х.әрү соңсад, күүкн босв. Хәрүһинь өгл уга дальтрулад, хәрҗ ирсн болдг. Ода.эн ирлһн наадна юмн биш‘ үнәр санад чигн ирж. ңовх зөвтә болх.

—Элкн-оошкм минь, әмн-җирһл минь. Муурад .бәә- >кч, ас би йовулҗ үзсв’

—Болш уга, тәрән күнд.

—Ас гинәв, чадхв.

—Әрлһ, машид үзжәнч, ирәд зогсад оркҗ.

—Бичә ә, ас гинәв.

Көвүн машинә бәрүл булалдв. Эн хойр инәлдәд, шуугад,.дөглдәд, босҗ зргсад түлклдв. Аш сүүлднь, Бавлдр күүкнӘ:һар салһҗ авад, нег. һартан бәрәд, зүн.„ һарарң

залхар седв. Үүнлә дигтә мацтин цааран, ңаара.н. матьхлзв. Манца босад, һаран тач авнав гихләрн'алдр ищкәд, тракторас К1иисв. Бавлдр күүк бәрхәр хрйр. Һарарн шүүрлдв, болсн уга, Һазрт унж одв. Кевтсн күүкн тал комбайна шалһ өөрдв. Көьүн әәхлэрң машиһән хайҗ, күүкн.ә. ардас һэрэдв. Тракто.р доран эргн, изрн зогсв.

Ард йовсн машинә залачнр, деерңь йовсн аца ачдг улс, гүүлдәд ирж, йовна. Бавлдр улан цусн болсн күүк һарч деерән бәрсн, өрчдән шахад, яах-кеехән медл.уга ме.нрҗ зогсв. Әмтн көтләд турүн машин тал а.вч ирв. Цугтан дөңнәд, машин деер суулһҗ оркад, «үкс» гихиг

эрлдв.

Удл уга машин сёләнә больницин өөр зогсв. Әмтн гисн юмн хучад күрәд ирв.Эн эмчнрин һарас фолш уга болад, цусинь зогсаж оркад, тустнь Элст орулад. тәвв.

тер машин деер Бавлдр бас одв. Кооку Козлдур х.ойр.кеер йовсн, күүкнәннь шав үэсн уга. Бригадт-йовсн Бокта чигн Маңцаг эн цаглань үзсн уга.. Болв зәңг күрхлә, Бркта күүкнә эк-эцк хрйр машиндән суулһҗ авад,

Элст темцәд һарв.

. Элстин больннцд эдн сөөнь өрәллә и.рцхәв. Коридорт бөгднһәд суусн кү үзәд, түн тал ирцхәв. . Өмнәснь

163

сөрҗ хәләсн. — Бавлдр болж һара. Чирәнь цаон болж. Босад, күүкнә эк-эцк хойриг үзәд, һудыж эн келв:

—Кесән кетн. Мини гем. Альвлж йовад, алад хайчкв.

—Ямаран, яһҗ?— болҗ Козлдур өөрдв.

— Авад орж. одла. Юм келцхәхш. Орулх чигн биш. Коаку эрс түшж, шугшн уульв. Эднә ә соңсад өр^-

һәс цаһан хувцта күн һарч ирв.

—Юн-болв?—болж. Бавлдр шилтв.

—Әәх юми уга. Шавинь цеврләд, уйчквидн. Зуг пег

көлнь әәмшгтә, шүрүснь кёрчгдж. одсн болвзго гиһәд

ӘӘҖӘНӘВИДН. Э'М'Ч хәләҗәнә.

Эн сөөһән колхозас ирсн дөрвн күн нүдән харһулсн

уга. Үүдн тәәлврәс — ямаран боллдна. «Эмч бәәһә!» —

негл хәрү. Өрин өмн һарч ирсн күүкд күи келв: «Зөвәр зовлңта юмн болв. Ода әәмшг дазб, йовад амртн».

Маңһдуртнь, нөкәдүртнь кү орулж. бәәхмн уга. «Әәмшг уга, даруһас сән болх»,— гисн хәрү, нань үг күн кслхш. тиигәд Бакта Козлдур хойр хәрх болв, Кооку Бавлдр хойр үлдв. Коокуд Манцаг эдгтл эндәс йовш уга уха залус медүлҗ зогсв.

Күүкп көсгтон кевтх болсн учрар удл уга Кооку хәрв. Бавлдр һанцхарн үлдв.

Хөрн нәәмн хонгт Бавлдр өдрт һурв больницд ирдг болв. Аш сүүлднь, суусн Манцат терзәр үзәд Бавлдр теигрт һаран күргсн әдл байрлв. Аш сүүлднь! Эцкр иньг, эврә бийәрн үзгдвч!

Манца стул деер сууна. Хойр көлнь хучата. Чирәднь чинән уга, ■эцәд-муурад бәәҗ. Зүн күмсг деернь сөрв бәәнә. Терзин шил һатцас Бавлдр хойр һаран атхҗ:

«Мендлҗәнәв!» — гиҗ хәәкрв. Манца һаран толһа дее-

рән бәрҗ: «Менд, менд!» — болв.

— Бийч ямаран!—болҗ көвүн хәәкрв.

Манца һариннь эркә үзүлв «йир сән» гисн темдг. Манца менд болснд Бавлдр әрүн седкл деерәсн байрлв. Машин деер альвлна гиһәд кү ик аюлла харһулсн,

бнйән гемшәв. тегәд чигн, әмд-менд, жүүкн эдгәд ирснь үүнд ик байр болж.а-снь эн.

...Күүкн невчкәр доһлдг болв. Тер туокиг одахн эмч келсн. Манца тату-тартган төртән авл уга инәһәд-байр- лад сууна.

Удл уга сурһульд йовх цагнь ирв. Арһ угад, зарһ уга, Бавлдр дәк-н нег терз һатцас үзҗ-харһад, Москваһан

орад һарв. Манцан элгн-садд, Бакта чигн тасрлтан уга-

һар ирҗ золһдг билә...

Бавлдр сурһульдан ирәд сар дүигә давҗ йовна. Түрүн өдрмүдт эн иньгән санад, уудяд бәәдг билә. Болв

164

цларанднь таньл-үзл, иньг-амрг харһад, дүүгән-дүүрәнд лнлгдад, күүкйт мартад ирв. тер бийнь бичгән бичә.

Ода эндр бичх өдр билә. Зуг... Асхп клубд нәр болс-

пд Бавлдр одла. Нег курст сурчах нәрхн хар күүкн тосж, маасхлзж ирв.

—Ноһала!

—Бив.

—Сән йовад, сән ирвт.

—Күүнд келүлл уга, нохад хуцулл уга.

Эн болад эгл Ноһала күү-кнлә харһҗ, эл-кн урсв. Нәәрт орлдад, аш сүүлднь, һарч, салык хавлҗ йовлдв. Тнигә йовҗ ендр ирм деер ирцхәв. Эндәс хәләһәд оркх-

ла, Мбсква негл альхн деер бәәх юмн. Ик балһсн өмн палаҗ кевтнә. Кремль, зүн ар бийд тавн улан чүүкл оддарн мандлна. Дүсүләд хәләхлә, «Лужники» стадион те-

атр хамг темдглгднә. Өндр бәәшцгуд ики деер, харңһуд һалан цацж дүнгәлднә.

Эндәс, Ленинск уулмуд деерәс, Бавлдр кесг дәкҗ хәләҗәнә. Зуг үзх болһн, негл шин үзж бәәх болҗ, зүр* кн догдлж цокна.

Көвүн күүкн хойр һар-һарасн бәрлдсн, кесгтәп эргәд йовв. Үзсн-'медсән, яһж амрсан келлдәд, инәдтә-наадта бәәцхәнә. Сочи балһснд уснд яһҗ өөмсән, уул дотр машиһәр йовсан, модн дотр хонсан, амрсн-җирһсән келж өгәд, Ноһала күүкн альвлв. Бавлдрт келдг юмн уга болв. Курортд эс одсн, түүнә хөөннь аюлла харһсн, юуһан келхв, гүүнәр саналдхас нань арһ уга. Ут хурмсгта хар нүдәрн хая-хая хәләчкәд, юуһиньчн күүкн сурсн уга.

Арһул үрвә йовж, гертан өөрдәд күрч ирцхәв.

—Нә, би хәрнәв, цаг ора!—болж. күүкн келв.

—Сәәхн зүүд бәрж. хон,— һаринь чаңһур атхв. Күүкн йовҗ одв, кевүн хәләһәд үлдв. Ямаран сәәхн

цогц, эрвәкә болҗ һанхв. Келиннь чанһ тәвц, һариннь сәәхн дайлц, һо-һольшг нурһць, гелдглзси цаһан күзүнь,

цуг эн цогц көвүнә седкл авлҗ, ард-ардасн хәләлһҗ, ад гемд күргх бәәдл һарһв.

Тедүкнд бәәсн окамейк деер оч сууһад, Бавлдр тәмк татад, уха туңһав. Хойр эрвц күүкн нүднд үзгдҗ зовлң болв. Ик^баһасн үзлцж-медл-цсн иньг Манца күүкн, һарһарасн бәрлдчкәд һаза-дота уга йовдл самгдв. Сөеһин номһн сар деерәс һәәхж., соломин ковньг деер теврлдҗ суусн хойр иньгиг һанцхарн үзсн. Басл байрта цаг, бәәсн мана байр.

Ода болхла? Көвүн гемән меднә. Түүиә альвн дсерәс болсн йовдл. Нам әмд үлдснь болв. Кедү өдр, кедү сө хот-хол, иөр-амрлһн угаһар бәәлә! Күүкн ода эдгсн.

166

Наадк куү-кнь өмннь эр.влзәд йовна. Өңг-зүснь, көлһартнь өөмтг уга. «Вальс» бииләд оркхларн саглрад бәәдг. Насарн чигн эгл, седкләрн чигн цаһан, Керсү, кевлүн хар.күүкн. Юуһарн үуг өехв? Өөх юмн мел уга, бер тегш!

Эн болад, хойр күүк дүңцүләд, зуг негинь шүүх зүркнә гем ирж, зовлцгин тамд көвүн тусв.

Болв өөрхнь ил үзгдж, холнь билрж, өңтән сольх бәәдл һарв. Манцан иңәдн әрә гиж. үзгдв, Ноһалаң болх- л.а ярлзад бәәв. Көвүн босад, согту күн кевтә дәәцләд, гер талан һарв. Зүркнә гем гидгтн ба-слкүчр хату юмн

болна. Баахн, чинртә-чидлтә кү дәәвлүләд оркна гидг’ Минь эн цагла һазрин нег өнцгт талдан көвүн бас

тиирчж кевтв. Бокта эндр орндан эрт орв. Маңһдур хар-

дүңлә босх кергтә. Дегтр умшад суухлань нөр күрәд, үрглж бәәлә. Зуг орндан орад оркхла, тер нөр хамаран одснь медгдсн уга, өмн бийд ил сәә.хн .үзгдәд Манцан зург һарч ирәд, нөр хатаҗ зовав.

Юуһарнь өөхв эн күүк? Севгр-'һольшг цогц,. б.аахн, һал насн, өңг-зүсн, элвг седкл, номһн хәләц, нүдни хурц.

Нам гем-шалтгтаднь санан зовҗах юмн болвзго? Тиим бищ. Манцаг шавтсна хөөн кесг.сө нөр уМ кевт^

лэ. Йк баһ цагас.двн бийиннь тууҗан. бүртклә. Сурһу-

лдн чиләһәд, колхозд ирж, көдлтлнь бичкн күүкнД тоолдг. Тракторист болад оркхлаңь өсәд-бо.сад крснь мёдгдв,

ңостач гиҗг.тә .күүкн болад бәәҗ. Хааддан көдлх дутман күүкн нүднә.хәләцд орад, толһаң шар хальснд оч хадгдад, көвүнә зүрк цокулдг болв. Манцан кесн цуһар сән болж, келснь цуг чик болҗ һардмн. Дурна сохр нүдн болхв, эврә бийин арһ. уга йовдл болхв!

Эврә бнйд келжәх әрүн с.едкл. Кенән меклхәр седхв?

Тер хойрин теркә зүркн мет һурвдгч зүркн бас орч

дотр.ан бульглв, ёдрә хой.раһаснь бичг ирв. Хоюрн чигн

дуран медүлж, түргәр эргҗ хәрҗ лрхиг дурдж.. Эдгәд ирхләрн өмннь. болсн зовлң. мар.тгдад, кезәңк кевтән болҗ күүкн деегүрдх..

Өмнән кевтсн көвүдйң бичг авад, селҗ умшад: күүкн

байрлна. Зовлпта, тү.рү цагтм алдкнь чигн хайсн уга^

дөң-нөкд болв. Иоста үүрмүд! Тиим.сәәхн үүрмүдта.куү, нд зо.влң бэәдв? . •

Кен-янан мартад, ке-җилһн үгд авлгдад, кеогтән күү-. кн байрлҗ кевтв.

'Һурвн зүркн те;р асхн дегц цокҗ, эврә җирһлән хәәҗ, энкр седкл һарһв, .

166

XX

Нояб"рин зурһан асхн. Макар Манц хойрас, Шарад, Дармин экнәс— аль-бис бригадмудас әмтн ирв.

Шин ик клубд әмтн дүүрв. Бокта әмти дотр йовж, гсдниг һәәхҗ, байр угтав. Кеерәд орксн әмтнә зәрмнь пам таньгдл уга бәәв. Кевә көк цемгн костюм өмссн, улан шеемг бүшмүд өиосн Булһнан -көтлсн һарч ирв. Чиндһн ца’һан киилг деерән хар галстук зүүсп һәрәг нам күн таньҗ болш уга. Цааранднь Церн Цегря хойр, НарнҖирһл хойр маңна тиньгр йовцхана.

Үүдн тал хәләһәд, орад аашсн Козлдуриг үзәд, өмнәснь Бокта тосв.

—Байртн сән болтха!

—Тиигтхә.

—Манца ирвү?

—Ирәд уга. Кооку йовҗ одла. Манһдур ирх сапата

билә.

Бокта Козлдурин сүүһәс авад, эргәд йовж одв. Удл уга Октябрин сән өдрт нерәдсн хург зклв.

Президиумин столын ард кесг улс сууна. Тедн дотр болһамҗта Бокта, болвсрсн Козлдур, апьмд сууж. чаддго Җирһл, халуч һәрә нань одгн улс.

Хургиг Козлдур экләд, Эрнцнд үг өгв. Охтябрин падрсн залин ач келж. өгәд, олн делкән, орн-нултин бәәдләс цәәлһәд, эврә колхозин учр-зөвинь бас илдкв. Энжл

«Улан Манц» колхоз ик диилвртә болсиг әмтн соиссн. Арвн миңһн га һазр хаһлгдси, тавн минһинь хаврар тәрҗ, дала буудя авсн.

Дөрв дамас давулад орн-путгт буудя өгсн, малан хотар тетксн: силос, өвсн, буудя, солом эн үвл күрәд үлд-

хмн. Мах-тосан, үс-ендгән өгх&сн давулж күцәсн. Альк

төрәр болвчн әмтнәс үлдл уга йовж, олна нүүрт сәәнә тоод келгдж, нернь һарч йовх -колхоз болҗ һарв.‘

Болв КОЛХОЗИН эркн ИК зөөрнь—1К0ЛХ03Н1ИКүД, теднә

я-срсн җирһл. Арсмд орсн Кевэн бүл олна чирәд чнкрәд, хоюрн нүүрлгч тракторист болҗ тбхрв. Медәтә Козлдурин бийнь зөвән медәд, чик хаалһдан орҗ, өмн кевтән тоомсрта күн болҗ йовиа. Дорас өсж. йовх Жирһл

Нарн хойр, өмнән киизнд тоолгддг Садмн инженер, минь эн җилин хоорнд кесг улс чик хаалһдан орж, көдлмштән шунж, йоста .колхоэин эзн болҗ бнйән татлдв.

Эн юуна учрв?—гихлә, олна чидл. Олна хургар, күүкд улсин күчллһәр читн зәрм йовдл чиклгдй. Колхозин ахлач болхла, әмт иткәд, кех-күцәхинь бийстнь даалһҗ, тедниг иткж, күн неринь дуудулснь учр. Күн болһн кех

167

туск төрән тохнятаһар күцохлә, олна төр өмәрән йовл уга бәәшго.

Парторг докладан чилож йовад, элдү жирһл тогтасн эңкр Коммуна парть йөрәв. Эн җирһл улм сәәхрж, коммунизмин зам хаал-һур орҗ динлвр байҗахнн тускар бас йөрәл тәвв.

Докладып хөөн мөрәллһн болв. Хөөч һәрә тракторист Церн хойр Хальмг республикин Деед Совстнп грамэтар ачлгдҗ. Дарунь Кевон Булһна нерн дуудгдв.

Мөр.ә бәрүлҗәсн Бокта, уйдад кслв:

—Булһн, тана му нерн тасрад уга болла. Ода әмтнлә.әдл колхозд шунҗ көдлдг күнт, тнигхлә, бичә ичәдэмәһәд бәәти. Ода әмтнә чирә хәләҗ чадж. бәәнәт.

—Келсн үгдчнь хапҗанав,— ‘болҗ инәдн-нульмсн хойрин заагур Булһн келв,— әмтнә чирә хәләҗ чаддг

болв, түүнәс деер ачллһи нанд керг уга.

Сүл талаһур Манцан нерн һарв. Юм уйдг машиһзр мөрәлгдсн болв. Бийнь уга болсн учрар, күүкнәннь мөрәг Козлдурт бәрүлв.

Мөрә өггдәд хуурч г.овхла, олн дотрас босҗ Цсрн

һаран өргв.

— Баю нег күн мартгдҗ одсн бәәнә,— болҗ эн келв.

—Кенә тускар келхәр банпот?— болҗ Козлдур сурв.

—Би Боктан тускар келхор седләа.

—Чик, Боктаг мөрәлхмн!—болҗ әмтн шуугв.

— Арһулдтн, Церн келәд чиләчкг,— болҗ ахлач хорв.

—Энжл диилвртә болсн — ахлачип мах-цусан әрвлл уга көдлснә учр. Тиигхләг, Боктад сара амрлһ өгәд, колхозин мөңгәр курортд йовулхмн.

—Зөвтә, зөвтә,— болҗ олн хәәкрв.

Козлдур һар өрглдүлв. һармуд ө-шуһу мздн болҗ үзгдв, һаран эс өргсн нег чнгн күм үлдсп уга.

Түунә хөөн колхозип баһчуд нәр-наад үзүлв. Бокта Колздурнг хәәв, олдсн уга. Түүнәан о угаһар һарад, машид зогсдг һазрур ирәд, ахлачин машинд сууһад, көн-

дәҗ авад һарв. Козлдуринд ирж. йовад, мөрә авсн, машиһән өмнән түлкҗ йовсн Козлдуриг үзәд, герин өмн

машиһән зогсаһад, тосад һарч ирв.

—Би таниг хән гиж. болад бәәвүв,— болж Бокта келв,— күләҗәдг бишв.

—Гем уга, түлклдә йовж, күрч ирв.

Бокта дөң болад, машиг өргәд герт орулад, Манцан өрәд авч ирж. зогсав. Өрәг ясад, кеерүләд оркҗ. Ч»нд-

һн цаһан орн деер зер-цоохр көшг татад оркҗ. Өрән полынь ширдод, терз-үүдинь гил&күләд хаяд оркж.

168

Козлдур гиичәп дахулад хот уудг өрәд күрч ирв. Цаһан кенчрәр бүркәтә бәәсн ширәг с&кәд оркхла, шар-

чксн такан махн, шил арк, хойр чарк бәано. Коокуп седклд байрлад, Козлдур келв:

—Үзжәнч, Бокта, ним гергтә бол. Күүкоп орад йова боәж.,-намаһан мартсмн уга.

—Чикәр келчквт, иим гергн наид ксргтә..

Козлдур шилин бэгләг цокж. һарһад, хонр чарвд кев.

Харһлдулҗ оркад, эп келв:

— Нә, Бокта, эн җил би-днтем уга. сән болвидн. Хөөтн җил да>мар сән болҗ, колхозин чидлньулм гүдж, колхозникүд байрта болҗ, кезә чигн кеннегән ;күндлж, көдл-мш кехдәи шунж йовх болый.

— Йөрәл бүттхә!

Хоюрн ууч=кад, так-аи мах эдлв.

—Әврто гидгәр шарҗ.

—Мана гергн чадд-ми.

—Мел иим гергн нанд кергтә, тиим бии-ий?

—Тким. Чамд сән күүкн кергтә. Бүкл колх-оз ахлж бәәх күнч, тнигхлә,- эс болх гергтә бәәж. болш угач.

—Сән күүкн бәәнә, зуг элгн-саднь яахииь кен мед-

ҖӘНӘ.

—Элгн-садыг-экинь эргүләд хайҗ оркхугов. Кемб терч? Би эврән зәңг орулҗ однав.

—Хол һазр биш.

—Мана селәндий?

■— Кемб?

— Манца.

— Кен?— Козлдур һартап бәржәсн серәһән ширә деср тәвэд, ю келхан эс медж чадв.

— Манца гинәв,— болҗбас махан тәв-әд, арһул Бок-

та келв.

—Кен меднә. Дегәд «шалд-пилд» гилгәд орквч.

—Манцаһас нань күүкн нанд керг уга. Нидн-урзн күртл бичкн күүкн гиһәд бәәдг биләв. Ода хамдан көд-

ләд медүв: бүдүн күн болҗ одсн бәәҗ. Дурн тусад, эцкр иньгм болв.

Козлдур зөвәр сууҗ оркад келв:

— Нанд болхла, чамас нань күргн керг уга. Зуг чи ухалад-медлч. Мана күукн шинкән арвн -класе чиләсң, сурһуль-эрдм уга биший. Эркн биш эпжл сурһульд одх саната билә, ода болшго болад бәэв. Иргчдән однав гих. Негнь тер. Хойрдхла, эцк күүнд эн т©р хаһлна гидг күчр хату юмн. Болв чамд улан чирәдчнь келәд хуурпав. Чи меднәч, Манцачн-доһлң. Баһ күнч. Чамд-бии-

169

л.х-дуулх цаг учрх, нәр ңааднд одх, тер цагт иим муульта юмнла харһдв гиж. саихн угайч? Бичә адһ, туүгән

сан.

— Тана тиигҗ келх зөв. Болв му уха бичә сантн. Тер тускинь цугтынь ухаллав. Нанд кун, түүно әмн -кергтә. Доһлң көлтә улс һазр деер дала. Сурһуль даснав гихлә, бәрш угав, кезәчн дөң-некд болхув.

Кесгтән эн хойр .суув, Көсг өдр, кесг сө нөр-хот уга бәәсән, әрүн седкл деерәс дурлсан Бокта, бичкн халсн

учрар, Козлдурт келж медүлв. Герин эзн буурл толһаһарн гекж, көвүнә ке/1сн үгд авлгдҗ, көвүһән кеҗ өрчдән.шахх уха ух.адҗ суув. Аш. сүүлдңь, күүкнә бийәснь сурх болж шиидәд, хоюрн тарв. Өрүн эрт босад Элст орх, Манцаг эврән авч ирх болҗ Бокта дотран шйидв.

Дигтә өрүн йисн часл.а Элстин больницин үүднд үүлн өңгтә «Волга» ирҗ зогсв. Герт орж ирәд, булнд зогссн

Коокуг үзв.

—Менд!.................

—Менд..Нә, һ.арһҗ'^әәнү?

—Ах эмч ирҗ хәл.әһәд һарһх болла. Зуг машин олдя< өгхш. таксилә күүндләв,'арвн хойрас нааран болш

уга гив.

Кодку, би мащи1һәр ирүв. Зуг һарһж. өттхә.

— Сурхла, эсһарһхий? Сурхмн,— болж, күүкд күн

байрта инәв.

Бокта ах эм^чин ерәһүр орҗ одв. Зөвәр болҗаһад, цаһан халат өмссн, змчиг дахад өөдән һарч одв. Өндр цаһан өрән үүд татад, орҗ ирцхәв. Манца хувцан өмс-

чксн, хойр мод түшад терзин өөр зопсж. бәәҗ. Хәрү эргп Бокт.аг үзәд, башрдад, хрйр модан өөрән түшүлж тәвәд,

терз түшҗ зогсв.

—Чамаг авхар ирцхәж.,.— болж. ах эмч келв.

—Кооку дор күләҗәнә. Эркн биш эндр сән өдрло

авч иртхә гиҗ колхоаин олн маниг тәвв,— гиҗ Бокта келәд, сүгдлзҗ зогосн күүк үзад, әәтрүлх сана 'һарһв.

— Эмч, һарһҗ бәнт?— болҗ күүкн келв.

— Колхозин ахлач бийнь ирә йовтл чамаг бәрдг арһ манд уга. Цааснч тенд белн, хәрҗ чадҗанач. Хойрнегн сар болад тохньҗ бәәһәд бийән ирҗ хәләлһ.

Манца хойр тайган сү дорйн тәвж авад, өрәһәс һарв. һурвн көләр һәрәдж. йовсинь ардаснь хәлән, шатар

буухар седхләнь, үлсс өмәрән ишкәд хюйр һар деерән өргҗ, авад, 1күү'киг өрчдән шахад, Бокта доргшан гүүв. Манцад ду һардг цол болсн уга, хойр модан цүврүлн одв. Бокта Коокун өөгүр, зогсл уга һарад, маш1индән авч оч, бички күүкд мет, Манцаг суулһв.

>70

Лрднь йовсн эмч күүкнә модыг экднь өгәд, нпәһәд у.чдв. Коокуардаснь күслдҗ ирәд, күү-кән теврәд, бү.тән

ипслсн тёг эңдән көкрв. Бокта үүд секәд, Мапцап һараснь ав-ч босхад, Коокуд өгв. Эк күүкн хойр теврлдн югсв. Манца нетл тег шин үзсн мет утар тач кийләд,

>цднь эргүлж. хәләһәд, эңкр теегтән байрлв. Бокта машин дотрк кевс һарһҗ һазр деер делгәд, гертәсн авч һарсн хот-хоолан тәвв.

— Одачн тәвн дууна. Невчк амрх-мн, —болв. Күүкд улсиг суулһад, шилтә чаһриг' татад кеһәд,

һартаи чиркавад келв:

— Эндр Октябрин сән өдр. Революцип нарн кезәд чигн ман деер мандлтха!

Цугтан харһулад эдлцхәв. Хот-хоолал идҗэһәд, дәкп ксһәд, Бокта келв:

—Энүгинь Манцаи мөрә нөрәһәд уучкхмн.

—Юп мөрә?— болж Манца ии-эв.

—Э, би чамд келәд уга бишв. Өцклдүр асхн чнни сән көдлмш темдглҗ, юм уйдг машиһәр ачлсн бәәнә.

—Нам гиһит, тиигхлә, йөрәл бүттхә!—күү-кд улс эд-

ләд оркцхав.

Тиигәд суулдж. бэәһәд, Бакта давулж келв:

—Сөәнә Козлдурта хоюрн сән өдр угтвиди.

—Хот-хол олвт?—болж. Кооку әәсн бәәдләр кело.

—Цугтап белп боәҗлм,— болж. Бокта ннов,— шарсн такаһинь идәд, тәвси әркити ууһад һарвидв. Кесг төр күүндвидп.

—Юи дала төрв тернь, — болж Маица инэв.

—Үлгүрнь келхд, Козлдурин күүкнә ту-скар күүнд-

видн.

— Та хойрин хоорнд күүкнь юмб?—• болж Манца ормав.

—Юн болх билә, тер күүкнд әрк зөөгдсн бәәнә.

—Хәлә, иам на-маг угаһар, аав әрк ууһад суудг бәәдлтә. Кенә зөөж. йовх әркв?

—Бскта гидг көвүи әрк зееж ирж..

Күүкд улсин чирәнь улалдж, ду тасрлдв.

— Унәр келжәнәв. Чамаг нам ода гер талан авад хәрдм-яһлм гиж, санҗ Гювнав.

Күүкп бийән татад, хатурад келв:

— Мууха түргн юмб терти. Нанас сурхм бишвт?

171

— Үвләһә чи намртан гиҗ келләч. Ңамрнь ода ирчкв.

—Намрин хөөн үвл. ирдг,—болҗ Ман-ца -келв.

—Бокта, чи тиигж маниг бичә зова,— гиж. Кооку

келв,—бән-боәҗ медгдх, иим төрт адһад-керг уга. Ман-

ца невчк амрч авг, дәкәд хәрүһинь өгх.

—, Би адһаҗ бәэхшив, зуг дотр бәәсн ухаһан кслүв. Тадн чигн ухалтң, сантн, хәрүһинь өгтн.

— Тиим, тиим,—болҗ Кооку босв. Бокта һараснь татад Манцаг босхв. ,

«Волга» дәкн хаалһдан орад һарв. Гер күртл эдн дала ду һарсн уга. Күн болһн эврәң: ухата йовв. Кооку Боктан келснд икәр байрлв. Нань, талдан күргн эн гергнд керг уга. Бактад Манцан келсн даш-ката болж, медгдв. Бмлдран -күлэһәд суухар седх-ий?—гиҗ ухан өр-

чин мах зовав.

Манца бас кесг уха ухалюн йовна. Боктаг ик-баһасн авн меддг. Болв эн дсед клаост йовсн, күүкиг кергтән авдго. Зуг ода ирж., көдлдг болсара аңхндан авдг болсн. Түрүләд таньл-үзл, дәкәд иньг-амрг. Бо,кта таасгдну? Таасгдна. Болһамҗта, сурһульта-эрдмтә. Нурһ-туруһарн, чирә-зүсәрн болвч күүнәс тату биш. ухан-седклнь йоста ахин, цаһан саиан. Үвлә, нег бийд Бактаһас иань күн күүкнә нүднд үзгддго билә. Көвүг үзхин төлә сөөнь дуусн хош талас хәрәд күрч ирдг. Тёр хоорнд кесгтән бичг бичдгән уурсн Бавлдр бичг илгәсн, б.ас ухан салврч зо-

гссн.

Бавлдр бас сәәхн иньг. Шавтсн цагла өдр сө уга өөрнь кен ирж. бәәлә? Бавлдр. Дурго күн тиигҗ чадхий? Хатяр!

Эн болад дәкн ухань салврад, юуһинь чигн бәрж чадад, күүкн зовняд күрв.

Сәәнәр эдгәд ирснд, ик сэн өдрин төлә гиж тер асхн Козлдур нәр кев. Әмтн ик ора тарлдв. Аш сүүлднь, орндан орҗ төвкнәд, Манца кесгтән уха туңһаҗ кевтв.

Намр давад, үвл болв. Нег асхн Бокта Козлдураһас

һарч ирв. Харңһу сө һанцхарн һарч йовна, тер бийнь үүнә чирәд нарн һарсн мет, инәдтә йовна.

тер учрта. Хүрм илгәх зөв Бокта авч. Өрк-бүләрн, элгн-садарн күүндәд, аш сүүлднь, зөв өгсн болж, һарв. Манца бас хөвән хәәх болад, зовсн чёеҗән талвалһж, зөвтә үгән келв.

Үдл уга хүрм одв. Хүрм ахлж Үнтә одв, Дора Дорджиевна бас йовв. Садмн, Санл, Церн ахта улс .көвүнә талас одв. Күүкнәхн Козлдур ахлгчта, Эрнцн дарукта, Арслң, һәрә залуста.

172

Тер болад колхозин улс цугтан гишң хурв. Козлдурнп хойр ө.рәд әмтн хурж, шуугв. Хойр ахлачин дунд, /и гд бийд, Манца Бокта хойр, хатххла—цусн һарм улан чллхта, башрдсн сууцхав.

Үнтә залу чиркән өргод босв. Цацл цацад, иигж.

һнрәв:

Нвәртн сәәхн болҗ, Наснтн ут болтха, Суусарн өнр болҗ,•• Бәәсарн байн болтн. Домбрин җиңнсн көп ». дуүвр сээхн биитә, Нииццгү нн-негтө, Ниилсн айста дуута,

Эм-ээмән түшлдәд ' Эгц дууһан дууллдад, Меңкин дөрвн цагт Маш соәхн җирһтн.

— Йөрәл бүттхә!— болҗ цугтан бослдв, чиркән харһулад эдллдв.

Дарупь Эрнцн босв, иигж. йөрәл тәвв:

Эгл мана улс Элгн-сад бәрлдсн. Эикр мана үрдүд Өрк-бүл болсн, КҮИГН күүкн уга, Күүнд келүлл уга, Нохад хуцулл уга, Ээмнь хаһрл уга, Гесиь өлсл уга, Терәр дүүрн күүкдтә,

Энгин олн үүрмүдтә болҗ,

Әмд-менд

җнрһҗ йовх болтха!

!— Көгшдин келсәр болтха!— болж, шууглдв. Зөвәр халад одсн улс энд-тенд үгцлдв. Домбран цокад, бииһән бииллдв. Әмтн дәкж. ирж. сүүрлсн цагла Дора Дорджиевна йөрәл тәвв.

Тер йөрәлд ханад, күүкн көвүн хойр һар-һаран бәрлдсн, байрин .ижинь чееҗлсн, &мнк җирһлән угтҗ, өнрөргн зогсв.

Орсн боран гиидг, ирсн гиич хәрдг. Гиичнр хәрәд, хүрм-хүтәр төгсәд, җирһл эврәннь хаалһд орв.

Баһчуд нег-нетндән дурлсн, холвата юмн болҗ, жирһлин икднь багтв. Маңна тиньгр, седкл санамр бәәв.

173

Сүл үг

Нарн әрә бултаһад һарч йовна. Түүнә герлд делкәп орчлң илдкгдәд, хар сө көөгдәд, энд-тенд сарулдад үзгдәд ирв.

Мөрн сарин чилгч. Өргн тег эргндән көк кевс болҗ супна. түүг синлүлсн улан, цаһан, шар бамб цецгүд үнрән каңкнулҗ дерәлднә.

Нүднд үзгдсн баран — хойр мөртә күн. Совр-совр гиҗ хатрулад, эздүднь гүңгр-түңгр гисн дуута йовна.

Мөртә улс Шарадын өндр цоңх деер хатрулад һарад ирв. Эндәс хәләхлә, нүдн ик холд үзҗ, тег улм нлд-

кгдв.

Өмн үзгүр хәләхлә, элдү зур.г үзгднә: Манцин усн номһн дольгата. Күм, Кубань һолмудын усн деер хавра

теерин аһу эвднә. Өөгүрнь көвсн оңһцс, жирмохәс мст, һульдрлдма.

Хойр мөртә күүнә зүркнь байрар дүүрнә.

—Мипи кезәнә нег келсн үг одач мартад уга болхч,— гиж. негнь келв.

—Чик, мартад угав,— болж. өөркнь хәрү өгв.

Үзҗәнч, улан һатлһнд керм зогсж йовна.

—Үзҗәнәв. Улан һатлһнас кермд сууһад альдаран болвч усар йовж. болна.

—Сансн ухан күцдг юмн бәәж.

—Мана орн-нутгт күн эс чадм көдлмш уга юмн.

Босн ишкллдәд дорд үзг харцхав. Дару.ин экнә тег бас эңдән көкрв. Зуг ар захднь ард-ардасн цүврәд орксн трактормуд яралдҗ йовна.

— Эрднь-ишән кезә чиләҗәнәт?— болҗ негнь сонь-

мсв.

— Байрин өдр күртл тегсәх санатавидн,— гисн Яәрү

соңсв.

Хооран бас эдн гердлдв. Нүднд үзгдснь ни олн хошмуд: хөөнә, үкрә, адуна. Хар Сала, Согин Сала эңдән малар дүүрсн бэәнә. Тер бас учрта. Өмн.цагт Хар һазр орад нүүдг малмуд ода гертән үвлзнә. Кезәпә болхла, бүкл хойр зун дууна һазрт цааран-нааран нүүдг бмлә. Өдгә цагт, эмнг бәәсн тег хаһлҗ, тәрәд орн-нутгтан дала буудя өггдси деер, цуг малан бүкл җилдән теткм олн зүсн шимтә хот белдж авдг болсн мөн. Тегәд чигн хөө-

нә, бод малын, адуна тонь хойр холван ессн, тедниг бәә-

174

лһх олн хаша-хаац кергтә болв. Колхоз мөңг әрвлл уга хошмуд бәрүлсн, ар үзг малын бәәрнд хүврәснь эн болҗана.

Иигәд хара бәәтл, нарн мандлад ирвә. Деер аһарт торһас ж.ирһв. Болв теднә ду дарад, самолетын дун еоңсгдв.

— Хәлә, самолет йрҗ йовна,— гиҗ келәд, ц-онх’дее- рәс негнь доргшан довтлад һарв. Өөркнь терүг. дахад, дөрәһән чаңһав.

Эн Бакта Крзлдур хойр. Хойр мөрн -тавлн хатрад самолет бууҗ йовх Һазрур өөрдәд ирв. Өми үвгәс өвклзад

бичкн көк машин бас ирж. йовна. ‘ Теегт бәәсн һанц герин һаза ‘ирҗ көлгән үлдәһәд, ирсн улс буусн самолет тал гүүцхәв. Күн болһн һартан

теегин бамб цецгүд бәрҗ. Кенән тосҗахм болхв?

Әмтн самолетас һарлдад бәәнә, тосҗах әмтн цааранднь хәләлднә. МДшйнә үүднд күүкд күн үзгдәд һарад ИРВ. I

— Манца, Манца!—болҗ әмтн хәәкрлдв.

Эвтәкн хар костюм өмссн теглг нурһта, цаһан чирәтә күүкд күн һарч йрәд, инәһәд, байрта һаран дайлв.

Барун һартан бичкн чемода бәрсн, куукд күнәрә сүд-

глзҗ доһлад әмт хәләһәд һарв.

Әмин өмн зогсҗ бәәсн Кооку һараснь бәрҗәсн бичкн зееһән тәвәд оркв. Эрднь-баатр бәәсән һарһж гүүһәд, экдән күрч, өвдгинь теврч эогсв. Чемодаһан һазрт тәвәд, Манца энжр көвүһән сүүһәснь өргҗ авад, чееждән шахв. Дарунь наадк улс гүүлдҗ ирәд, теврлдҗ үмслдв. "

Көвүһән эцкднь бәрүлчкәд, тогтн' тусад, чемодаһан тәәләд, бичкн улан дегтр һарһж авад, ду һарл уга, Манца деегшән өргж әмтнд үзүлв.

«Диплом» гисн алтн үзгүд ярзаҗ ил сәәхн үзгдв, хурсн әмтн байрта альх ташлдв.

Эн болҗах йовдлын учрнь бас бәәңә. Манцаг хәрд һарсна хөөн бидн үзәд угавидн. Тёр җиләс нааран Манц

һолын усн кесг дәкҗ сольв. Түүг дахад Манца берйн җирһл чигн сольв. Эм-чнрин‘сәәнә учрар Манцан көл эдгв. Хойр көл деёрән һарч авад, хәрү көдлмштән орв. Күүнә хөрсәр болҗ өгл уга күүкн тракторист болҗ дәкнәс көдлв.

Җил болад тракторн брйгад тол1һалв. Көдлмш сән.

болсн учрар Манцан нерн туурад, цуг таңһчд медгдв. Җил емн болсн суң'һврла Халымг рёспубликйн Деед Со-

ветйн дөпутатд бригадир Маица суңһгдв. Ода Манцан костюмин зүн даһм деер депутатыннь төмдг — улан зйачок .бәәнә.

175

Цааранднь сурһуль сурх уха Манца сана бәәсн юмн. Тер учрар цаг үрол уга тер жилдәп Москвад оч Тимирязевин кертә академд шүүврән өглә. Көдлн бәәҗ сурһулян сурад, шүүврән өгәд, акадөмән чиләһэд, инженср нер авсн, эндр эврә колхоздан ирж. йовхнь эн.

Әмтн шууглдад, үүлн өңгтә «Волга» машиг тегәллдод, олн җилд сурһулян сурад, һартан авсн цаасинь йөрәлдәд, жирһлиннь соунинь дурдад «Улан Манц» колхозинхн дөглдв.

Удл уга «Волга» машин селә хәләһәд, тоос бүргүләд

һарв, мөртә улс ардаснь дахҗ довтлдв.

Минь эн бичкн йовдлас биш, колхозин шин төрсн өрүн өмн кевәр болв.

Селәнә тал дунд, хаалһин амн деер ик шар цоохр бәәшн үзгднә. Эн колхозин хот уудг гер. Өндр-өндр терзтә, сарул, у өрәтә. Деер-дора уга аһарин өңгтә ширәр ширдәтә. Столмуднь цаһан кенчрәр бүркәто. Секәтә терзәр орҗ, өрүп цевр аһар өрә дүүргно.

Эн туокиг цугннь хәләҗ оркад, цаһан халат емссп

күү!кд күн хәрү эргв. Болвсрсн цаһан чирәнь таньгдв — Җи'рһл, тра.кторист йовсн -күүкн. Хәләцнь болһамжта,

йовдлнь төвкнүн. Бийдән зөв мах бәрҗ. Эн альвп-доль- гн, өми цага бичкн күүкн биш, эврә герто-бүлтә бер. Үүнә күргнь — Нарн көвүн.

Стол болһнд дөрвәд ухр, серә тәвүләд, дәкн эргүлҗ хәләһәд, тату-тартг эс олад, Җирһл байрта зогсв. Үүд» татгдв, күүнә дун соңсгдв:

—Орж. болхмб?

—Ортн, ортн.

Нарн орж. ирв.

—Хотын гсрин ахлачд халун менд!

—Ахлачд ахлачас менд!

Иигж. келси бас учрта. Одахн болси партийн хург деер зоотехник Нарн колхозин парторгд шиидгдв. Өмн җ-илмүдт эн кедлмш дааж, йовсн Эрнцн насн ирәд амр-

лһнд һарв. Нарн ода колхозин нег бригад толһалж бәәнә. Колхозд түрүн җилмүдт көдлҗ бәәһәд, Бәәшңгтин

техникум чиләһәд, зоотехник нер зүүһәд, хәрү ирҗ эврәннь колхоздан көдлҗәхнь эн.

Җирһл күүкн «герән эргсн» бийнь әмтнәс бас үлдж

йовхмн уга. Көдлә бәәж. гүүлгәнә төрин туск гүн сурһульд ода орҗана. һурвдгч 1кураинь чиләһәд, дервдгчднь сурчаснь эн. тер учрар чигн ниднә һарсн хот-хоо- лын, эдл-уушии комбинатыг колхоэин олн эн күүквд даалһв.

Колхознп парторг комбинатын ахла-ч хойр үмслдв..

176

Тсричн орта. Нарн эрт босна, Ж,ирһл түүнәс эрт босж, кмдлмштән однд. Нарп көдлмшәсн ора ирнә. Җирһл эрт орндан орна.

—Көвүһим күргчквч?—болҗ -гергн инәв.

—Күргчкв. Ясльд мана-с эрт ирдгнь уга.

—Ууль-сн угай?

— Будүн залу уульдв. Тана тохм, күүкд уле — мее- к;). Мана тохм, залу улс — баатрмуд.

— Баатр, сууҗ хотан у.

терзин өөрк столын өөр оч сууһад, Нарн хотын нерд

бичәтә цаас хәләв. Нүднднь арвн зурһан зүсн-зүүл хот. үзгдв. Махта шөлн, һуйрден махн, шарсн махн, такан, һахан, үкрә махар кесн хот, үсн, өндгн, тосн, цә, кофе, б/лмг, боорцг, гүүиә чнгән, доладг, ээзгә, зүстә хотс.

Дегәд олн болад, нүдн эрәтрәд, алькннь чигн шүүж, чадад, гергцдән Нарн келв:

—Юуһинь хәләһәд суухв, эврән авхул! Сансарн ке, чнн-иһәр болг.

—Үүнд бас намаг зарх. санатавч?—гнҗ Җирһл

п;оглв.

— Гертән бәргдхцгч. Тиигхлә, ядхдан энд болвч зарж. үзсв.

Хот авч өгдг күүк дуудулж. авад, ю авч нрлинь зааһад Ж,ирһл тогтнв. Удл уга эднә өмн шарсн хөөнә махп, җомба авч ирж. тәвв.

Дарунь әмтн ирлдәд, гер дүүрв. Эрнцн гер-бүләрн нег стол эзлв. Ик хол биш Үнтәхн сууна.- Цернәхң күүк-

дтә-шуухдтаһан хойр стол эзлж.

Шуһуд нег стол тегәләд Кевә Булһнтаһан сууна. Әмтн күүндәд сууна. Кевә-юм бичәд бәәнә.

—Не, юн болҗаиа энч?— болж Булһн сурв.

—Болҗана, болжана,— болҗ Кевә келв.

Түүнә учрнь бас бәәнә. Эн гер секгдәд бүкл жил болж йовна. Әмтн нааран баһар ирдг билә. Дакәд баһчуд, гертән хот кедг цол уга улс ирж. хот уудг болв. Хотнь дегәд шимтәднь, кимдднь, хөөннь бас наадк улс прцхәдг болцхав. Бсктанхн, Нарнанхн, кен чигн цол уга бэлсн учрар, гертән хот кедго, эндәс хотан уудг бол-

цхав.

Түүнә дару Козлдуринхи ирв. Цань Эрнцнәхи, Үнтәнхн. Зуг Кевә кесгтән өердж. өгл уга бәәв.

|ш залуһан шоодв.

177

... — Зогсҗа, Булһң, хәләлч юн болҗахинь!—гиҗ Кевә. хәрүцв.

-■— Бүкл сардан бидн хойр арвн тавад арслңга хот ууҗвидн. Идиә гисән идәд, ууна гисән ууһад, кергтә цагт гертән авад бәәсн бнйнь хойр күүнд һучн арслң болҗана. Эн сард хоюрн негдәд зун тэвн арслк олвидн.

. — Не, Кевә, ит.квч?—болж. Эрнцн орлцв.

— Иткүв. Олна хотд орснас деернь уга бәәж,— болҗ Кевә зогсв.

Әмтн цугтан альх ташлдв. Зуг иег ,күн альх ташсн уга, һанцарн сууҗ шөл сорв. Эн Бавлдр,- Гүн сурһулян чңләҗ йрәд,. дундын школд багшар көдлҗ бәәнә. «Чееҗңь дүүрн сурһуЛь»,— гиҗ залуһин. т.уакар хотна улс

кёлцхәнә. Тер үнн—сурһульнь дала.:3уг тер зөерәң.олзлдг толһа уга болҗ зоваҗана. Бавлдр ахр тоолврта,

гөңгн толһата күн болҗ һарч. Әмт шордаһад, хөвәсн цөкрәд әркд орҗ г-инә. Эн күүг иигәд. хапчкхм' болхий? Олн‘чШләд авчэс чадХий? Чиклёд авх‘зөвтәһ. ‘

,<Манц һол деер бәәдг <Улан Манц» -колхбзД шин эдйрҺл учрв. Өэксәс үлдсн элдү-хату'бәрц — сбляд, эвдрәд -ирз. Шин жирһл күч авад, хуучн бәрц шинәр хүврәд, чинн-мини уга бәәдг цагт күргх чик улан хаалһд

колхозин улс орв.

Манц деер болж.ах бәәдл, өрүн цолвң мет. Өрүн цолвңгин хөөн, өр шарлад, нарн һардг. тйим. Мана күләсн нарн—коммунизм — шарлад һарч аашйа’

Элст. 1960—1962 жж.

178